nr nr 38 38

Pełen tekst

(1)Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na zmiany w rolnictwie. nr. 38 2012. Agnieszka Judzińska Wiesław Łopaciuk.

(2) Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na zmiany w rolnictwie.

(3)

(4) Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na zmiany w rolnictwie. Redakcja naukowa mgr inż. Wiesław Łopaciuk Autorzy: mgr Agnieszka Judzińska mgr inż. Wiesław Łopaciuk.

(5) Autorzy publikacji s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej - Pastwowego Instytutu Badawczego Prac zrealizowano w ramach tematu: Analiza efektów wybranych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej i polityki rozwoju obszarów wiejskich, w zadaniu: Analiza i ocena instrumentów WPR majcych wpyw na decyzje produkcyjne rolników Celem pracy jest przedstawienie zarysu teorii z zakresu WPR i jej konfrontacja ze stanem rzeczywistym w polskim rolnictwie, jak równie ocena wpywu wybranych instrumentów WPR na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich.. Recenzent dr hab. Krzysztof Firlej, prof. nadzw. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Opracowanie komputerowe Agnieszka Judziska. Korekta Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-2 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444 faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci Wprowadzenie ......................................................................................................................................... 7 Cele opracowania i metodologia ........................................................................................................... 10 1.. WPR a zmiany w polskim rolnictwie w wietle danych Polskiego FADN .................................. 12 1.1.. 1.1.1.. Dopaty wedug klas ekonomicznych ............................................................................ 13. 1.1.2.. Dopaty wedug typów produkcyjnych ......................................................................... 20. 1.1.3.. Dopaty wedug regionów FADN ................................................................................. 25. 1.2.. Wprowadzenie ............................................................................................................... 29. 1.2.2.. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego................................................................. 32. 1.2.3.. Dochody gospodarstw rolnych wedug klas wielkoci ekonomicznej FADN .............. 34. 1.2.4.. Dochody gospodarstw rolnych wedug typów rolniczych FADN ................................. 40. 1.2.5.. Dochody gospodarstw rolnych wedug regionów FADN ............................................. 46. Zmiany w produkcji rolinnej ............................................................................................... 55. 1.3.1.. Powierzchnia uytków rolnych ..................................................................................... 55. 1.3.2.. Struktura uytków rolnych ............................................................................................ 59. 1.3.3.. Struktura produkcji rolinnej ......................................................................................... 62. 1.4.. Zmiany w produkcji zwierz cej ............................................................................................ 65. 1.4.1.. Zmiany stanu zwierz t................................................................................................... 65. 1.4.2.. Zmiany struktury stada .................................................................................................. 68. 1.4.3.. Zmiany struktury produkcji zwierz cej ......................................................................... 70. 1.5.. 3.. Dochody gospodarstw rolnych wedug danych FADN ......................................................... 29. 1.2.1.. 1.3.. 2.. Dopaty do dziaalnoci operacyjnej wg danych Polskiego FADN....................................... 12. Produkcja i koszty ................................................................................................................. 72. 1.5.1.. Klasy ekonomiczne ....................................................................................................... 72. 1.5.2.. Typy produkcyjne.......................................................................................................... 74. 1.5.3.. Regiony ......................................................................................................................... 77. Zmiany w polskim rolnictwie a WPR w opinii rolników .............................................................. 80 2.1.. Opis zbiorowoci ankietowanych gospodarstw ..................................................................... 80. 2.2.. Wsparcie bezporednie .......................................................................................................... 85. 2.3.. Wpyw WPR na rolnictwo..................................................................................................... 98. Podsumowanie i wnioski ............................................................................................................. 102. Aneks ................................................................................................................................................... 109. .

(7) .

(8) Wprowadzenie Od pocz tku swego istnienia Wspólna Polityka Rolna (WPR) przechodzia wiele istotnych zmian. Szczególnie g bokie przeobraenia zaszy w ramach reformy Mc Sharry’ego i uzgodnie na szczycie w Luksemburgu (2003), które w opinii wielu zainteresowanych wprowadziy najbardziej radykalne zmiany w historii WPR1. Pomimo licznych reform, WPR nadal celuje w pierwszej kolejnoci w zapewnienie bezpiecze stwa ywnociowego. Rola tego zagadnienia w kolejnych latach b dzie rosa, a to z uwagi na nast puj ce procesy: x wzrost populacji ludzi na wiecie, w tym wzrost liczby goduj cych; x rosn c konkurencj o ziemi ; x zmiany klimatyczne; x degradacja ziem, w tym uprawnych; x ograniczenie biorónorodnoci; x wysokie ceny energii i perspektywa kryzysu energetycznego; x wysokie ceny ywnoci. W ramach ostatnich reform rozpocz tych w zwi zku z przegl dem ródokresowym z 2003 r. (MTR) i ocen funkcjonowania z 2009 r., jak równie w ramach pierwszych dokumentów Komisji Europejskiej (KE) w sprawie przyszej reformy w 2013 r., wyznaczono nowe cele WPR: x gospodarcze (zapewnienie bezpiecze stwa ywnociowego dzi ki trwaej produkcji rolnej, zwi kszenie konkurencyjnoci i lepszy podzia wartoci w a cuchu dostaw ywnoci); x rodowiskowe (zrównowaone wykorzystanie zasobów naturalnych i przeciwdziaanie zmianie klimatu); x terytorialne (zapewnienie dynamizmu gospodarczego i spoecznego na obszarach wiejskich). Aktualne wyzwania rolnictwa w UE s bardziej zoone i dotycz szerszego spektrum zagadnie , szczególnie w wietle pogarszaj cej si sytuacji ekonomicznej rolnictwa (wzrost cen produktów rolnych mniejszy od wzrostu cen rodków produkcji), spadku konkurencyjnoci rolnictwa, a take w wietle nadchodz cej liberalizacji rynków rolnych, narastaj cych problemów rodowiskowych (zmiany klimatyczne, utrata biorónorodnoci), problemów terytorialnych (utrzymanie rónorodnego charakteru obszarów wiejskich). W tym kontekcie polityka rolna i jej wkad w strategi Europa 2020, ustanowiono 3 rozlege cele dla przyszej WPR: 1. Pirizio-Brioli, 2008; Olper, 2008.. 7 .

(9) x wspieranie opacalnej, prorynkowej produkcji zdrowej i bezpiecznej ywnoci w UE poprzez czynniki zwi zane z dochodami uzyskiwanymi z produkcji rynkowej (podnoszenie zdolnoci rolników do tworzenia wartoci dodanej ich produktów, poprawa funkcjonowania a cucha ywnociowego na drodze zwi kszania konkurencyjnoci, zapewnienie siatki bezpiecze stwa w wypadku nadmiernego spadku cen), propagowanie trwaej, zrównowaonej konsumpcji, poprawa konkurencyjnoci gospodarstw rolnych (innowacje, modernizacja), efektywno

(10) zasobów, identyfikacja trudnoci produkcyjnych w obszarach z trudnymi warunkami naturalnymi (wsparcie dochodów, zarz dzanie ryzykiem ekonomicznym i bezpiecze stwa ywnociowego). Powysze dziaania s zwi zane z celem szybkiego wzrostu w strategii Europa 2020; x zapewnienie zrównowaonego uytkowania/zarz dzania naturalnymi zasobami, takimi jak woda i ziemia, zapewnienie spoecze stwu dóbr publicznych rodowiska naturalnego (ochrona wiejskiego krajobrazu i biorónorodnoci), integracja i promocja dziaa na rzecz agodzenia tempa zmian klimatycznych, poprawa odpornoci rolnictwa na zmiany klimatyczne (ograniczenie ich wpywu), wspieranie ekologicznego wzrostu poprzez innowacje i ograniczanie negatywnego wpywu rolnictwa na rodowisko. Powysze dziaania s zwi zane z celem zrównowaonego wzrostu w strategii Europa 2020, w ramach dziaa celów szczegóowych – wspieranie niskiej emisji CO2, wspieranie bioekonomii i ochrona rodowiska; x wspieranie zrównowaonego rozwoju terytorialnego i prosperity na obszarach wiejskich UE poprzez uwzgl dnianie strukturalnej rónorodnoci rolnictwa i zapewnienie pozytywnych efektów spill-over z rolnictwa do innych sektorów wiejskiej gospodarki i na odwrót, popraw atrakcyjnoci obszarów wiejskich i ich dywersyfikacj ekonomiczn . Powysze dziaania s zwi zane z celem cznego wzrostu w ramach strategii Europa 2020 uwzgl dniaj cej relatywnie niszy stopnie rozwoju obszarów wiejskich oraz cele socjalne i terytorialne spójnoci pomi dzy poszczególnymi pa stwami UE. Na poziomie operacyjnym b dzie to wymagao reform WPR w nast puj cych aspektach: x Ukierunkowanie regulacji WPR na wzrost produktywnoci i konkurencyjnoci rolnictwa poprzez:. 8 .

