Mszywioły tortońskie z Gliwic Starych

(1)

A N N A L E S D E L A S O C I E T E G f i O L O G I Q U E D E P O L O G N E Tom (Volume) XXVIII — 1958 Zeszyt (Fascicule) 2 Kraków 1958

JERZY MAŁECKI

MSZYWIOŁY TORTOŃSKIE Z GLIWIC STARYCH

(Tabl. XX —XXIII i 6 fig.)

Bryozoaires tortoniennes de Gliwice Stare (Haute Silesie)

(PI. X X —X X III et 6 fig.)

S t r e s z c z e n i e . Autor zebrał i opisał'm szyw ioły z tortońskich iłów odsłonię

tych w cegielni w Gliwicach Starych na Górnym Śląsku i znaleziony tu zespół po

równał ze znanymi faunami mszywiołów z Banczyna, Brzeźnicy, W ieliczki a także z zespołem mszywidłów z piasków heterósteginowych.

U tw ory górno-m ioceńskie z G liw ic Starych w ykształcone jako nie

bieskaw e iły morskie i leżące nad nim i brązowoszare iły brakiczne i słod

kowodne z florą odsłonięte są w cegielni na NW od Gliwic. Znane są one już od dawna i b yły przedm iotem zainteresowania w ielu paleontolo

gów niem ieckich jak również i polskich. Ostatnio zajm ow ał się nim i W. K r a c h [16], który opisał profil geologiczny cegielni oraz podał listę występującej tu m akrofauny. M ikrofaunę otwornicową, bardzo obficie tu w ystępującą, opracowała T. Ś m i g i e l s k a (1956), która podaje listę i opisy najw ażniejszych form.

Stw ierdzić należy, iż makrofauna jak również i m ikrofauna jest niezw ykle pięknie zachowana, dzięki czemu daje bardzo w dzięczny m a

teriał dla paleontologa. Z iłów gliw ickich przyw iezionych, przez W. K r a c h a jak również zebranych przeze m nie z kilku punk

tów profilu gliw ickiego tortonu wypreparowano dosyć bogaty jak na fację ilastą m ateriał m szyw iołow y. Ciekawe jest to, że m szyw ioły w y stę

pują tu tylko m iejscam i, jak gdyby w gniazdach, dzięki czemu bardzo trudno jest na nie natrafić, w iele pobranych próbek okazało się zupełnie pozbawionych m szyw iołów . Próbki jednak, które je zaw ierały m iały bo

gaty i doskonale zachowany materiał.

W niniejszym opracowaniu podano opisy m szyw iołów w y stępujących w Gliwicach oraz porównano ten zespół ze znanym i zespołam i z okolic:

Krakowa i Miechowa. M szyw ioły m iccenu G liw ic są ważne nie tylko ze w zględu na ich dobry stan zachowania, ale głów nie dlatego, iż w ystępują one w w arstw ie miocenu, na której bezpośrednio leżą utw ory miocenu brakiczne.ro i słodkowodnego, pochodzą w ięc z najw yższej części utw o

łó w morskich, z których to partii zespół m szyw iołów nie był jeszcze zna

n y . Z uwagi na to, że okazy są dobrze zachowane, znaczna część m ate

riału nadawała się do oznaczenia gatunkow ego.

(2)

UWAGI OGÓLNE

W m ateriałach m ioceńskich m szyw iołów z G liw ic Starych stw ierdzo

no: 18 gatunków z rzędu C heilostom ata, a 9 z rzędu C yclo sto m a ta . Oprócz oznaczonych gatunków znaleziono kilka form, których na skutek złego stanu zachowania lub fragm entaryczności nie udało się bliżej oznaczyć, z form nie oznaczonych 5 należy do rzędu Cheilostom ata, a 3 do rzędu Cyclostom ata.

Biorąc pod uwagę częstość w ystępow ania poszczególnych gatunków w m iocenie G liwic stw ierdzam y, iż licznie w ystępują form y należące do gatunków: Scrupocellaria elliptica, C ellaria ja rcim in o id es, S ch ism o p o ra scruposa, Oncousoecia varians, D iaperoecia rugulosa i Y bselosoecia typ ica . Pozostałe zaś gatunki znane są z pojedynczych lub kilku okazów.

Zestawiając w tabeli 24 opisane gatunki m szyw iołów (pomija się for

m y sp. i nową) z zaznaczeniem w iekow ego ich w ystępow ania w ziętego z literatury 1 stw ierdzam y, iż 1 1 gatunków znanych jest z burdygału, 17 z helw etu, 18 z tortonu, 16 z pliocenu, rzadziej zaś niektóre z tych ga

tunków w ystępują w eocenie i czwartorzędzie, dziś żyje z nich ⁸ gatun

ków. Cały szereg form jest długow iecznych znanych od górnego eocenu do dziś, a m ianowicie: Sch izo p o rella unicornis, E scharoides coccinear O ncousoecia varians, Crisia h o r m s i, Y bselosoecia ty p ic a , T u b u lip o ra p h a - langea, Id m o n ea atlantica.

Dla określenia wieku w arstw zawierających m szyw ioły w Gliwicach Starych m usim y przede w szystkim wziąć pod uw agę form y krótkow ie- czne, a takim i są 4 gatunki: S ch izo retep o ra fu n g o su m , Crisia lateralis, A ctinopora rugosa i L ichenopora tu b u life r a żyjące w h elw ecie i tortonie oraz jeden gatunek Sch ism o p o ra scruposa znany z pliocenu.

Poniew aż z tych danych nie m ożem y jednoznacznie określić w ieku, zatem m usim y się uciec do innych organizmów.

W. K r a c h w sw ym opracowaniu odnoszącym się do profilu i fauny m iocenu z G liw ic Starych wyraża pogląd, iż iły gliw ickie można uważać za przynależne do poziomu gipsow o-solnego (torton dolny — opolian) lub za przejściowe do tortonu środkowego (w arstw y grabow ieckie).

T. Ś m i g i e l s k a na podstaw ie opracowanego zespołu otwornic określiła w iek tych utw orów na środkowo-tortoński.

Z estaw ienie faun m szyw iołow ych (tabela II) wskazuje, że zespół m szyw iołów z G liw ic jest najbardziej podobny do opracowanego przez R e u s s a zespołu z W ieliczki. Tu w ilastych utworach m szyw ioły w y  stępują podobnie jak w Gliwicach Starych w rzadko rozm ieszczonych wkładkach, a znalezione w nich gatunki: Scrupocellaria el.iptica, C ella

ria fa rcim in o id es oraz kilku gatunków w rodzaju Schism opora i D iape

roecia upodobniają do siebie oba te zespoły 2.

7 pow yższych danych w ynika, że iłv ^ r^wnowiekowe z osadami m ioceńskim i z W ieliczki. Te ostatnie na podstaw ie fauny m ię

czaków zostały określone przez F r i e d b e r g a , k o w a l e w s k i e g o i K r a c h a jako tortońskie.

1 W pracy pt. „Mszywioły piasków heterosteginowych na obszarze krakow sko- -m iechow skim ” podany jest dla n iektćrycj gatunków inny zasięg w iekow y niż w pracy niniejszej, ponieważ autorowi nie były znane przedtem niektóre prace»'

2 Stwierdzono na podstawie własnych badań.

(3)

T a b e l a I ( T a b l e a u I)

W ystępow anie w iekow e m szyw iołów w m iocenie G liw ic Starych (Re

partition stratigraphique des Bryczoaires dans le M iocene d e G liw ice Stare)

e 0 a b h t s p c Ż

Scrupocellaria elliptica (R e u s s) X X X X

Rosseliana incompta (R e u s s) X X X

Cellaria farci ,Anoides ( J o h n s t o n ) X X X X

Cellaria tenuirostris ( B u s k ) X X X X X

Schizoporella linearis (H a s s a 1) X X X X X X

Schizoporella unicornis ( J o h n s t o n ) X X X

Schizoporella pertusa ( J o h n s t o n ) X X

Escharoides coccinea ( A b i l d g a a r d ) X X X X X

Petraliella firmata (W a t e r s) X X X X

Schizoretepora fungosum C a n u & L e c o i n t r e X X

Schismopora parasitica (M i c h e 1 i n) X X

Schismopora coronopus ( Wo o d ) X X

Schismopora scruposa ( B u s k ) X

Stichoporina tuberosa C a n u & B a s s l e r X X X X X

Oncousoecia varians (R e u s s) X X X X X X X X

Crisia hornesi R e u s s X X X X X X

Crisia lateralis C a n u & L e c o i n t r e ⁽ X X

Actinopora rugosa C a n u X X

Diaperoecia rugulosa (M a n z o n i) X X X X

Ybselosoecia typica (M a n z o n i) X X X X X X

Tubulipora phalangea C o u e h. X X

Idmone a atlantica J o h n s t o n X X X X X X X X

Lichenopora tubulifera C a n u & L e c o i n t r e X X

e — eo c en (E ocśn e), o — o lig o c en (O ligocen e), a — a k w ita n (A q u ita n ien ), b — b u rd y g a ł (B u r- d ig a lien ), h — h e lw e t (H elv etien ;, t — to rto n (T orton ien ), s — sarm at (S arm atien ), p p lio c e n

(P lio ce n e ;, c — czw artorzęd (Q uartern aire), ż — ż y ją c e (A ctu el).

T a b e l a II T a b l e a u II

W ystępow anie m szyw iołów z G liw ic Starych w innych m iejscow ościach Polski i w Europie

(Presence des Bryozoaires de G liw ice Stare dans les autres gisem ents de Pologne et d ’Europe)

G

w

B Br p B.W. A

Scrupocellaria elliptica (R e u s s) X X X X

x

(t) X

Rosseliana incompta (R e u s s) X

x

^(t) X

Calpen sia sp. X

Cellaria farciminoides (J o h n s t o n) X X X X X (ht) X

Cellaria tenuirostris (B u s k) X X

(4)

Schizoporella linearis (H a s s a 1) X X (ht) X

Schizoporella unicornis ( J o h n s t o n ) X X X X (t) X

Schizoporella pertusa ( J o h n s t o n ) X X (ht)

Escharoides coccinea ( A b i i d g a a r d ) X X X X (t) X

Petraliella firm ata ( W a t e r s ) X X

Palmicellaria sp. X X

Schizore eporafungosum C a n u & L e c o i n t r e X X Schis ..opora parasitica (M i c h e 1 i n) X

Schismopora coronopus ( Wo o d ) X

Schismopora scruposa ( B u s k ) X

Schisn.opora rostrata n. sp. X

Schismopora? bicornis ( B u s k ) X

Stichoporina tuberosa C a n u & B a s s l e r X

■ Oncousoecia varians ( R e u s s) X X( t ) X

■Crisia hornesi R e u s s X X X X X X (ht) X

Crisia lateralis C a n u & L e c o i n t r e X X

Actinopora rugosa C a n u X X

Diaperoecia rugulosa ( M a n z o n i ) X X (ht) X

Ybselosoecia typica ( M a n z o n i ) X X X X X (bt) X

Tubulipora phalangea C o u c h . X X

Id ..onea atlantica J o h n s t o n X X X X X X(t) X

, Lichenopora tubuhfera C a n u & L e c o i n t r e X X

G — G liw ic e S ta re , W — W ie lic z k a , B — B e n c z y n , B r — B rz e ź n ic a , P — p ia s k i h e te r o s te - g in o w e (sa b le s a H e te rp s te g in e s ). B. W. — b a s e n w ie d e ń s k i (B assin d e V ie n n e ), A — A k w ita n ia

( A q u ita in e ), b — b u r d y g a ł ( B u rd ig a lie n ), h — h e lw e t (H e lv e tie n ), t — to r to n (T o rto n ie n ).

Z e sp o ły z G liw ic S ta r y c h , B e n c z y n a , B rz e ź n ic y i p ia s k ó w h e te r o s te g in o w y c h w g w ła s n y c h

; o p ra c o w a ń . W ie lic z k a w g A . R e u s s a. B a s e n w ie d e ń s k i w g R e u s s a i M a n z o n i e g o . A k w ita n ia w g F. C a n u i G. L e c o i n t r e ’ a).

.Rząd: Cheilostomata

Rodzina: Scrupocellariidae L e w i n s e n , 1909 Rodzaj: Scrupocellaria V a n B e n e d e n , 1845

I.

Scrupocellaria elliptica ( R e u s s), 1847

Tabi. X X , fig. 1

1847 Bactridiura ellipticum R e u s s ; A. E e u s s : Di e foss. Polyparien des W iener Tert. str. 56, tabl. 9, fig. 7,8.

1874 Scrupocellaria elliptica ( R e u s s ) : A. R e u s s : Di e Foss. Bryozoen des Oester.

-Ung. Miocans, str. 148, tabl. 2, fig. 1—9.

1891 Scrupocellaria elliptica ( t i e u s s ) ; A. W a t e r s : N orth-Italian Bryozoa str. 6, tabl. 1, fig. 16, 17.

1914 Scrupocellaria elliptica ( R e u s s ) ; F. C a n u: Les Bryozoaires foss. du SW de la France. VIII. Rupełien de Gaas. str. 465.

1916 Scrupocellaria elliptica ( R e u s s ) ; F. C a n u: Les ovicelles des Bryozoaires cyclostomes. Etudes sur. quelques fam ilies, str. 128, tabl. 2, fig. 3—4.

1920 Scrupocellaria elliptica ( R e u s s ) ; F. C a n u & R. B a s s l e r : North A m eri

can early tertiary Bryozoa. str. 184, tabl. 32.

1949 Scrupocellaria eliptica ( R e u s s ) ; M. V i g n e a u x , R evision des Bryozoaires Neog, D ’Aqquitaine, str. 22, tabl. 1, fig. 13—16.

1952 Scrupocellaria elliptica ( R e u s s ) ; J. M a ł e c k i : M szywioły piasków hetero

steginowych. str. 193, tabl. 11, fig. 3.

(5)

M a t e r i a ł : 34 okazy.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,46— 0,5 mm; długość opezjum 0,24— 0,28 mm; szerokość zoecjum 0,18— 0,20 mm; szerokość opezjum

0,¹—^{0 , 1 2} mm.

Zoarium krzaczaste złożone ze spłaszczonych członów prawie rów

nej szerokości. Na każdym członie ułożone są w dwóch naprzem ianle- głych szeregach duże romboidalne zoecja, w yraźnie od siebie oddzielone liniami zrostu, w idocznym i na obydwu stronach członów. K ryptocysty w swej dolnej części są nieco zaklęsłe, opezja otaczają eliptycznego kształtu wałki. Szerokie eliptyczne opezja przykryte są przez delikatne skutum z eliptycznym ujściem na stronie dystalnej. W górnej części ramy otaczającej opezja znajdują się m ałe frontalne awikularia trójkątne

go kształtu. Strony tyln e członów są gładkie, z dużym i wibrakulariam i w górnych bocznych częściach. O w icelle workowate, hiperstom ialne o gładkiej powierzchni. Cała powierzchnia tak górna, jak i dolna pokryta jest drobnymi porami.