(11) ¾ popraw funkcjonowania systemu doradztwa rolniczego i tworzenie sieci (rolników, doradców, naukowców, handlowców, konsumentów, itp); ¾ wspieranie dziaa prokonkurencyjnych wród rolników i na innych szczeblach a cucha ywnociowego w celu uatwienia efektywnego uycia zasobów, rozwoju produktów i marketingu; ¾ wspieranie czynników zach caj cych do uywania instrumentów zarz dzania ryzykiem i strategii aktywnej ochrony lub zapobiegania. x Popraw dziaania WPR w stosunku do zmian klimatycznych i rodowiskowych poprzez: ¾ Wzrost liczby obszarów rolniczych, na których prowadzona jest produkcja z wykorzystaniem dobrych praktyk rolniczych zapewniaj cych korzyci rodowiskowe i klimatyczne oraz zapewniaj ce wykorzystanie bardziej zaawansowanych regulacji rolnorodowiskowych przez kraje UE i rolników. Wspieranie efektywnoci regulacji WPR poprzez: redystrybucj patnoci bezporednich w celu lepszego uwzgl dnienia celów wsparcia dochodów i celów rodowiskowych; redukcj dysparytetu poziomu wsparcia bezporedniego mi dzy krajami UE i rolnikami; redukcj biurokracji dla rolników i agend rz dowych bez utraty efektywnoci regulacji i wzrostu ryzyka b dów. Progres w osi ganiu powyszych zaoe byby mierzony przy uyciu wska ników w kontekcie reformowania zasad monitoringu i oceny WPR. W tych okolicznociach naleaoby si przyjrze

(12) zmianom w polskim rolnictwie zachodz cym po wejciu do UE w polskim rolnictwie oraz ustali

(13) , jaka bya w tym rola stosowanych rozwi za polityki rolnej. Na takiej podstawie mona podj

(14) prób oceny roli poszczególnych elementów WPR oraz sformuowa

(15) wnioski traktuj ce o po danych kierunkach ewolucji polityki w sektorze rolnym.. 9 .

(16) Cele opracowania i metodologia Gównym celem niniejszego opracowania jest pokazanie wpywu WPR na zmiany zachodz ce w polskim rolnictwie. Z jednej strony poddano analizie dane liczbowe z Polskiego FADN, a z drugiej zinterpretowano informacje zebrane na podstawie Za cznika 2 do ankiety IERIG-PIB „Rodzina i Gospodarstwo” przeprowadzonej w 2011 r., która dostarczya informacj na temat postrzegania WPR i reakcji na te regulacje przez grup najbardziej nim zainteresowan – rolników. W celu zdefiniowania zmian w polskim rolnictwie i znaczenia WPR w tych procesach, przeanalizowano dane liczbowe wygenerowane z Polskiego FADN za lata 2004-2010. Ze wzgl du na zmiany typologii gospodarstw i metodologii gromadzenia informacji, dane z 2010 nie s porównywalne z danymi z wczeniejszych lat. Wobec tego analiza obejmuje lata 2004-2009, a prace koncentroway si na identyfikacji zalenoci pomi dzy wielkoci wsparcia skierowanego do gospodarstw, a zmianami w produkcji. Analizowany okres podzielono na dwa podokresy: lata 2004-2006 i 2007-2009, dla których wyliczono rednie wielkoci zmiennych uywanych do analizy, w celu przynajmniej cz ciowego wyeliminowania zmian wynikaj cych z krótkookresowych waha koniunktury na rynkach rolnych. Analiza zostaa przeprowadzona w podziale na klasy ekonomiczne, typy produkcyjne i regiony FADN2. Do analizy wyodr bniono nast puj ce profile badawcze: x gospodarstwa ogóem; x gospodarstwa w podziale na klasy wielkoci ekonomicznej: ¾ bardzo mae (BM) do 4 ESU, ¾ mae (M) 4-8 ESU, ¾ rednio mae (R-M) 8-16 ESU, ¾ rednio-due (R-D) 16-40 ESU, ¾ due (D) 40-100 ESU, ¾ bardzo due (BD) powyej 100 ESU; x gospodarstwa wedug typów rolniczych: ¾ uprawy polowe (UP), ¾ uprawy ogrodnicze (UO), ¾ uprawy trwae (UT), ¾ produkcja mleka (KML), ¾ zwierz ta ywione w systemie wypasowym (ZTR), ¾ zwierz ta ziarnoerne (ZZI), ¾ produkcja mieszana (MIE); 2. Peny opis metodologii gromadzenia i podziau danych w „Wyniki standardowe uzyskiwane przez gospodarstwa rolne uczestnicz ce w Polskim FADN w 2009 roku”, Warszawa 2010. 10. .

(17) x gospodarstwa w podziale na makroregiony FADN: ¾ Pomorze i Mazury (POM-MZ) – województwa: warmi sko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie i lubuskie, ¾ Wielkopolska i l sk (WLKP-L) – województwa: kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, dolnol skie oraz opolskie, ¾ Mazowsze i Podlasie (MAZ-PODL) – województwa: podlaskie, mazowieckie, ódzkie i lubelskie, ¾ Maopolska i Pogórze (MP-POG) – województwa: l skie, maopolskie, podkarpackie oraz wi tokrzyskie. Do oblicze uyto szereg zmiennych generowanych w systemie FADN, które dotyczyy nast puj cych kategorii: x wybranych informacji o produkcji, x wartoci produkcji, x kosztów produkcji, x dopat do dziaalnoci operacyjnej, x dochodu na gospodarstwo rolne. Opracowano Za cznik nr 23, który, jako wkadk , przy czono do wielkiej ankiety Zakadu Polityki Spoecznej i Regionalnej IERIG-PIB „Rodzina i Gospodarstwo”. Badania ankietowe, podobnie jak i stosowana metoda zbierania danych, s kontynuacj wieloletnich bada prowadzonych w kilkuletnich odst pach czasowych. Przyj ta oryginalna metoda ankietyzacji polega gównie na tym, e przedmiotem bada jest caa wie, a nie wybrane losowo gospodarstwa. W ten sposób zachowane zostaj zwi zki poszczególnych gospodarstw z ich naturalnym podoem, jakie stanowi wie. Walorem takiej metody badawczej jest po czenie szczegóowoci i masowoci polegaj cych na rónych paszczyznach docieka . Ankietyzacja przeprowadzona w 2011 roku jest szesnast edycj bada . Jest to system odpowiadaj cy badaniom typu panelowego w obr bie 76 wsi. W zaoeniach doboru wsi decydowa walor reprezentatywnoci ( cznie jedna pi

(18) setna ogóu wiejskich gospodarstw domowych) oraz proporcjonalny rozkad próby w uj ciu regionalnym. Formularze ankiety zawieray stay zestaw pyta , tj. powtarzanych we wszystkich kolejnych ankietach, co pozwala na ledzenie przemian zachodz cych w podstawowych strukturach wiejskich (agrarnej, aktywnoci rynkowej gospodarstw rolnych, ródach utrzymania wiejskich rodzin) w skali kraju i regionów. Odr bna grupa pyta , które zmieniaj si w kolejnych edycjach ankiety, odnosi si do najbardziej aktualnych problemów wsi i rolnictwa w badanym 3. Patrz Aneks.. 11 .

(19) okresie. Obecnie dotyczyy przede wszystkim efektów WPR w zakresie wspierania rozwoju obszarów wiejskich i umacniania ekonomicznego gospodarstw rolnych oraz opinii respondentów o wpywie globalnego kryzysu na ich aktualn. sytuacj ekonomiczn . To wanie odpowiedzi na te pytania s podstaw identyfikacji opinii rolników na temat roli, jak ich zdaniem speniaj regulacje WPR w polskim rolnictwie. Do analizy materiau pochodz cego z Za cznika nr 2 wykorzystano metody statystyki opisowej uywane w badaniach ankietowych. W pierwszej kolejnoci wyniki poddano statystycznej analizie na poziomie kraju. Otrzymane informacje pozwoliy sformuowa

(20) wnioski dotycz ce zmian w ankietowanych gospodarstwach, ich przyczynach oraz roli WPR w tych procesach, a take jej skutecznoci, jako czynnika stabilizacji rynków i dochodów.. 1. WPR a zmiany w polskim rolnictwie w wietle danych Polskiego FADN 1.1.. Dopaty do dziaalnoci operacyjnej wg danych Polskiego FADN. Zgodnie z metodologi FADN stosowan w latach 2004-2009 zmienna „Dopaty do dziaalnoci operacyjnej” zawiera wi kszo

(21) kategorii transferów wsparcia skierowanego do gospodarstw rolnych w ramach WPR, z wyj tkiem dopat do inwestycji i patnoci za zaprzestanie dziaalnoci rolniczej. W jej skad wchodz nast puj ce rodzaje patnoci: • dopaty do produkcji rolinnej – dopaty wyrównawcze, patnoci obszarowe, dopaty za odogowanie oraz pozostae dopaty do produkcji rolinnej; • dopaty do produkcji zwierzcej – dopaty do zwierz t i do produktów pochodzenia zwierz cego oraz pozostae dopaty do produkcji zwierz cej; • pozostae dopaty/patnoci – dopaty rolnorodowiskowe, dopaty do obszarów o niekorzystnych warunkach produkcji rolniczej (LFA) i inne dopaty do rozwoju obszarów wiejskich; • dopaty do zuycia poredniego; • dopaty do kosztów czynników zewntrznych; • patnoci „decoupled” – jednolita patno

(22) obszarowa (JPO), dodatkowe wsparcie wynikaj ce z modulacji patnoci bezporednich. Zatem tej zmiennej, obejmuj cej znaczn cz

(23) transferów pieni nych do gospodarstw rolnych, nie naley myli

(24) z uywanymi potocznie sformuowaniami, nie zawsze stawianymi na waciwym miejscu, takimi jak dopaty bezporednie, patnoci bezporednie, czy wsparcie bezporednie, a które de facto s. jej cz ci skadow . Do celów tego opracowania dla tej zmiennej przyj to skrócone okrelenia „dopaty”, „patnoci”, lub „wiadczenia”. 12 .