W y s t ę p o w a n i e : Górny eocen Austrii i Wioch, akw itan i bur- dygał Francji, torton basenu w iedeńskiego i Polski.

Rodzina: Microporidae H i n c k s, 1880 Rodzaj: Rosseliana J u 11 i e n, 1888

R osseliana incom rda ( R e u s s ) , 1874

Tabl. XX, fig. 3

1874 Membranipora incompta. R e u s s ; A. R e u s s : Die foss. Bryoz. d. Oeste^.- -Ungar. Miocans., str. 182, tabl. 10, fig. 4.

1909 Rosseliana inco.npta ( R e u s s ) ; F. C a n u : Les Bryoz. foss. d. ter. du ■ Sy/' de la France, str. 447, tabl. 15, fig. 9.

1949 Rosseliana incompta ( R e u s s ) ; M. V i g n e a u x : Revis. des Bryoz. Nsog. du Bassin D ’Aquitaine. str. 4.7, tabl. 4, fig. 3.

M a t e r i a ł : 1 okaz.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,4. mm; długość opezjum 0,20 mm;

szerokość zoecjum 0,32 mm; szerokość opezjum 0,16 mm.

Zoarium obrasta kam ienie i skorupy m ięczaków. Zoecja w yraźnie sześcioboczne, wydłużone. Ram y zoecjalne dość grube, wzniesione po

nad kryptocystą. K ryptocysta jest nieznacznie zagłębiona, płaska o gład

kiej powierzchni. Opezjum jest duże, półkoliste. Jego brzeg proksy- m alny jest lekko w ypukły. O w icelle są endozoecjalne, duże, w ystające.

Rosseliana in co m p ta ( R e u s s ) jest bardzo podobna do innych form z te  go rodzaju, a m ianow icie do R osseliana reussiana M a n z o n i , 1870. Ta ostatnia ma jednak znacznie m niejsze opezjum.

Od Rosseliana rosseli A u d o u i n 1826 różni się zaś tym , iż opezjum tej form y jest znacznie dłuższe, a zatem i węższe.

C a n u i L e c o i n t r e opisali w 1927 r. formę Rosseliana brevipora.

W ymiary jej są identyczne z wym iaram i R osseliana in co m p ta ( R e u s s ) . Na podstaw ie załączonych opisów i rysunków uważam te form y za iden

tyczne.

W y s t ę p o w a n i e : burdygał Francji, torton basenu w iedeńskiego, pliocen Włoch.

(6)

Rodzina: Calpensiidae C a n u & B a s s l e r , 1923 Rodzaj: Calpensia J u l i i e n , 1888

C alpensia sp.

Rys. 1, tabl. X X , fig. 5.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,55 mm; długość apertury 0,08 mm;

szerokość zoecjum 0,30 mm; szerokość apertury 0,14 mm.

Posiadany fragm ent kolonii zbudowany jest z zoecjów, które w ym ia

rami i budową są zupełnie zbliżone do gatunku C alpensia calpensis M a n z o n i . Różnica polega na tym , iż zoecja na

szego okazu posiadają dwa duże guziki um ieszczone w rogach dolnej części każdego zoecjum . Zoecja mają kształt sześcioboezny, z w k lęsłą gruzełkow atą kryptocystą otoczoną cienką ramą zoecjalną. U jście m ałe, półkoliste, poniżej którego w kryptocyście znajdują się dwa duże opezja. W dolnej zaś części kryptocysty um ieszczone są dwa duże guzki o cha

rakterystycznej, uwidocznionej na rysunku budo

w ie.

Rodzina: Cellariidae, H i n c k s , 1880

Rodzaj: Cellaria E l l i s & S o l a n d e r, 1786

C ellaria farcim inoid.es ( J o h n s t o n ) , 1838

Tabl. XX, fig. 6

1829 Glauconome marginata G o l d f u s s ; A. G o l d f u s s : Petrefacta Germaniae, str. 100, tabl. 36, fig. 5.

1838 Salicornaria farciminoides J o h n s t o n ; G. J o h n s t o n : A History o f the B r i t i s h Zoophytes, p. 355, tabl. 66, fig. 6, 7.

1847 Cellaria marginata R e u s s ; A. R e u s s : Die foss. Polyp, d. W iener T er

tiär, str. 59, tabl. 7, fig. 28, 29.

1852 Salicornaria farciminoides J o h n s t o n ; G. B u s k : Catalogue o f Marine Polyzoa, str. 16, tabl. 64, fig. 1—3.

1874 Salicornaria farciminoides J o h n s t o n ; A. R e u s s : D ie foss. Bryoz.

d. öster.-ungar. Miocäns. str. 143, tabl. 12, fig. 3—13.

1949 Cellaria m utabilis C a n u ; M. V i g n e a u x : Revis. des. Bryoz. Neog. du Bassin D’Aquitaine, str. 48, tabl. 4, fig. 7 (Cum synominis).

1952 Cellaria mutabilis C a n u ; J. M a ł e c k i : M szywioły piasków heterostegi- nowych. str. Id6, tabl. 11, fig. 7.

W y m i a r y : długość, zoecjum 0,36— 0,40 mm; długość opezjum 0,09 mm;

0

Fig. 1. Calpensia sp.

(7)

szerokość zoecjum 0,25 — 0,28 mm; szerokość ope- zjum 0 , 1 — 0 , 1 2 mm.

Zoarium krzaczaste złożone, z cylindrycznych członów, na których obwodzie ułożone są alternująco w podłużnych szeregach, romboidalne lub sześcioboczne zoecja. Ilość szeregów zoecjów na obwodzie jest bardzo różna w zależności od położenia członu w obrębie krzaczka zoarium.

D olne człony mają dużą średnicę, a w ięc i znacznie więcej szeregów zo

ecjów na powierzchni. K ształt zoecjum jest bardzo zm ienny, od rombo

idalnych poprzez stadia pośrednie do sześciobocznych. Te ostatnie mogą być w yciągnięte w kierunku poprzecznym lub podłużnym. Poszczególne zoecja otoczone są ramą zoecjalną zmiennej grubości i wysokości. Za

głębiona w nią kryptocysta jest pełna — granulowana lub gładka.

U jście duże, półkoliste z dwoma kolcam i na stronie proksym alnej. Nad ujściem położone jest m ałe okrągłe awikularium leżące w obrębie kryp- tocysty. O w icelle endotoichalne widoczne gdzieniegdzie na kolonii m ię

dzy zoecjami.

Form y z rodzaju C ellaria znane są ze w szystkich zbadanych dotych

czas punktów polskiego m iocenu. W ystępują one tak w e facji ilastej, jak również piaszczystej. Przedstaw iony pow yżej gatunek należy do C ellaria fa rcim in o id es J o h n . , a za jego synonim uważam formę C ella

ria m u ta b ilis, opisaną w 1909 r. przez C a n u z dolnego m iocenu Francji.

Przy porównaniu rysunków i opisów obu form w pracy R e u s s a, C a n u i V i g n e a u x nie stw ierdza się takich różnic, które by daw ały pod

staw ę do rozdzielania tych gatunków. Przypuszczalnie C a n u w prow a

dza nową nazwę gatunkow ą dla form w ystępujących w dolnym m io- cenie.