(25) W strukturze dopat dominoway trzy rodzaje wsparcia patnoci nie zwi zane z produkcj (decoupled), patnoci do produkcji rolinnej oraz szczególnie w latach 2008-2009 pozostae patnoci, które w ww. okresie „wchon y” znaczn cz

(26) dopat do produkcji rolinnej (rys. 1). Rysunek 1. Struktura dopat do dziaalnoci operacyjnej gospodarstw rolnych FADN 100% Patnoci"decoupled". 90% 80%. Dopatydokosztówczynników zewntrznych. 70% 60%. Dopatydozuyciaporedniego. 50% Pozostaedopaty. 40% 30%. Dopatydoprodukcjizwierzcej. 20% 10%. Dopatydoprodukcjirolinnej 0% 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. 1.1.1. Dopaty wedug klas ekonomicznych Wysoko

(27) wpywów pieni nych z tytuu wsparcia bezporedniego do gospodarstwa zaley w pierwszej kolejnoci od jego rozmiarów. Mniejsze znaczenie ma liczba hektarów, do których przysuguj poszczególne rodzaje patnoci. Z tego powodu wyst puje tu bardzo due zrónicowanie wysokoci wiadcze w zalenoci od rozmiarów gospodarstwa. W latach 2004-2009 w próbie FADN wysoko

(28) dopat wyniosa rednio 12,3 tys. z na gospodarstwo rocznie. W najmniejszych gospodarstwach (klasy ekonomiczne FADN bardzo mae i mae) wiadczenia byy znacznie nisze od przeci tnej, a w gospodarstwach rednio-maych porównywalne. W wi kszych gospodarstwach patnoci znacz co przewyszay redni , w najwi kszych nawet 25-krotnie. W analizowanym okresie gospodarstwa z próby FADN otrzymyway rednio 700 z do 1 ha UR kwalifikuj cych si do dopat. W tym uj ciu rónice w wielkoci wiadcze pomi dzy poszczególnymi klasami ekonomicznymi, 13 .

(29) w porównaniu z rónicami w wysokoci wiadcze na gospodarstwo, nie byy due, aczkolwiek zauwaalne. Wysoko

(30) stawki bya odwrotnie skorelowana z wielkoci gospodarstwa. Innymi sowy, w miar wzrostu rozmiarów gospodarstwa stawki na 1 ha malay. Przyczyn tego stanu rzeczy by mniejszy udzia patnoci z wysokimi stawkami na 1 ha w duych gospodarstwach, gdzie dominoway patnoci JPO i UPO oraz znacznie rzadziej wyst poway patnoci ONW (rys. 2). Rysunek 2. rednia roczna wielko

(31) patnoci na gospodarstwo i na 1 ha UR w latach 2004-2009 wg klas ekonomicznych FADN. 900. 350. 861. 309 756. 800. 663. 700. 700 642. 636. 250. 584. 600 z/ha. 300. 200. 500 150. 400 300. 100 50. 200 100. 7. 9. 13. 23. BM. M. SM. SD. 12. tys.znagospodarstwo. 1000. 50 0. 0. rednionagospodarstwo. D. BD. rednio. redniona1ha. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, – rednio-due, D – due, BD – bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Wzrost patnoci bezporednich w znacznej cz ci wynika z warunków dochodzenia do penej wysokoci dopat w UE, co ilustruje rysunek 3.. 14 .

(32) Rysunek 3. Plan dochodzenia do penej wysokoci dopat bezporednich 100. 250. 90 30. 80. 50 30. 30. 30. 150. 30. 30 20. 35. 40. 25. 30. 2004. 2005. 2006. 2007. 70. 60. 50. 80. 90. 100 100. EUR/ha. %. 200. 30. 60. 10. 10. 30. 70. 40. 20. 50 0. 0 PoziompatnociUE. 2008. 2009. 2010. 2011. Poziomdofinasowaniakrajowego. 2012. 2013. StawkaJPO(EUR/ha). ródo: Departament Patnoci Bezporednich, MRiRW.. Due znaczenie jeeli chodzi o skal wzrostu patnoci mia te kurs wymiany zotego do euro. W pierwszych latach po akcesji znacz cz

(33) wzrostu stawek wyraonych w euro „konsumowao” umacnianie si krajowej waluty. Dlatego porównywano równie relatywny wzrost wysokoci wiadcze pomi dzy klasami wielkoci, typami produkcyjnymi czy regionami. W uj ciu dynamicznym rónice w wysokoci wiadcze na gospodarstwo w analizowanym okresie wykazyway pewne prawidowoci. Gospodarstwa bardzo mae i mae w latach 2004-2009 otrzymyway dopaty w wysokoci odpowiednio okoo 50 i 70% redniej. W grupie gospodarstw rednio-maych, rednio-duych i duych wysoko

(34) patnoci zmniejszya si o blisko 20 pkt. proc. do odpowiednio 3,91 i 3,39% redniej w badanej próbie. W gospodarstwach najwi kszych na pocz tku analizowanego okresu dopaty ponad 22-krotnie przewyszay redni , a w 2009 r. byy ju od niej blisko 30-krotnie wysze (tab. 1).. 15 .

(35) Tabela 1. Porównanie wielkoci dopat na gospodarstwo do redniej w próbie FADN wg klas ekonomicznych BM M RM RD D BD rednio. 2004 51,1 73,9 119,5 207,0 455,0 994,9 100,0. 2005 57,7 69,4 108,4 186,9 379,5 2278,9 100,0. 2006 55,8 72,1 107,9 182,9 355,5 2374,3 100,0. 2007 62,7 78,9 101,0 175,7 419,7 2297,1 100,0. 2008 54,8 75,0 107,6 189,1 416,4 2590,7 100,0. 2009 53,7 71,7 103,2 191,2 439,4 2982,2 100,0. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, R-D – rednio-due, D – due, BD – bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Porównuj c rónice pomi dzy poszczególnymi klasami ekonomicznymi w wysokoci dopat na 1 ha, naley zauway

(36) , e tylko w najwi kszych i w maych (bardzo mae i mae) gospodarstwach stawki dopat byy powyej redniej dla caej zbiorowoci gospodarstw bior cych udzia w FADN (tab. 2). Tabela 2. Porównanie wielkoci dopat na 1 ha UR do redniej w próbie FADN wg klas ekonomicznych BM M RM RD D BD rednio. 2004 113,7 110,7 103,4 103,1 105,0 64,7 100,0. 2005 123,5 105,2 95,8 94,5 89,1 141,6 100,0. 2006 124,0 111,7 97,1 92,6 85,2 121,4 100,0. 2007 136,7 113,2 89,2 83,5 87,5 117,1 100,0. 2008 121,1 108,1 96,6 92,6 90,9 115,8 100,0. 2009 116,2 102,7 93,0 92,2 95,6 145,0 100,0. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, R-D – rednio-due, D – due, BD – bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Zmiany relatywnej wysokoci patnoci z jednej strony pokazuj rosn c. polaryzacj wpywów z tego tytuu, a z drugiej d enie gospodarstw do maksymalizacji wysokoci otrzymywanego wsparcia, co widoczne jest szczególnie w najwi kszych i najmniejszych gospodarstwach, gdzie dynamika wzrostu w latach 2004-2009 bya wysza ni przeci tna. Jednake tylko w najwi kszych gospodarstwach w analizowanym okresie dynamika dopat na gospodarstwo kilkukrotnie przewyszaa redni (rys. 4). W pozostaych klasach ekonomicznych skala wzrostu wpywów bya zbliona do przeci tnej. Sytuacja przedstawiaa si podobnie jeeli chodzi o wysoko

(37) dopat na 1 ha, ale rónice w dynamice byy 16 .

(38) znacznie mniejsze. Tu równie dynamika wzrostu patnoci przewyszaa redni tylko w najmniejszych i w najwi kszych gospodarstwach. Wzrost wysokoci patnoci na gospodarstwo w najwi kszych jednostkach wynika tylko cz ciowo ze wzrostu ich rozmiarów. Stosunkowo du rol odgrywa dobór rodzajów patnoci. W miar upywu czasu rolnicy w duych gospodarstwach, oprócz podejmowania decyzji o zwi kszaniu areau kwalifikowalnego do dopat, a wi c w istocie, o powi kszaniu gospodarstw, tak dostosowywali produkcj , aby portfolio dopat zapewniao im wi ksze wpywy przeci tnie z 1 ha (rys. 5). W miar upywu czasu, w tej grupie gospodarstw zwi ksza si udzia dopat z wyszymi stawkami na 1 ha. Rysunek 4. Wzrost wysokoci dopat na gospodarstwo wg klas ekonomicznych FADN w latach 2004-2009 (nominalnie) 2500. 2 134. 2004=100. 2000. 1500. 1000. 747. 691. BM. M. 615. 657. 687. RM. RD. D. 712. 500. 0 BD. rednio. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, R-D – rednio-due, D – due, BD – bardzo due . ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. 17 .

(39) Rysunek 5. Wzrost wysokoci dopat na 1 ha wg klas ekonomicznych FADN w latach 2004-2009 (nominalnie) 1800. 1628. 1600 1400 2004=100. 1200 1000 800. 699. 634. 615. 611. 622. M. RM. RD. D. 684. 600 400 200 0 BM. BD. rednio. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, R-D – rednio-due, D – due, BD – bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. W latach 2004-2009 blisko trzy czwarte dopat trafiao do maych4 gospodarstw, ale w uj ciu dynamicznym ich udzia si zmniejszy o blisko 9 pkt. proc. na rzecz wi kszych gospodarstw. Mae gospodarstwa stanowiy a blisko 90% ogóu badanych gospodarstw. Warto zauway

(40) , e zauwaalnie (o 9-10 pkt. proc.) zwi kszyy si tylko udziay najwi kszych i najmniejszych jednostek, a udziay pozostaych zmalay. Najwi kszy by spadek udziau gospodarstw maych i rednio-maych (rys. 6).. 4. lasy FADN: bardzo mae, mae i rednio-mae. 18. .

(41) Rysunek 6. Dystrybucja dopat do dziaalnoci operacyjnej wg klas ekonomicznych FADN. 100% 80% 60%. 4,4 6,0. 10,5 4,9. 11,0 4,6. 10,2 6,0. 12,2 5,8. 14,0. 15,8. 15,4. 14,9. 16,1. 16,3. 26,6. 26,0. 19,8. 31,7. 27,0. 28,1. 11,7. 15,3. 14,9. 2004. 2005. 2006. 17,5. 28,8. 40%. 25,1. 6,2. 21,1. 20,3. 23,8. 22,8. D+(0,2) RD(1,2) RM(8,5) M(8,9). 20% 0%. BD(+9,7)*. 24,0. 21,0. 20,5. 2007. 2008. 2009. BM(+8,8). * wzrost/spadek udziau w pkt. proc. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, R-D – rednio-due, D – due, BD – bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Analiza dystrybucji patnoci wg rozmiarów gospodarstw moe dostarczy

(42) cennych informacji, które mog by

(43) pomocne w odpowiedzi na pytanie: jakie rolnictwo jest lub byo wspierane?. Znaczna cz

(44) transferów trafiaa (i de facto trafia) do maych gospodarstw, w duej cz ci niezwi zanych z rynkiem. Produkuj one gównie na wasne potrzeby, a ewentualne nadwyki sprzedaj . Gospodarstwa te s sabe ekonomicznie, niezdolne do odtwarzania swego maj tku trwaego, funkcjonuj dzi ki jego dekapitalizacji. Inaczej ujmuj c, w duszej perspektywie czasowej nie s to jednostki rozwojowe. Liczebno

(45) takich gospodarstw, pomimo znacznego spadku, nadal jest bardzo dua. Mona powiedzie

(46) , e to one s rdzeniem polskich obszarów wiejskich. Z drugiej strony mamy do czynienia z relatywnie niewielk liczb gospodarstw silnych ekonomicznie, s to jednostki z reguy due, produkuj ce z uyciem nowoczesnych technologii, konkurencyjnych wzgl dem rolnictwa w Europie Zachodniej. Te z kolei stanowi trzon polskiego rolnictwa rynkowego. W dugiej perspektywie to ta grupa gospodarstw b dzie decydowaa o rozmiarach produkcji ywnoci w Polsce. Dlatego analizuj c wpyw WPR na polskie rolnictwo, naleaoby si zastanowi

(47) , po pierwsze nad strategicznymi, dugoterminowymi celami stawianymi przed sektorem rolnym, a dopiero w dalszej kolejnoci kogo wspiera

(48) i w jaki sposób. Zasadne byoby rozgraniczenie wsparcia rolnictwa rynkowego od 19 .

(49) wsparcia obszarów wiejskich, co cz ciowo si odbywa. Pozostaje tylko trudna kwestia finasowania. Coraz trudniej bowiem jest uzasadnia

(50) wspieranie rolnictwa jako caoci, a dochodzi jeszcze uzasadnienie wspierania dziedzin maj cych mao wspólnego z rolnictwem z budetu rolnego. Oprócz tego pozostaj jeszcze kwestie efektywnoci wsparcia, zarówno w perspektywie krótko-, jak i dugoterminowej. W obu tych kategoriach „przegrywa” rolnictwo drobnotowarowe. Inn spraw jest to, e stosunkowo niewielka garstka duych producentów odbiera niewspómiernie due wsparcie w stosunku do mniejszych producentów rolnych. Problem ten ma o wiele wi ksze znaczenie w krajach UE-15, ale w Polsce te zaznacza si do

(51) wyra nie. Rozwi zaniem tego problemu, przynajmniej cz ciowym, wydaje si by

(52) modulacja. 1.1.2. Dopaty wedug typów produkcyjnych Pomimo tego, e gros wsparcia skierowanego do gospodarstw rolnych nie wynika z rodzaju prowadzonej produkcji, to w podziale na typy produkcyjne FADN wyst puj do

(53) due rónice w wysokoci wiadcze , zarówno na gospodarstwo, jak i na 1 ha. Tym niemniej, ich zrónicowanie jest nieporównywalnie mniejsze ni w klasyfikacji wg klas ekonomicznych. W latach 2004-2009, sporód typów produkcyjnych FADN najwi ksze patnoci na gospodarstwo otrzymyway jednostki o specjalizacji uprawy polowe, czyli produkcja rolinna (rednio ponad 16 tys. z rocznie) i zwierz ta trawoerne (14 tys. z). Najnisze wiadczenia na gospodarstwo otrzymywali beneficjenci specjalizuj cy si w uprawach ogrodniczych i uprawach trwaych – sadowniczych (rednio 3-5 tys. z). Patnoci w pozostaych typach gospodarstw, w tym o mieszanym profilu produkcji, ksztatoway si w granicach 11-12 tys. z. Najwysze wpywy w gospodarstwach rolinnych oraz specjalizuj cych si w produkcji zwierz t trawoernych wynikaj z rozmiarów tych gospodarstw. Produkcja, zarówno w tych pierwszych, jak i w drugich, opiera si odpowiednio na areale gruntów ornych i uytków zielonych. Dodatkowo w tej drugiej grupie gospodarstw stosuje si oddzielone patnoci do krów i owiec. Najwysza warto

(54) patnoci na 1 ha przypada w gospodarstwach ogrodniczych i gospodarstwach utrzymuj cych zwierz ta trawoerne, co w pierwszej grupie wi e si z wi kszym ni innych grupach udziaem patnoci o wyszych stawkach na 1 ha ni JPO i UPO, a w drugiej z oddzielonymi patnociami zwierz cymi. Nisze wartoci wiadcze na 1 ha wyst puj w tych grupach gospodarstw, gdzie w strukturze dominuj z rónych przyczyn dopaty JPO i UPO (rys. 7).. 20 .

(55) Rysunek 7. rednia roczna wielko

(56) patnoci na gospodarstwo i na 1 ha UR w latach 2004-2009 wg typów produkcyjnych FADN 18. 740 716. 12,3. 14,4. 10 6 4. 5,2. 2,7. 12 8. 11,5. 643. 640 620. 684. 680 11,2. 660. 14 700. 11,5. 686 16,3. z/ha. 700 680. 714. 708. tys.znagospodarstwo. 16. 720. 2. 600. 0 AB. C. E. F. G. rednionagospodarstwo. H. I. rednio. redniona1ha. AB – uprawy polowe, C – uprawy ogrodnicze, E – uprawy trwae, F – krowy mleczne, G – zwierz ta trawoerne, H – zwierz ta ziarnoerne, I – mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. W uj ciu dynamicznym w caym analizowanym okresie poniej redniego poziomu patnoci na gospodarstwo ksztatoway si w gospodarstwach ogrodniczych, mieszanych i sadowniczych. W dwóch pierwszych typach rónica zmalaa, a w trzecim si powi kszya. W 2009 r. patnoci w gospodarstwach ogrodniczych i sadowniczych stanowiy odpowiednio 18 i 43% rednich dla gospodarstw FADN, wobec odpowiednio 11 i 55% w 2004 r. Natomiast w gospodarstwach bez wyra nego profilu produkcji poziom patnoci by w 2009 r. o 8% niszy od przeci tnego dla gospodarstw FADN (tab. 3, 4). Z wyj tkiem pierwszych lat po akcesji do UE, poniej redniej ksztatoway si te dopaty w gospodarstwach specjalizuj cych si w produkcji mleka, oraz zwierz t ziarnoernych. Zdecydowanie powyej redniej byy wiadczenia w gospodarstwach specjalizuj cych si w produkcji rolinnej i produkcji zwierz t trawoernych. W latach 2004-2009 rónica w przypadku tych pierwszych wydatnie zmalaa, natomiast w przypadku drugiej grupy powi kszya si .. 21 .