W y s t ę p o w a n i e : burdygał, h elw et i torton Francji, m iocen basenu wiedeńskiego, torton Polski i pliocen A nglii.

C ellaria ten u iro stris ( B u s k ) 1852

Tabl. X X, fig. 4

1952 Cellaria tenuirostris ( B u s k ) . D. B r o w n . The Tertiary Cheil. Polyzoa of New. Zealand str. 159, fig. 108—110.

M a t e r i a ł : 7 okazów.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,38 mm; długość apertury 0,06 mm;

szerokość zoecjum' 0 , 2 0 mm; szerokość aperturv 0,08 mm.

Zoarium sm ukłe, cylindryczne, lekko w ygięte. D ługie sześcioboczne zoecja ułożone są w 4 lub 5 rzędach na obw odzie kolonii. Otoczone są one w ysokim i ramami zoecjalnym i, m iędzy którym i zawarte kryptocy- sty są w k lęsłe i punktowane, a otoczone są przez ow alnie biegnące grzbieciki, które schodzą się w jednym punkcie lub biegną rów nolegle do ram zoecjalnych. U jście położone w górnych częściach zoecjum jest półkoliste z szeroką języczkow atą wargą, obok której w ystęp uje para kolców . Awikularia rzadko rozrzucone po kolonii są sym etryczne z dłu

gim i wyrostkam i skierowanym i ku górze. W ujściu aw iku.ariów w y stę

puje para bocznych kondyli. O w icelle są typu endoichalnego.

(8)

W y s t ę p o w a n i e : Forma znana z oligocenu, środkowego m io- cenu i pliocenu Nowej Zelandii, dziś żyjąca u w ybrzeży A nglii, Nowej Zelandii i A ustralii.

Rodzina: Schizoporellidae J u l i e n , 1903 Rodzaj: Schizoporella H i n c k s , 1877

Schizoporella linearis (H a s s a 1), 1841

Tabl. XXI, fig. 5

1904 Schizoporella linearis (H a s s a ł ) ; F. C a n u : Etude des Bryozoaires tertiaires de Tunisie, str. 25, tabl. 34, fig. 32.

1912 Schizoporella linearis ( H a s s al ) ; F. C a n u : Bryozoaires helvetiens d’Egypte.

Mem. Institut egyptien. VI. str. 210.

1928 Schizopodrella linearis ( H a s s a 1); F. C a n u & G. L e c o i n t r e : Les Bry

ozoaires Cheiiostomes des faluns de Touraine et d’Anjou. str. 72, tabl. 10, fig. 14.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,4— 0,46 mm; długość apertury

0,^{1 0}—^{0 , 1 2} mm;

szerokość zoecjum 0.3— 0,36 mm; szerokość apertury

0,1 0—0 , 1 2 mm.

Zoarium inkrustujące, złożone z dużych sześciobccznych, nieregu

larnych, bezładnie ułożonych zoecjów. Zoecja są nieraz pooddzielane siat

ką w ystających listew ek. Część frontalna zoecjów jest lekko wypukła, perforowana, tremopory są m ałe, położone w płytkich zagłębieniach.

Części ujściowe zoecjów. nieco uniesione. Apertura półkolista lub okrągła z małą zaokrągloną rimulą. O w icelle duże z dużą porowatą frontalną areą, otoczoną guzkami, otw ierające się wąską szparą ponad operkulum.

Awikularia małe, um ieszczone są w sąsiedztwie apertury, mają lekko w ystający ostry dziób.

W y s t ę p o w a n i e : Forma znana z miocenu Tunisu, burdygału Hiszpanii, helw etu Egiptu, tortonu Austrii, pliocenu Italii, czwartorzędu Włoch. Dziś w ystępuje w Morzu Północnym na głębokości 300— 360 m i w Zatoce Biskajskiej na głębokości około 500 m.

S chizoporella unicornis ( J o h n s t o n ) , 1847

Tabl. XXII, fig. 5

1847 Cellepora dunkeri R e u s s ; A. R e u s s : Die Foss. Polyp, d. Wien. Tert.

str. 90, tabl. 10, fig. 27,

1859 Lepralia unicornis ( J o h n s t o n ) ; G. B u s k : A. Monograph of the fossil Polyzoa of. the Crag. str. 45, tabl. 5, fig. 4.

1874 Lepraha ansata var. porosa R e u s s ; A. R e u s s : Die foss. Bryoz. d. Oester.

Ung. Miocans. tabl. 6, fig. 13.

1928 Schizopodrella unicornis ( J o h n s t o n ) ; F. C a n u & G. L e c o i n t r e : Les Bryoz. cyclost. des. fal. de Tour, et d’Anjou. str. 71, tabl. 11, fig. 12.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,6— 0,7 mm; długość apertury 0,16— 0,20 mm;

szerokość zoecjum 0,28— 0,32 mm; szerokość apertu

ry 0,10— 0,14 mm.

(9)

Zoarium inkrustujące obrasta denne przedm ioty, bardzo często rów  nież rośliny, o czym św iadczy budowa kolonii, mająca formę okrągłych'

pałeczek w ew nątrz pustych, które zbudowane są z koncentrycznych w arstw nakładających się na siebie zoecjów. Poszczególne zoecja mają.

kształt prostokątny, a ułożone są w podłużnych szeregach alternująco.

Powierzchnia frontalna jest trem ocystą z dużym guzem poniżej ujścia.

U jście jest okrągłe z płytką rimulą. Z jednej lub obu stron ujścia poło

żone są grube, w ystające, ostro zakończone awikularia. O w icelle kuliste hyperstom ialne.

W y s t ę p o w a n i e : h elw et i torton Francji, torton Austrii, p lio - cen Anglii.

Oznaczenie tego gatunku napotyka duże trudności, a to dlatego, iż w literaturze form y opisane pod tą nazwą nie odpowiadają sobie i moim zdaniem należą one do różnych gatunków . W synonim ice więc podaję tylko te formy, które uważam za identyczne.

Schizoporella p e rtu sa (J o h n s t o n) 1838

1871 Lepralia pertusa J o h n s t; A. M a n z o n i : Supplemento alla Fauna dei B ry o - zoi Meaiterranei. I Contr. str. 82, tabl. 2, fig. 5, Q;

M a t e r i a ł : 6 okazów.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,58— 0,60 mm; długość apertury 0,12— 0,16 mm;

ry 0,12— 0,14 mm.

Zoarium inkrustujące, tworzące koliste lub nieregularne pokryw y na skorupkach m ięczaków lub m szyw iołów. Składa się z prostokątnych płaskich zoecjów, wyraźnie od siebie oddzielonych cieniutkim i w apien

nym i listew kam i. Ujście małe, okrągłe z małą, lecz wyraźną rim ulą. P o

wierzchnia frontalna jest trem ocystą z dużym i otworkami. Obok ujścia 7. jednej lub obu stron położone są m ałe awikularia. O w icelle hipersto- m ialne duże, w ydęte, pokryte porami.

W y s t ę p o w a n i e : Forma znana z pliocenu A nglii, tortonu ba

senu w iedeńskiego. Dziś żyje w Morzu Śródziemnym.

Rodzina: Excchellidae B a s s l e r , 1935 Rodzaj: Escharoides M. E d w . , 1836

Escharoides coccinea (A b i 1 d g a a r d), 1805

Rys. 2, tabl. X X , fig. 2

1920 Peristomella coccinea ( A b i l d g a a r d ) ; F. C a n u & R. B a s s l e r : North american early tertiary Bryozoa. str. 409, tabl. 87, fig. 18 (cum synonim is).

1930 Peristomella coccinea ( A b i l d g a a r d ) ; F. C a n u & G. L e c o i n t r e : Les Bryoz. cheil. des faluns de Tour. et d’Anjou, tabl. 19, fig. 8, 9, 10.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,5— 0,55 mm; długość apertury 0,15— 0,18 mm;

12 R o c z n ik P T G .

(10)

szerokość zoecjum 0,48— 0,53 mm; szero

kość apertury 0,13— 0,16 mm.

Zoarium obrasta kam ienie oraz sko

rupki m ięczaków. Złożone jest z silnie w ydętych jajow atych zoecjów, oddzielo

nych głębokim i bruzdami. Powierzchnia frontalna jest w ypukłą, lekko granulow a

ną pleurocystą otoczoną porami i kostu- lami. Kończy się w ystającym mukronem ukośnie ustaw ionym , trójkątnego kształ

tu. Ujście jest nieco schowane za m ukro

nem. W ystający peristom nosi 4 dystalne kolce. Z obu stron apertury (rzadziej ty l

ko z jednej) um ieszczone są ² w ielk ie

awikularia trójkątnego kształtu, o bardzo Flg- ^ \^ f? ^ r°ldesT.^ ccinea , , . r n 4. i i- *. ( A b i l d g a a r d )

ostrym dziobie. O w icelle są tu kuliste, w ciśnięte głęboko nad dystalnym i czę

ściam i zoecjów. Zoecja u tego gatunku są nieraz bardzo zm ienne — gład

k ie lub granulowane. To samo odnosi się do ow icełli.

W y s t ę p o w a n i e : górny eocen A nglii północnej, torton basenu w iedeńskiego, h elw et i torton Francji, pliocen W łoch. Forma ta ży je do dziś — w Oceanie A tlantyckim od M adery do Spitsbergenu, w środko

wej części Morza Śródziem nego od głębokości 0— 100 m, w okolicach N orw egii do głębokości 349 m , przy brzegach Marokką do głębokości

1 1 0 m.

Rodzina: Petraliidae L e v i n s e n , 1909

Rodzaj: Petraliella C a n u & B a s s l e r , 1927

P etra liella fir m a ta ( W a t e r s), 1887

Rys. 3, tabl. X X I, fig. 6

1952 Petraliella firm ata ( W a t e r s ) ; D. B r o w n : The Tertiary Cheil. Polyzoa of N ew Zealand, str. 308, fig. 232 i 233.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,55— 0,60 mm; długość ujścia 0,09— 0,11 mm;

szerokość zoecjum 0,30— 0,33 mm; szerokość ujścia 0,11— 0,13 mm.

Zoarium inkrustujące złożone z sześciobocznych jajow atych zoecjów ułożonych w podłużnych szeregach alternująco, oddzielonych od siebie głębokim i rowkami. W ypukła ściana frontalna gęsto perforowana tre- moporami. U jście zew nętrzne półokrągłe, w ysoko sklepione, otoczone

(11)

grubym peristom em , dobrze w ykształconym od strony dystalnej i stron bocznych, niew yraźnym zaś od strony proksym alne j . U jście zew nętrzne okrą- gław e, na wypukłej wardze proksym alnej zachowa

na jest u niektórych okazów środkowa lirula, obok której znajdują się dwu boczne zęby przytw ierdzone d o proksym alnych kątów ujścia. O w icelle są hiper- stom ialne, lekko zanurzone w dystalnej części zoe- cjum . Ich górna pow ierzchnia jest płaska z szeroką dziurkowaną areą. A w ikulariów brak.

W y s t ę p o w a n i e : h elw et, torton, pliocen, dziś żyje w Oceanie Spokojnym .

Rodzina: Mucronellidae L e v i n s e n , 1902 Rodzaj: Palmicellaria A i d e r , 1864

P alm icellaria sp.

Tabl. X X , fig 7.

M a t e r i a ł : ² okazy.

W y m i a r y : średnica apertury 0,18 mm; średnica peristom u

0 , 2 2 mm;

odstępy m iędzy peristom am i 0,35— 0,40.

Do rodzaju P alm icellaria należą m szyw ioły, których zoaria są w znie

sione, słupkow ate, złożone z beczułkow atych zoeciów z eliptycznym i lu b okrągłym i ujściam i otoczonym i grubym i peristomam i. N ie posia

dają liruli ani kondyli. Ściany frontalne zoecjum gładkie z brzeżnym i areolam i.

Posiadany okaz ma kształt prostej gałązki zbudowanej z tubow atych beczułkow atych zoecjów, ułożonych parami alternująco w czterech po

dłużnych szeregach w yraźnie oddzielonych przez płytk ie bruzdy. U jście okrągłe, otoczone grubym peristom em . Ścianki zoecjum poza aperturą zw ężają się i prowadzą do drugiego ujścia otw ierającego się do beczułko- w atego wnętrza. L iruli i kondylów tutaj nie stw ierdzam y. Strona fron

talna wypukła, gładka, otoczona przez nieliczne pory um ieszczone obok płytk ich zagłębień oddzielających od siebie zoecja.

Opisana przez D. B r o w n a (1952) P alm icellaria ? fin la y i jest for

m ą bardzo zbliżoną do naszej, różni się jednak wym iaram i.

Rodzina: Reteporidae S m i 11, 1867 Rodzaj: Schizoretepora G r e g o r y , 1893

Schizo retep o ra fu n g o s u m ( C a n u & L e c o i n t r e ) , 1930

Rys. 4

1930 Schizellozoon fungosum C a n u & L e c o i n t r e ; F. C a n u & G. L e c o  i n t r e : Les Bryoz. cheil. des Faluns de Touraine et d’Anjou. str. 105, tabl. 13, fig. 6—8.

0,5 mm Fig. 3. Petraliella firm ata ( W a t e r s )

12*

(12)

W y m i a r y : długość zoecjum 0,4 mm; długość oczek siatki 1,0 mm;

szerokość zoecjum 0,25 mm; szerokość oczek siatki 0,4 mm,

szerokość gałązek ^{0 , 8} mm.

Fig. 4. Schizoretepora fungosum ( C a n u & L e c o i n t r e )

Zoarium jak u w szystkich R eteporidae jest siatkow ate. Oczka siatki kolonii są wąskie, wrzecionowate. Strona tylna jest gładka, w y

pukła z słabo zaznaczonymi liniam i zrostow ym i. Na tej powierzchni w ystępują m ałe eliptyczne awikularia nieregularnie ułożone. Na stro

nie przedniej rozmieszczone są dość regularnie niezbyt w yraźnie zoecja, stosunkowo małe, mniej lub więcej w ypukłe, o gładkiej powierzchni. Obok niektórych zoecjów znajdują się duże ku liste awikularia ustaw ione pio

nowo do powierzchni zoecjów. U jście położone na dnie peristom u ma kształt półkolisty. Poniżej niego znajduje się m ały spiramen. O w icelle są tu u tej form y duże, kuliste.

W y s t ę p o w a n i e : Forma ta opisana jest z helw etu i tortonu Francji.

Rodzina: Celleporidae B u s k , 1852

Rodzaj: Schismopora M a c G i 11 i v r a y, 1888

Schism opora parasitica ( M i c h ę l i n ) , 1847

Tabl. X X I, fig. 2

1859 Cellepora parasitica M i c h ę l i n ; G. B u s k : A Monograph of the fossil P o - lyzoa of the Crag, stn 61, tabl. IX, fig. 11—13.