(57) Tabela 3. Porównanie wielkoci dopat na gospodarstwo do redniej w próbie FADN wg typów produkcyjnych AB C E F G H I rednio. 2004 163,0 11,2 55,0 105,9 99,7 85,0 85,5 100,0. 2005 132,4 32,7 47,8 89,2 117,2 101,8 93,9 100,0. 2006 129,7 27,0 48,1 95,5 120,8 104,3 93,9 100,0. 2007 130,4 22,4 42,6 95,9 115,7 90,5 93,8 100,0. 2008 127,2 17,5 32,7 89,0 117,9 89,9 96,3 100,0. 2009 137,7 18,4 43,3 84,5 116,4 87,7 92,2 100,0. AB – uprawy polowe, C – uprawy ogrodnicze, E – uprawy trwae, F – krowy mleczne, G – zwierz ta trawoerne, H – zwierz ta ziarnoerne, I – mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Tabela 4. Porównanie wielkoci dopat na 1 ha UR do redniej w próbie FADN wg typów produkcyjnych AB C E F G H I rednio. 2004 118,1 56,7 115,9 120,9 90,7 90,3 90,3 100,0. 2005 94,2 168,5 102,9 100,4 108,4 107,6 100,1 100,0. 2006 91,7 131,1 106,2 108,2 111,4 98,0 102,4 100,0. 2007 95,3 99,7 89,6 96,1 100,1 90,7 105,4 100,0. 2008 97,4 77,3 75,1 94,3 96,9 99,2 103,8 100,0. 2009 103,6 79,4 88,7 86,8 95,9 96,6 100,7 100,0. AB – uprawy polowe, C – uprawy ogrodnicze, E – uprawy trwae, F – krowy mleczne, G – zwierz ta trawoerne, H – zwierz ta ziarnoerne, I – mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. W latach 2004-2009 najbardziej wzrosa warto

(58) wiadcze na gospodarstwo w jednostkach specjalizuj cych si w produkcji ogrodniczej (ponad 11-krotnie) i produkcji zwierz t trawoernych (ponad 8-krotnie). Wyszy ni przeci tny by take wzrost patnoci w gospodarstwach bez specjalizacji i gospodarstwach specjalizuj cych si w produkcji zwierz t ziarnoernych (rys. 8). Gospodarstwa ogrodnicze, korzystaj ce z dopat w najmniejszym stopniu, byy szczególnie zainteresowane powi kszeniem wpywów z tego tytuu i dlatego dostosoway bardziej ni inne typy produkcyjne swoje dziaania w tym kierunku. Wi kszy ni przeci tny wzrost gospodarstw zwierz cych wynika te w duej mierze ze zmian w systemie patnoci. Z kolei due gospodarstwa, gównie rolinne, i tak czerpi ce wi cej ni inne z efektu skali, miay cz sto ograniczone moliwoci pozyskania dodatkowych wpywów w ramach wsparcia bezporedniego. 22 .

(59) Rysunek 8. Wzrost wysokoci dopat na gospodarstwo wg typów produkcyjnych FADN w latach 2004-2009 (nominalnie) 1400. 1174. 1200 2004=100. 1000 800. 831 602. 600. 560. 568. E. F. 735. 768. H. I. 712. 400 200 0 AB. C. G. rednio. AB – uprawy polowe, C – uprawy ogrodnicze, E – uprawy trwae, F – krowy mleczne, G – zwierz ta trawoerne, H – zwierz ta ziarnoerne, I – mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Dynamika wzrostu stawek dopat na 1 ha przedstawia si w jego wi kszoci podobnie jak dynamika wzrostu patnoci na gospodarstwo, dlatego przyczyn wzrostu, oprócz oczywicie przyczyn wynikaj cych z uzgodnie w ramach negocjacji akcesyjnych, naley upatrywa

(60) w zmianach systemu patnoci oraz zmianach w doborze dziaalnoci produkcyjnych (rys. 9). Analiz zmian wysokoci patnoci w podziale na typy produkcyjne utrudniaj zmiany dokonywane w zasadach przyznawania patnoci, polegaj ce gównie na wprowadzeniu tzw. patnoci paszowych i zwierz cych. Patnoci paszowe przysuguj do trwaych uytków zielonych, na których prowadzona jest uprawa rolin przeznaczonych na pasz , pod warunkiem posiadania przez beneficjenta przeuwaczy (krowy, owce, kozy) lub koni. Zmiany te w najwi kszym stopniu dotkn y grup gospodarstw specjalizuj cych si w produkcji rolinnej, gospodarstw sadowniczych i ogrodniczych, a take posiadaj cych zwierz ta ziarnoerne. Patnoci zwierz ce wspieraj utrzymanie byda i owiec w okrelonych regionach Polski. Oprócz tego wprowadzono równie inne formy patnoci: patnoci do owoców mi kkich i pomidorów, czy patnoci do rolin str czkowych lub motylkowych. W tym uj ciu równie wida

(61) wpyw WPR na decyzje produkcyjne. Rolnicy zmieniali dobór dziaalnoci w kierunku takiego ich portfolio, które umoliwioby w danych warunkach (bez wi kszych zmian profilu produkcji, czy te specjalizacji) zwi kszenie wpywów pochodz cych z patnoci w ramach WPR.. 23 .

(62) Rysunek 9. Wzrost wysokoci dopat na 1 ha wg typów produkcyjnych FADN w latach 2004-2009 (nominalnie) 1200. 958. 1000. 2004=100. 800. 723. 732. 763. G. H. I. 684. 600 600. 523. 491. E. F. 400 200 0 AB. C. rednio. AB – uprawy polowe, C – uprawy ogrodnicze, E – uprawy trwae, F – krowy mleczne, G – zwierz ta trawoerne, H – zwierz ta ziarnoerne, I – mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Blisko 80% dopat trafia do dwóch typów produkcyjnych gospodarstw: mieszanych (okoo 45%) oraz specjalizuj cych si w uprawach polowych (okoo 30%). Wynika to z jednej strony z liczebnoci gospodarstw mieszanych, a z drugiej z areau gospodarstw specjalizuj cych si w uprawach polowych. Udzia pozostaych typów produkcyjnych jest znacznie mniejszy (rys. 10). Zatem ze wsparcia unijnego w obecnej formie korzystaj gównie dwa najpowszechniej wyst puj ce typy gospodarstw. Taka sytuacja budzi pewne w tpliwoci. Dua cz

(63) gospodarstw mieszanych to gospodarstwa mae, które w dugiej perspektywie czasowej nie maj moliwoci rozwoju. Jednoczenie trafia do nich blisko poowa wsparcia kierowanego do sektora rolnego. To z kolei rodzi pytania o wykorzystanie i efektywno

(64) tych rodków. Stosunkowo mae sumy wsparcia nie powoduj ani duej poprawy sytuacji ekonomicznej, ani te nie przyczyniaj si do zauwaalnej poprawy warunków materialnych rodzin rolniczych. Naleaoby zatem poszuka

(65) innych rozwi za w zakresie wsparcia dziaalnoci tego typu gospodarstw i pój

(66) dalej w kierunku finansowego wsparcia gospodarstw drobnotowarowych z jednoczesnym zaostrzeniem czy zmian kryteriów, aby „wyuska

(67) ” te jednostki, które rzeczywicie by z tej pomocy skorzystay. Kryteriami w tym wzgl dzie mogyby by

(68) takie cechy, jak regularno

(69) sprzeday na rynek, udzia dochodu z rolnictwa, wiek osoby zarz dzaj cej (waciciela), moliwoci rozwojowe itp. 24 .

(70) Rysunek 10. Dystrybucja dopat do dziaalnoci operacyjnej wg typów produkcyjnych FADN 100% 90% 80%. 44,7. 70%. 53,5. 47,1. 54,9. 47,0. 45,9. I H. 60% 50% 40%. 6,8 6,1 5,8. 30% 20%. 34,1. 10%. G 8,1 7,0 5,1. 8,3 7,1 5,5. 27,7. 27,2. 2005. 2006. 5,9 7,5 4,8. 5,9 7,4 4,5. 5,7 7,2 4,3. F E C. 30,8. 30,3. 32,6. 2007. 2008. 2009. AB. 0% 2004. AB – uprawy polowe, C – uprawy ogrodnicze, E – uprawy trwae, F – krowy mleczne, G – zwierz ta trawoerne, H – zwierz ta ziarnoerne, I – mieszane. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. 1.1.3. Dopaty wedug regionów FADN W latach 2004-2009 relatywnie due byy rónice redniej wysokoci wiadcze na gospodarstwo w poszczególnych regionach FADN5. Pod tym wzgl dem w kraju zaznaczaa si wyra na linia podziau odzwierciedlaj ca struktur agrarn gospodarstw. Najwysze wiadczenia na gospodarstwo rocznie otrzymywali beneficjenci na pónocy i zachodzie kraju (regiony Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i l sk), natomiast w centrum i na wschodzie kraju (regiony Mazowsze i Podlasie oraz Maopolska i Pogórze) najnisze. Rozpi to

(71) pomi dzy wysokoci wiadcze w regionie Pomorze i Mazury (22,8 tys. z/gospodarstwo), a regionem Maopolska i Pogórze (7,9 tys. z/gospodarstwo) bya blisko trzykrotna. Wysoko

(72) wiadcze na gospodarstwo bya odwrotnie skorelowana z wysokoci wiadcze w przeliczeniu na 1 ha (rys. 11). Najwysze byy stawki w regionie Maopolska i Pogórze, gdzie beneficjenci rednio do 1 ha otrzymy-. 5. Pomorze i Mazury – warmi sko-mazurskie, pomorskie, zachodnio-pomorskie, lubuskie; Wielkopolska i l sk – kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, dolnol skie, opolskie; Mazowsze i Podlasie – ódzkie, mazowieckie, polskie, lubelskie; Maopolska i Pogórze – l skie, maopolskie, wi tokrzyskie, podkarpackie. 25. .