1949 Schismopora parasitica ( M i c h e l i n ) ; M. V i g n e a u x : Revision des Bryoz.

Neog. du B assin d ’Aquitaine. str. 88, tabl. 8, fig. 8.

W y m i a r y : długość apertury 0,12 mm; szerokość apertury:

0,09 mm.

Kolonia oskorupia inne m szyw ioły, jest ona m asywna, ku listego kształtu. Zoecja powierzchniow e są grube, wystające, w yraźnie się od

(13)

dzielające. Ich pow ierzchnie są delikatnie granulowane, b e z , porów.

Apertura okrągła z małą rim ulą, otoczona grubym peristom em . N iektó

re zoecja posiadają awikularia um ieszczone obok ujścia. Są one okrągłe lub w yciągnięte w postaci ogonka w ystającego ponad peristomem . M iędzy zoecjam i w ystępują nieraz łopatkow ate awikularia interzoecjalne 0 w ielkich szczękach. Zoecja zanurzone mają identyczną aperturę jak 1 pow ierzchniow e, awikularia zw ykle jednak m ałe peristom ialne.

W y s t ę p o w a n i e : forma znana z helw etu Francji i pliocenu A nglii.

Schism opora coronopus (W o o d), 1844

1857 Cellepora coronopus (W o o d); G. B u s k : A Monograph of the fossil , Poły - zoa of the Crag. str. 57, tabl. 9, fig. 1—3.

M a t e r i a ł : ⁶ okazów.

W y m i a r y : długość apertury 0,14 mm; szerokość apertury

0 , 1 2 mm;

długość aw ikulariów 0,3— 0,25 mm.

Zoarium ma postać mniej lub bardziej regularnej bryłki z palcow a

tym i wyrostkam i ostro zakończonymi. Zoecja beczułkow ate, nieregular

nie rozmieszczone, powierzchnia gładka, u podstaw y zoecjum znajdują się nieliczne pory. Apertura okrągła z m ałą rimulą, otoczoną niskim grubym peristomem.

Na części frontalnej obok ujścia położone jest w ystające aw ikula- rium , które u zoecjów zanurzonych w zoarium jest nieraz bardzo dłu

gie. Nieraz w ystępują również awikularia interzoecjalne, owalne, w y  stające. O w icelle hiperstom ialne, kulistego kształtu.

W y s t ę p o w a n i e : forma znana z pliocenu A nglii. Ż yje do dziś.

Schism opora scruposa (B u s k). 1859

1859 Cellepora scrupcsa B u s k ; G. B u s k : A Monograph of the fossil Polyzoa of the Crag. str. 61, tabl. 9, fig. 9.

'W y m i a r y : długość apertury 0,11— 0,13 mm; szerokość apertury 0,9—0 , 1 1 mm.

Zoarium m asyw ne, najczęściej kulistego kształtu. Zoecja pokryw a

jące pow ierzchnie zlewają się ze sobą, nieznacznie w ystając ponad po

w ierzchnię zoarium. Pow ierzchnie ich są gładkie, ujście okrągłe z p ły t

ką, szeroką rimulą, obok której położone są nieraz awikularia. Ściany zoecjów bardzo grube, przez co również i peristom y są grube, ich brzegi zaś posiadają delikatną, dosyć wysoką obwódkę. O w icelle hiperstom ialne, kuliste, dziurkowane. Forma ta, podobnie jak i inne gatunki z tej ro

dziny, jest bardzo trudna do zidentyfikow ania.

(14)

W y s t ę p o w a n i e : forma opisana przez B u s k a z pliocenu A nglii.

Sch ism o p o ra ro stra ta n. sp.

Rys. 5, tabi. XXII, fig. 2

Holotypus: okaz przedstaw iony na tabi. III, fig. 2 i na załączonym ry sunku.

D erivatio nominis: od grubych ostrych w yrostków poniżej ujścia.

Stratum typicum: tortońskie iły morskie.

Locus typicus: cegielnia w G liwicach Starych.

W y m i a r y : długość zoecjum 0,45— 0,50 mm; długość apertury 0,12— 0,16 mm;

ry 0,9—0 , 1 2 mm.

Zoarium m asyw ne złożone z dużych beczułkow atych zoecjów , których części frontalne przedłużone są w dłu gie stożkow ate dzioby, noszące m ałe okrągłe awikularia. Powierzchnia frontalna w ypukła, gładka z d eli

katnym i podłużnym i sm ugam i na dolnej części. Poszczególne zoecja od

dzielone są głębokim i bruzdami, do których rów nolegle ułożone są elip

tyczne pory, w ilości 3— 5 po każdej stronie zoecjum . U jście głęboko po

łożone w m iseczkow atym zagłębieniu jest lekko eliptyczn e z szeroką płytką rimulą. Pom iędzy zoecjam i rozrzucone są gdzieniegdzie podłużne łopatkow ate awikularia m iędzyzoecjalne. O w icelle rekum bentalne duże, kuliste, m ające na górnej pow ierzchni spłaszczoną areę, dookoła której prom ieniście ułożone są klinow ate otworki.

0,5 mm

Fig. 5. Schismoporą rostrata n. sp.

(15)

Form y z G liw ic Starych są nieco podobne do opisanego przez V i- g n e a u x gatunku S chism o p o ra la xesin u o sa z burdygału Francji: P o  dobieństw o m iędzy tym i gatunkam i zachodzi w budow ie kolonii, która u obu jest m asyw na złożona z w ypukłych gładkościennych zoecjów po

siadających podobnie w ykształcone ujścia oraz awikularia pow ierzchnio

w e jak również m iędzyzoecjalne. Zachodzące różnice w wym iarach zoecjów oraz ujść, w ilości por otaczających zoecja, w w ielkościach i kształcie w yrostka na frontalnej pow ierzchni zoecjum oraz ogólnym charakterze zoecjów uniem ożliw ia zaliczenie posiadanych form do ga

tunku Schism opora laooesinuosa. Pow yżej w ym ienione różnice m iędzy naszym i form am i a gatunkiem opisanym przez V i g n e a u x uniem ożli

w iają nam połączenie ich ze sobą, dlatego też nadaję im now ą nazw ę ga

tunkową.

H olotyp przechow any w Zakładzie P aleontologii AGH w Krakowie.

? Sch ism o p o ra bicornis ( B u s k ) 1, 1859

Rys. 6, tabl. X X II, fig. 3

1

1859 Lepralia bicornis B u s k ; G. B u s k : A Monograph o f the fossil Polyzoa of the Crag. str. 47, tabl. 8, fig. 6—7.

W y m i a r y : długość zoecjum: 0,35— 0,40 mm; długość apertury 0,18— 0,20 mm;

szerokość zoecjum 0,20— 0,26 mm; szerokość apertury 0,12— 0,15 mm.

Zoarium masyw;ne złożone z beczułkow atych zoecjów , których duże eliptyczne, nieco zniekształcone przez awikularia ujścia otoczone są od strony dystalnej w ysokim cienkim peristom em , który nieraz zupełnie jest przyrośnięty do następnego zoecjum . Od strony proksym alnej ujścia na peristom ie w yrastają dwa bardzo w ysokie, grube boczne w yrostki, m iędzy nim i jest języczkow aty również gruby mikron, na którym znaj

d u je się awikularium . Poszczególne zoecja są w yp uk łe i podniesione w sw ych częściach górnych. Całą pow ierzchnię mają delikatnie chropo

w atą. Oddzielone są od siebie głębokim i zagłębieniam i. Po bokach zo

ecjów ułożone są 3 lub 4 duże pory, na liniach rów noległych do rowków m iędzyzoecjalnych. O w icelle hiperstom ialne kuliste, zanurzone nieznacz

nie w dystalne części zoecjum, ich górne pow ierzchnie są przypłaszczo

ne z w yraźnym załam aniem na granicy w ypukłości i spłaszczenia. Na części spłaszczonej znajdują się przy brzegach prom ieniście ułożone d e

likatne stożkow ate szparki, a w części centralnej nieliczne otworki. A w i- kulariów brak.

W y s t ę p o w a n i e : forma znana z pliocenu A nglii.

1 Przy nazwie rodzajowej tego gatunku dano pytajnik ze względu na niepew ną jego przynależność do rodzaju Schismopora. U przedstawicieli rodzaju Sc/iism o- pora nie rra bocznych wyrostków tak charakterystycznych dla gatunku ? Schismo- pora bicornis, pozostałe zaś cechy są w łaściw e temu rodzajowi.

(16)

Rodzina: Orbituliporidae C a n u & B a s s l e r , 1923

"Rodzaj: Stichoporina S t o l i c z k a , 1862

S tich o p o rin a tuberosa C a n u & B a s s l e r , 1918

Tabi. XXI, fig. 3

1918 Stichoporina tuberosa C a n u & B a s s l e r ; F. C a n u & R. B a s s l e r : Bryozoa of the Canal Zone and related areas. str. 121, tabl. 53, fig. 9—12.

W y m i a r y : długość apertury 0,15 mm; szerokość apertury 0,09 mm.

0,5 mm

Fig. 6. ? Schismopora bicornis ( B u s k )

Zoarium kopulaste, grubościenne, w ew nątrz puste. D uże zoecja kształtu nieregularnych szsścioboków, ułożone są na liniach spiralnych.

Apertura duża kolista, z płytką, lecz szeroką rimulą, otoczona niskim peristom em . Po jednej lub obu stronach apertury znajdują się m ałe eliptyczne awikularia. Górna powierzchnia zoecjum ma kształt m iseczki, gdyż pole wokół apertury jest zakięśnięte, części zaś obwodow e są wzniesione. Cała powierzchnia pokryta jest guzkami ułożonym i radial

nie. D zięki m iseczkow atem u kształtow i powierzchni frontalnych zoecja pooddzielane są wąskim i kanalikami. O w icelle są tu h ip e r s t o m ia ln p

w ypukłe, otwierające się przy operkulum.

W y s t ę p o w a n i e : forma znana z m iocenu Costa Rica.

(17)

Rząd: Cycloslomata

Rodzina: Oncousoeciidae C a n u , 1918 Rodzaj: Oncousoecia C a n u , 1918

O ncousoecia varians ( R e u s s ) , 1869

Tabl. XXIII, fig. 1

1920 Oncousoecia varians ( R e u s s ) ; F. C a n u & R. B a s s l e r : North American early tertiary Bryozoa. str. 690, tabl. 157, fig. 17—24 (cum synonimis).

W y m i a r y : szerokość gałązek 0,8— 1,2 mm szerokość zoecjum 0,32 mm,

odległość m iędzy peristom am i 1— 1,2 mm; średnica peristomu 0,25— 0,28 mm, długość peristom u 0,1—

— 0,3 mm.

Zoarium gałązko wat e, rzadko rozwidlające się, gałązki na przekroju poprzecznym owalne, strona tylna nieco przypłaszczona, gładka z po

dłu żnym i liniam i zrostu rurek zoecjalnych oraz z poprzecznym i łuko

w atym i płytkim i zmarszczkami. Na stronie górnej są w yraźnie zaznaczo

ne rurki zoecjów z długim i peristom am i odstającym i od kolonii. Peri- stom y są cienkie, okrągłego kształtu, o zmiennej długości, ukośnie usta

w ione do pow ierzchni kolonii. Na całej długości zoecjum są pierścienie nadające falisty charakter ich powierzchni. Powierzchnia rurek jak rów nież strony tylnej pokryta jest drobnym i porami. O w icella duża, gru-

szkowata.

W y s t ę p o w a n i e : Lutet okolic Paryża, akwitan, burdygał i h el- w et Francji, torton basenu w iedeńskiego, pliocen i czwartorzęd W łoch.

Obecnie żyje w Morzu Śródziemnym.

Rodzina: Crisiidae J o h n s t o n , 1847 Rodzaj: Crisia L a m o u r o u x , 1912

Crisia hórn esi R e u s s , 1847

1920 Crisia hórnesi R e u s s ; F. C a n u & R. B a s s l e r : North American Early Tertiary Bryozoa, str. 704, tabl. 141, fig. 1—4 (cum syn.).

1952 Crisia hórnesi R e u s s ; J. M a ł e c k i : M szywioły piasków heterostegino- wych na obszarze krakowsko-m iechowskim , str. 209, tabl. 14, fig. 7.

W y m i a r y : średnica ujścia 0,10 mm, średnica peristom u 0,12—

— 0,14 mm;

odległość peristom ów około 0,30 mm; szerokość ko

lonii około 0,32 mm; ilość rurek w segm encie 17.

Kolonia złożona jest z płaskich członów dichotom icznie rozgałęzio

nych, stosunkowo szerokich, płaskich. Ujścia zoecjalne okrągłe z m ały

mi cienkim i peristom am i, które ustawione są naprzem ianlegle na bokach zoarium. Obie powierzchnie zoarium gładkie, na przedniej widoczne są ty lk o drobne pory, na tylnej oprócz porów zaznaczają się w yraźnie linie w zrostu tub, ustawione w kształcie litery V. O w icelle są bardzo w ysta

(18)

jące, m aczugowate. Oecjopora umieszczona jest w pobliżu zoarium, oto

czona niskim oecjostom em . Forma ta jest bardzro zbliżona do Crisia d e n - ticu la ta L a m a r c k 1812.

W y s t ę p o w a n i e : górny eocen, akwitan, burdygał i hel w et Francji, torton basenu austro-w ęgierskiego i W łoch, czwartorzęd W łoch.

Crisia lateralis C a n u & L e c o i n t r e , 1933

1933 Crisia lateralis. C a n u & L e c o i n t r e ; F. C a n u & G. L e c o i n t r e : Les Bryozoaires cyclostom es des faluns de Touraine et d’Anjou. str. 137, tabl. 26, fig. 13.

M a t e r i a ł ; 3 okazy.

W y m i a r y : średnica tuby 0,14 mm, średnica peristom u 0,10 m m , odległość peristom ów 0,7— 0,8 mm, średnica ramy 0,5 mm.

Zoarium złożone z dużych dw useriow ych członów, około dziesięcio- rurkowe, ozdobione przekątnym i prążkami. Rurki zoecjalne są długie, cylindryczne, ułożone przy brzegach. Peristom y cienkie, w ystające, otw arte bocznie i ukośnie. Ram y podstawowe są dłu gie i szerokie.

Opisany gatunek odróżnia się w yraźnie od innych należących do tejgo rodzaju. U w szystkich bow iem przedstaw icieli rodzaju Crisia obie powierzchnie członów są różne, u tego zaś gatunku obie strony są iden

tyczne.

W y s t ę p o w a n i e : hel w et i torton Francji..

Rodzina: Theonoidae B u s k , 1859 Rodzaj: Actinopora d’0 r b i g n y, 1853

A ctinopora rugosa ( C a n u & L e c o i n t r e ) , 1933

Tabl. X XII, fig. 4

1933 Unitubigera rugosa C a n u & L e c o i n t r e . F. C a n u & G. L e c o i n t r e . Les Bryozoaires cyclostom es des faluns de Touraine et d’Anjou. str. 155. tabl. 32r

fig. 17, 18.