(73) 25 752. 20. 731. 700 15 682 10 646 12,3. 7,9. 10,1. 15,3. 22,8. 780 760 740 720 700 680 660 640 620 600 580. 5. tys. z na gospodarstwo. z/ha. wali 747 z, tj. o blisko 100 z/ha wi cej ni w regionie Pomorze i Mazury, gdzie stawki byy najnisze. Rónice w wysokoci stawek na 1 ha wynikaj z tego, e udzia patnoci innych ni JPO i UPO na wschodzie i poudniu kraju jest znacznie wi kszy. Beneficjenci na tych obszarach cz ciej otrzymuj dopaty ONW, czy patnoci rodowiskowe. Zatem rónice te wi si bardziej z charakterystyk ekonomiczn , przyrodnicz i spoeczn danego regionu. Z tego powodu skala wpywu patnoci na rolnictwo w poszczególnych regionach jest inna, a zmiany zachodz w rónych kierunkach. W regionach, gdzie jest wyszy poziom rolnictwa i bardziej korzystna struktura agrarna, nast puj wi ksze zmiany w rolnictwie. W regionach, gdzie dominuje rolnictwo rynkowe, rednie wsparcia do gospodarstw s wi ksze ni w regionach sabiej pod tym wzgl dem rozwini tych. Silniejsze ekonomicznie gospodarstwa maj wi ksze pole manewru, jeeli chodzi o zmiany produkcyjne, czy wdraanie nowych technologii, itp. Rozwi zania proponowane na kolejny okres programowania powinny by

(74) bardziej dopasowane równie do poszczególnych regionów. Innymi sowy, powinny w wi kszym ni dotychczas stopniu, uwzgl dnia

(75) rónice pomi dzy regionami i ich cechy charakterystyczne. Wsparcie powinno uwzgl dnia

(76) charakter rolnictwa w danym regionie. Naleaoby rozway

(77) , czy wspieranie gospodarstw rozwojowych powinno si odbywa

(78) na takich samych zasadach, jak gospodarstw sabszych ekonomicznie – socjalnych. Oprócz tego naleaoby bra

(79) pod uwag charakterystyki poszczególnych regionów, szczególnie infrastruktur , ogólny poziom rozwoju gospodarczego, udzia obszarów cennych z przyrodniczego punktu widzenia, itp. Rysunek 11. rednia roczna wielko

(80) patnoci na gospodarstwo i na 1 ha UR w latach 2004-2009 wg regionów FADN. 0 POM-MAZ WLKP-L MAZ-POD MLP-POG rednio na gospodarstwo. rednio. rednio na 1 ha. POM-MZ – Pomorze i Mazury, WKLP-L – Wielkopolska i l sk, MAZ-POD – Mazowsze i Podlasie, MLP-POG – Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 26 .

(81) Analizuj c zmiany relatywnej wysokoci wiadcze w poszczególnych regionach FADN i w uj ciu dynamicznym mona stwierdzi

(82) , e pog bia si rozwarstwienie pomi dzy regionami, gdzie dopaty s nisze od redniej krajowej, a regionami plasuj cymi si pod tym wzgl dem powyej, szczególnie Pomorzem i Mazurami. Zmiany w czasie relatywnej wartoci wiadcze w przeliczeniu na 1 ha ksztatoway si podobnie, ale nie byy a tak due jak zmiany wiadcze na gospodarstwo (tab. 5, 6). Tabela 6. Porównanie wielkoci dopat na 1 ha UR do redniej w próbie FADN wg regionów POMMZ WLKPL MAZPOD MLPPOG rednio. 2004 58,3 126,3 91,4 131,7 100,0. 2005 96,0 97,5 106,9 90,7 100,0. 2006 93,8 92,8 106,1 112,6 100,0. 2007 90,3 92,1 108,1 115,0 100,0. 2008 93,0 96,3 104,9 107,1 100,0. 2009 95,0 100,8 100,9 103,7 100,0. POM-MZ – Pomorze i Mazury, WKLP-L – Wielkopolska i l sk, MAZ-POD – Mazowsze i Podlasie, MLP-POG – Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Tabela 5. Porównanie wielkoci dopat na gospodarstwo do redniej w próbie FADN wg regionów 2004 2005 2006 2007 2008 2009 POMMZ 112,7 192,6 202,3 186,2 179,5 184,8 WLKPL 156,5 121,6 114,9 117,9 125,6 132,3 MAZPOD 73,9 84,5 81,6 84,6 83,2 79,5 MLPPOG 83,1 56,7 68,7 66,3 63,2 60,8 rednio 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 POM-MZ – Pomorze i Mazury, WKLP-L – Wielkopolska i l sk, MAZ-POD – Mazowsze i Podlasie, MLP-POG – Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. W latach 2004-2009 najsilniejszy by wzrost dopat na gospodarstwo w regionie Pomorze i Mazury. Jego dynamika wyra nie odbiegaa w gór od dynamiki wzrostu w pozostaych regionach i od redniej. Jednoczenie dynamika ta bya okoo dwukrotnie wi ksza ni w regionach, w których zanotowano najmniejszy wzrost (Wielkopolska i l sk oraz Maopolska i Pogórze). Niemal identycznie ksztatowaa si dynamika wzrostu wiadcze na 1 ha UR (rys. 12,13).. 27 .

(83) Rysunek 12. Wzrost wysokoci dopat na gospodarstwo wg regionów FADN w latach 2004-2009 (nominalnie) 1400 1200. 1168. 2004=100. 1000. 766. 800. 602. 712 520. 600 400 200 0 POMMAZ. WLKPL. MAZPOD. MLPPOG. rednio. POM-MZ – Pomorze i Mazury, WKLP-L – Wielkopolska i l sk, MAZ-POD – Mazowsze i Podlasie, MLP-POG – Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Rysunek 13. Wzrost wysokoci dopat na 1 ha wg regionów FADN w latach 2004-2009 (nominalnie) 1200. 1114. 1000. 755. 2004=100. 800. 546. 600. 684 539. 400 200 0 POMMAZ. WLKPL. MAZPOD. MLPPOG. rednio. POM-MZ – Pomorze i Mazury, WKLP-L – Wielkopolska i l sk, MAZ-POD – Mazowsze i Podlasie, MLP-POG – Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. W uj ciu regionalnym take zaznaczaj si wyra ne dysproporcje w dystrybucji patnoci pomi dzy poszczególnymi regionami FADN. Okoo 70% wsparcia trafia do regionów Mazowsze i Podlasie (ok. 40%) oraz Wielkopolska i l sk (ok. 30%), a pozostaa cz

(84) w wi kszoci do regionu Pomorze i Mazury 28 .

(85) (ok. 20%). Z tego wynika, e Maopolska i Pogórze z 10% udziaem jest regionem wyra nie odstaj cym pod tym wzgl dem. Powysze rónice wynikaj. z liczebnoci gospodarstw i rozmiarów gospodarstw, których blisko poowa znajduje si w regionie Mazowsze i Podlasie, jedna czwarta w regionie Wielkopolska i l sk, niespena jedna czwarta w regionie Maopolska i Pogórze, a okoo 10% na Pomorzu i Mazurach (rys. 14). Rysunek 14. Dystrybucja dopat do dziaalnoci operacyjnej wg regionów FADN 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%. 14,2. 9,7. 11,7. 11,4. 10,9. 10,5. 35,4. 40,4. 39,0. 40,6. 40,0. 38,2. MLPPOG MAZPODL. 39,0. 11,5 2004. 30,3. 28,6. 28,9. 30,8. 32,5. WLKPL POMMAZ. 19,6. 20,6. 19,0. 18,3. 18,9. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. POM-MZ – Pomorze i Mazury, WKLP-L – Wielkopolska i l sk, MAZ-POD – Mazowsze i Podlasie, MLP-POG – Maopolska i Pogórze. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. 1.2.. Dochody gospodarstw rolnych wedug danych FADN. 1.2.1. Wprowadzenie Akcesja Polski do Unii Europejskiej znacz co zmienia warunki gospodarowania w polskim sektorze rolnym. Przemiany gospodarcze, jakie zaszy w pierwszych latach integracji, przyczyniy si do poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, w tym do istotnego wzrostu dochodów producentów rolnych. Dochód rolniczy jest jedn z podstawowych kategorii ekonomicznych, wyraaj c zasadniczy cel prowadzenia dziaalnoci produkcyjnej przez gospodarstwo rolne6. Stanowi on finansowy wynik prowadzenia tej dziaalnoci 6. J.St. Zegar, Przesanki i uwarunkowania polityki ksztatowania dochodów w rolnictwie, IERiG-PIB, Warszawa 2001, s. 15. 29. .