M a t e r i a ł * : 1 okaz.

W y m i a r y : średnica zoarium 1,5 mm; średnica tuby 0,20—

— 0,22 mm.

Kolonia obrasta małża. Ma kształt w achlarzów aty lub okrągły. Tuby są wyraźne, cylindryczne, bardzo w ypukłe, ozdobione grubym i poprze

cznym i zmarszczkami. Ta forma należy do grupy o wiązkach jednose- ryjnych, bardzo w ystających w części brzeżnej zoarium. Strefa wzro

stu jest bardzo gruba i otoczona w ąskim brzeżkiem podstaw ow ym .

Forma nasza jest zbliżona do gatunku U n itu b ig era arm orica M i c h ę - l i n 1847, tylk o ta ostatnia ma tuby gładkie bez zmarszczek.

W y s t ę p o w a n i e : forma znana z helw etu i tortonu Francji.

(19)

Rodzina: Diaperoeciidae C a n u , 1918 Rodzaj: Diaperoecia C a n u , 1913

D iaperoecia rugulosa ( M a n z o n i), 1877

Tabl. X XIII, fig. 5

1877 Pustulopora rugulosa M a n z o n i; A. M a n z o n i : I Briozoi fossili del Miocene d’Austria ed Ungheria. str. 11, tabl. 10, fig. 38.

1924 Diaperoecia rugulosa (M a n z o n i ) ; F. C a n u & R. B a s s l e r : Contrlbu- tion a l ’etude des Bryoz. d’Autriche et de Homgrie. str. 686, tabl. 25, fig. 12, 13.

1952 Diaperoecia rugulosa ( M a n z o n i ) ; J. M a ł e c k i : M szywioły piasków h e- terosteginowych. str. 210, tabl. 14, fig. 8.

W y m i a r y : średnica peristom u 0,16 mm, długość tub 1— 1,2 mm, średnica gałązek 0,8— 2 mm.

Zoarium gałązkowe rozwidlające się, na przekroju poprzecznym okrągłe lub lekko przypłaszczone. D ługie rurkowate zoecja ułożone są w okół kolonii. Ich końcow e odcinki są nieraz bardzo dłu gie i ustaw ione pod kątem około 45° w stosunku do pow ierzchni kolonii. Cała pow ierz

chnia zoarium jak również i w olnych odcinków tub jest poprzecznie prążkowana. Prążki te są w yraźnie zaznaczone na starszych częściach kolonii. Poza tym cała powierzchnia jest pokryta drobnymi porami. Owi

celle typow e dla D iaperoeciidae (fig. 5 b), to znaczy rozpięte są m iędzy tubam i zoecjalnym i wokół zoarium.

W y s t ę p o w a n i e : Forma ta znana jest z m iocenu basenu w ie

deńskiego.

Rodzaj: Ybselosoecia C a n u & L e c o i n t r e , 1933

Y bselosoecia typ ica ( M a n z o n i ) , 1877

1933 Ybselosoecia typica ( M a n z o n i ) ; F. C a n u & G. L e c o i n t r e : Les Bryoz. Cyclostomes des faluns de Touraine et d’Anjou. str. 162. tabl. 31, fig. 6—8.

1952 Ybselosoecia typica ( M a n z o n i ) ; J. M a ł e c k i : M szywioły piasków hetero- steginowych. str. 211, tabl. 13, fig. 6.

W y m i a r y : średnica peristom u 0,20— 0,26 mm, odległość m iędzy peristom am i 0,6—0,8 mm.

Zoarium gałązkowe, rozwidlające się. Na górnej pow ierzchni ułożo

n e są rurki zoecjalne o eliptycznych ujściach poprzecznie ustaw io

nych. Peristom y niskie, dość grube, są ugrupowane w ilości 3— 6 na falistej linii poprzecznej, nie przylegające do siebie. Strona tylna płaska z podłużnym i rów noległym i liniam i oraz z poprzecznym i łukow atym i zagłębieniam i i w zniesieniam i ułożonym i w nierów nych od siebie odleg

łościach.

W y s t ę p o w a n i e : lutet, akwitan, burdygał i h elw et Francji oraz torton basenu w iedeńskiego i Polski.

(20)

Rodzina: Tubuliporidae J o h n s t o n , 1838 Rodzaj: Tubulipora L a m a r c k , 1816

T u b u lip o ra phalangea C o u c h , 1844

Tabl. X X III, fig. 2

1859 Tubulipora phalangea C o u c h; G. B u s k : A Monograph of the fossil P oly- zoa of the Crag. str. Il l , tabl. 18, fig. 6.

1949 Tubulipora phalange a C o u c h ; M. V i g n e a u x : Revision des Bryoz. Neog.

du Bassin D ’Aquitaine, str. 112.

M a t e r i a ł ; 7 okazów.

W y m i a r y ; średnica apertury 0,12— 0,15 mm.

Zoarium obrasta denne przedm ioty. Ma kształt k olisty lub ow alny.

Środkiem górnej pow ierzchni przebiega zagłębienie, od którego rozcho

dzą się naprzem ianległe płatow ate fascikule, złożone z 3— 6 tub zoecjal- nych (rzadziej w większej ilości). Fascicule są zw ykle jednoseriowe, rza

dziej dw useriow e. Na ich pow ierzchni widoczne są w yraźne lin ie zro

stu tub oraz delikatne pierścienie ułożone mniej w ięcej w jednakow ych odstępach. Fascikule są prostopadle ustawione do pow ierzchni zoarium.

Na ich końcach położone są ujścia owalne lub nieco zdeform ow ane na skutek zrostu tub. O w icelle są nieregularne, płatow ato rozpościerające się m iędzy fascikulam i.

W y s t ę p o w a n i e : forma znana z burdygału Francji i pliocenu Anglii.

Rodzaj: Idmonea L a m x . , 1821

Id m o n ea a tla n tica J o h n s t o n , 1847

Tabl. XXIII, fig. 4

1920 Idmonea atlantica J o h n s t o n ; F. C a n u & R. B a s s l e r : North A m eri

can early tertiary Bryozoa, str. 778, tabl. 140, fig. 1—13 (cum synonimis).

W y m i a r y : odległość m iędzy grzebieniam i zoecjów 0,4— 0,6 mm;

szerokość grzebieni 0,14 mm, szerokość zoarium 0,6 mm.

Zoarium gałązkowe, rzadko rozwidlające się. Na przekroju poprze

cznym trójkątne o zaokrąglonych narożach, nieraz prawie okrągłe. Tuby zoecjalne um ieszczone są na bocznych powierzchniach zoarium i zlewają się ze sobą, tworząc podniesione w ysokie grzebienie nie dochodzące do środkowego grzbietu. Ich rozm ieszczenie na obu powierzchniach bocz

nych jest naprzem ianległe. Ujścia okrągłe znajdują się na końcach grze

bieni w ilości 3— 6. Strona tylna jest zaokrąglona lub płaska, gęsto po

dłużnie prążkowana oraz posiada poprzeczne, łukow ato w y g ięte zmar

szczki dochodzące do mniej lub bardziej ostrych krawędzi bocznych zo- ariów. O w icelle są duże, w ypukłe, podłużnie w yciągnięte, ułożone w środ

ku gałązek m iędzy 5 lub 6 grzebieniam i.

W y s t ę p o w a n i e : od m iocenu do dzisiaj.