(86) uzyskany poprzez pomniejszenie wypracowanego przychodu o poniesione koszty lub wydatki. Samo poj cie dochodu jest terminem zoonym, zarówno w zakresie interpretacji, jak i metodologii. Zasadniczo wska niki dochodowoci mona podzieli

(87) na dwie grupy: pierwsza dotyczy dziaalnoci rolniczej, za druga odnosi si do osób skupionych w gospodarstwach domowych zwi zanych z rolnictwem (tzw. dochód rozporz dzalny). Dochody osi gane w rolnictwie mona rozpatrywa

(88) zarówno w uj ciu makroekonomicznym, tj. na poziomie caego sektora rolnego, jak i mikroekonomicznym, tj. na poziomie gospodarstw rolnych7. Specyfika dochodu rolniczego wynika z m.in. z faktu, e rolnik jest zarówno producentem (wacicielem warsztatu wytwórczego), jak i konsumentem (czonkiem gospodarstwa domowego). Podstaw zarobku producenta rolnego stanowi dochód rolniczy, tj. ta cze

(89) uzyskanych przychodów, która pozostaje na zaspokojenie potrzeb osobistych rolnika oraz jego rodziny, a take na reprodukcj rozszerzon gospodarstwa. Dochód producenta rolnego, oprócz dochodu rolniczego (bie cego) zawiera take inne elementy, takie jak m.in.: przyrost wartoci ziemi i innych skadowych maj tku wywoanych zmianami cen8. Od wysokoci uzyskanego przez rolnika dochodu uzaleniony jest odpowiedni standard ycia rodziny rolniczej, jak równie moliwoci rozwojowe gospodarstwa, w tym prowadzenie dziaalnoci inwestycyjnej, stanowi cej gówny czynnik wzrostu dochodu rolniczego9. Wysoko

(90) dochodu rolniczego, w przeciwie stwie do dochodów pracowników najemnych jest silnie zrónicowana pomi dzy gospodarstwami rolnymi. Zjawisko to wynika nie tylko z rónic w zasobach kapitau ludzkiego oraz materialnego potencjau wytwórczego gospodarstwa, ale take z efektywnoci gospodarowania oraz warunków przyrodniczych10. Poziom dochodów uzyskiwanych przez producentów rolnych uzaleniony jest przede wszystkim od wolumenu oraz wartoci wytwarzanych produktów, poziomu nakadów ponoszonych na produkcj , a take od relacji mi dzy cenami produktów rolnych a cenami rodków produkcji (tzw. „noyc cen”). Wysoko

(91) dochodów zwi zana jest take z poziomem pozarynkowego wsparcia finanso7. J. St. Zegar, Kwestia dochodów ludnoci chopskiej, Zagadnienie Ekonomiki Rolnej, IERiG-PIB , Warszawa 2001, nr 4, s. 7. 8 K. Babuchowska, R. Marks-Bielska, Dochód w rolnictwie i jego uwarunkowania, [w:] Gospodarstwa rolne Polski Wschodniej i skonno ich wacicieli do inwestowania z wykorzystaniem instrumentów wspólnej polityki rolnej, PTE Odzia w Toruniu, Toru 2012, s. 115-116. 9 W. Musia, J. Mikoajczyk, Inwestycje produkcyjne jako czynnik wzrostu dochodu rolniczego [w:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004, s. 185. 10 J. St. Zegar, Przesanki i uwarunkowania ..., op.cit., s. 16. 30 .

(92) wego wynikaj cego z mechanizmów WPR, a w szczególnoci z moliwoci. uzyskania patnoci bezporednich. Ponadto w przypadku dochodów osobistych rodzin rolniczych naley wzi

(93) pod uwag dochody spoza gospodarstwa, w tym pochodz ce z pracy najemnej, czy te wiadcze z ubezpiecze spoecznych. W duszym okresie czasu o sytuacji dochodowej rolników decyduje potencja produkcyjny gospodarstwa oraz efektywne zarz dzanie posiadanymi zasobami. Zrónicowanie w poziomie dochodów uzyskiwanych przez producentów rolnych ma kluczowe znaczenie dla moliwoci rozwoju gospodarstwa oraz wzrostu produkcji. Wysoko

(94) tych dochodów determinuje indywidualne krzywe popytu na czynniki produkcji oraz poday, obrazuj ce ofert rynkow produktów wytwarzanych przez rolników11. Gospodarstwa rolne jako uczestnicy rynku charakteryzuj si rón skal efektywnoci prowadzonej dziaalnoci. Stanowi ona gówne ródo przewagi konkurencyjnej, zapewniaj cej gospodarstwu wyszy udzia w podziale dochodu wytworzonego w sektorze rolnym, lepsze warunki rozwoju, a take uatwiaj cej funkcjonowanie oraz utrzymanie si na rynku. Zrónicowanie to jest podstawowym czynnikiem przemian strukturalnych w rolnictwie12. Celem niniejszego rozdziau byo przedstawienie zmian w poziomie dochodów producentów rolnych, jakie zaszy w Polsce w pierwszych latach akcesji oraz okrelenie wpywu pozarynkowego wsparcia w ramach WPR na sytuacj dochodow gospodarstw rolnych. Do bada wykorzystano, podobnie jak we wczeniejszych rozdziaach, system Sieci Danych Rachunkowoci Rolnej (Farm Accountancy Data Network – FADN). System ten funkcjonuje we wszystkich krajach czonkowskich i zosta stworzony w celu monitorowania wyników produkcyjno-ekonomicznych gospodarstw towarowych. Obejmuje on gospodarstwa, w których standardowa nadwyka bezporednia przewysza okrelony minimalny poziom13. Zakres zbieranych w systemie danych umoliwia grupowanie gospodarstw wedug wielkoci ekonomicznej, kierunku produkcji, a take w podziale na regiony. W metodologii FADN dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego jest nadwyk ekonomiczn uzyskan w wyniku prowadzenia przez gospodarstwo dziaalnoci operacyjnej. Stanowi on wynagrodzenie rolnika za zaangaowane w procesie wytwórczym wasne czynniki produkcji, tj. prac , ziemi i kapita.. 11. D. Niezgoda, Zrónicowanie dochodu w gospodarstwach rolnych oraz jego przyczyny, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, IERiG-PIB, Warszawa 2009, nr 1, s. 26. 12 Ibidem, s. 27. 13 Z. Floria czyk, Wpyw instrumentów wspólnej polityki rolnej a poziom dochodów rolników w Polsce, Studia i Monografie, IERiG-PIB, Warszawa 2006, s. 48. 31 .

(95) 1.2.2. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego Integracja Polski z Uni Europejsk przyczynia si do zauwaalnego wzrostu dochodów rodzinnych gospodarstw rolnych. W latach 2007-2009 dochód przypadaj cy na jedno gospodarstwo wyniós przeci tnie 26 tys. z, tym samym by o blisko 10% wyszy od notowanego w pierwszych latach akcesji. Wzrost dochodów wynika przede wszystkim z obj cie polskiego rolnictwa instrumentami WPR i, co si z tym wi e, zwi kszonym poziomem wsparcia dla sektora rolnego. Sporód wszystkich form wsparcia zewn trznego gównym czynnikiem determinuj cym wzrost dochodów (rys. 15) gospodarstw rolnych w pierwszych latach integracji bya moliwo

(96) pozyskania przez rolników dopat do dziaalnoci operacyjnej. W latach 2004-2007 tempo wzrostu subsydiów wynioso ponad 426%. Mierniki odnosz ce si do produkcji i ponoszonych kosztów miay relatywnie sabszy wpyw na sytuacj dochodow gospodarstw. Warto

(97) przychodów zwi kszya si w tym czasie nieco szybciej ni koszty wytarzania, co byo zwi zane z post pem technologicznym, wzrostem efektywnoci, substytucj. droszych rodków produkcji ta szymi, a take popraw struktury agrarnej gospodarstw14. Do wzrostu dochodów przyczynio si take korzystne uksztatowanie si wska nika noyc cen, jak równie korzystny kurs wymiany euro, warunkuj cy faktyczn wysoko

(98) przyznanych dopat. Rysunek 15. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego (w z) 35 000 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN. 14. W. Józwiak, Z. Mirkowska, Polskie gospodarstwa rolne w pierwszych latach czonkostwa, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, IERiG-PIB, Warszawa 2008, nr 2, s. 21.. 32 .

(99) Obserwowany w pierwszych latach integracji stay wzrostowy trend dochodów producentów rolnych, zosta zahamowany po 2007 roku. W latach 2008-2009 przeci tny dochód z gospodarstwa rolnego obniy si rednio o ok. 12% rocznie. By to efekt widocznego pogorszenia koniunktury rynkowej, przejawiaj cy si spowolnieniem, zarówno w produkcji, jak i obrotach handlowych, wywoany m.in. znacznym wzrostem kosztów wytwarzania. Analogiczn tendencj zmian notowano w wysokoci dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na osob penozatrudnion (rys. 16). W latach 2007-2009 jego rednia warto

(100) wyniosa 17,2 tys. z, wobec 15,3 tys. z w pierwszych latach akcesji. Przy tym naley podkreli

(101) , e we wszystkich analizowanych latach redni poziom dochodu uzyskiwany przez jedno gospodarstwo by zdecydowanie niszy od przeci tnego miesi cznego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej (rednio o 1/4). Rysunek 16. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na 1 ha UR (w z) 2000 1500 1000 500 0 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN.. W caym analizowanym okresie wielko

(102) redniej powierzchni uytków rolnych badanych gospodarstw nie ulega wi kszym zmianom i wyniosa ok. 17,5 ha. Znaczne zrónicowanie w areale uytków rolnych widoczne byo dopiero w obr bie poszczególnych grup gospodarstw. Wzrosa natomiast warto

(103) przeci tnego dochodu z gospodarstwa w relacji do jednostki powierzchni uytków rolnych. W pierwszych latach akcesji wyniosa ona rednio 1,3 tys. z, natomiast w latach 2007-2009 zwi kszya si do 1,5 tys. z redniorocznie.. 33 .

(104) Jak ju wczeniej wspomniano, poziom dochodów uzyskiwanych przez rolników by silnie uzaleniony od wysokoci pozarynkowego wsparcia udzielanego w formie dopat do dziaalnoci operacyjnej. W odniesieniu do badanych gospodarstw, na wsparcie to, oprócz patnoci bezporednich, skaday si take rodki z unijnych funduszy strukturalnych, w tym dopaty rolnorodowiskowe, patnoci ONW oraz inne dopaty zwi zane z rozwojem obszarów wiejskich. W wyniku dynamicznego wzrostu poziomu dotacji udzielanych rolnikom w ramach WPR systematycznie rosa take ich dochodotwórcza rola w sektorze rolnym. W pierwszym roku akcesji dopaty do dziaalnoci operacyjnej stanowiy 13% dochodów rolników, podczas gdy w latach 2005-2008 udzia ten uksztatowa si na poziomie 52%, a w 2009 roku przekroczy 80% (rys. 17). Rysunek 17. Wska nik relacji dopat do dziaalnoci operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (w %) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. 1.2.3. Dochody gospodarstw rolnych wedug klas wielkoci ekonomicznej FADN Poziom uzyskiwanego przez rolników dochodu jest silnie zwi zany z wielkoci ekonomiczn prowadzonego przez nich gospodarstwa. Przeprowadzone badania wykazay, e wraz ze wzrostem wielkoci ekonomicznej zwi kszaa si warto

(105) dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego. Zaleno

(106) ta wynika przede wszystkim z waciwoci samego systemu dopat bezporednich (wypacanych do powierzchni gruntów rolnych) oraz z rónic w potencjale produkcyjnym zachodz cych mi dzy poszczególnymi klasami gospodarstw (m.in. 34 .

(107) w zasobach ziemi, infrastruktury itp.)15. Zaobserwowane zjawisko dotyczyo wartoci dochodu zarówno w przeliczeniu na 1 gospodarstwo, jak i w odniesieniu do 1 ha i 1 penozatrudnionego. W latach 2004-2009 przeci tny dochód w gospodarstwach bardzo duych wyniós rednio ponad 400 tys. z, podczas gdy w gospodarstwach bardzo maych i maych jego przeci tny poziom nie przekroczy 16 tys. z. Gospodarstwa rolne poniej 8 ESU, stanowi ce 2/3 ogóu gospodarstw, charakteryzoway si relatywnie niskim poziomem partycypacji w wytworzonym dochodzie sektora rolnego, wynosi on przeci tnie 32%. W przypadku gospodarstw najwi kszych, powyej 40 ESU warto

(108) tego wska nika bya o poow nisza (16%), przy czym ich udzia w ogólnej liczbie podmiotów wynosi niespena 2%. Mona zatem stwierdzi

(109) , e gospodarstwa te, w relacji do gospodarstw najmniejszych, maj znacznie wi ksze moliwoci rozwoju oraz szanse za uzyskanie trwaych przewag konkurencyjnych. Dochody znacznie poniej redniej z pola obserwacji FADN uzyskiway gospodarstwa bardzo mae i mae, gdzie w caym omawianym okresie, byy one nisze przeci tnie o 62% i 32%. W gospodarstwach duych poziom dochodów by rednio ponad 6-krotnie wyszy od przeci tnego, za w gospodarstwach bardzo duych blisko 16-krotnie wyszy. W latach 2007-2009, w porównaniu z pierwszymi latami akcesji, popraw wska nika relacji przeci tnego dochodu z gospodarstwa do redniej z pola obserwacji FADN odnotowano w gospodarstwach o najniszej wielkoci ekonomicznej (wzrost o 11-15 pkt. proc.), natomiast w gospodarstwach o wielkoci ekonomicznej powyej 8 ESU jego warto

(110) ulega zmniejszeniu. Zjawisko to byo szczególnie widoczne w gospodarstwach bardzo duych, gdzie wska nik ten obniy si o ponad 600 pkt. proc., podczas gdy w gospodarstwach rednio-maych i rednio-duych jego warto

(111) zmniejszya si zaledwie o 2-4 pkt. proc. (tab. 7). Analiza danych wykazaa, e w latach 2007-2009, w porównaniu z okresem bezporednio po przyst pieniu Polski do Unii Europejskiej, jedynie w grupie gospodarstw bardzo duych (powyej 100 ESU) nast pio zmniejszenie (o blisko 28%) wartoci dochodu przypadaj cego na 1 gospodarstwo rolne (rys. 18). Trudno jest wskaza

(112) jednoznaczn przyczyn spadku tempa wzrostu dochodu w tej klasie gospodarstw. W oparciu o dane FADN mona stwierdzi

(113) , e zjawisko to byo spowodowane przede wszystkim wysokimi kosztami ponoszonymi przez rolników. Dynamika ich wzrostu bya blisko dwukrotnie wysza 15. W. Czubak, A. Sadowski, W. Poczta, Wpyw reformy systemu dopat bezporednich na dochody polskich gospodarstw rolnych z pola obserwacji FADN [w:] Dopaty bezporednie i dotacje budetowe a finansowanie oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsibiorstw rolniczych, seria Program Wieloletni 2011-2014, Raport nr 20, IERiG-PIB, Warszawa 2011, s. 67. 35. .

(114) ni przyrost produkcji, st d te pomimo wysokiego wsparcia zewn trznego, gospodarstwa te poniosy straty. Dodatkowo cze

(115) gospodarstw najwi kszych, dysponuj cych znaczn powierzchni UR, musiaa podporz dkowa

(116) si zasadzie modulacji, w wyniku której producenci rolni zostali pozbawieni cz ci, a niekiedy i caoci finansowego wsparcia16. Tabela 7. Relacja dochodów gospodarstw z poszczególnych klas wielkoci ekonomicznej do redniej z pola obserwacji FADN (redni dochód = 100) Wyszczególnienie Bardzomae Mae redniomae redniodue Due Bardzodue. 2004 21 53 126 298 727 1659. 2005 29 56 127 272 620 1819. 2006 34 60 123 245 516 2297. 2007 47 66 120 251 641 1622. 2008 42 71 129 278 631 772. 2009 40 67 123 273 672 1426. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. Rysunek 18. Dynamika zmian dochodów gospodarstw rolnych w podziale na klasy wielkoci ekonomicznej w latach 2007-2009 (rednia 2004-2006 =100) 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% BM. M. R-M R-D. D. BD. rednio. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, R-D – rednio-due, D – due, BD – bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN. 16. W. Józwiak, Z. Mirkowska, Polskie gospodarstwa rolne…, op. cit., str. 26. 36. .

(117) W przypadku pozostaych grup gospodarstw poziom dochodów uleg zwi kszeniu. Najwysz dynamik wzrostu dochodu odnotowano w grupie gospodarstw bardzo maych (65%), za wysok w gospodarstwach maych (30%). Te dwie grupy gospodarstw odznaczay si take wysokim tempem wzrostu wartoci produkcji oraz poziomu dopat do dziaalnoci operacyjnej. W gospodarstwach duych poziom dochodów zwi kszy si o 17%. Natomiast relatywnie najwolniej poprawiaa si sytuacja ekonomiczna gospodarstw rednio-maych i rednio-duych, gdzie warto

(118) dochodu w przeliczeniu na 1 gospodarstwo zwi kszya si przeci tnie o 8-9%. Analogicznie jak w odniesieniu do dochodu z jednego gospodarstwa najwyszy dochód w przeliczeniu na osob penozatrudnion osi gn y gospodarstwa powyej 100 ESU, za najniszy w przedziale do 8 ESU. Przeci tnie w latach 20042009 jego warto

(119) wyniosa odpowiednio 333 i ok. 9 tys. z na osob . Równoczenie w latach 2007-2009, w relacji do lat wczeniejszych, jedynie w bardzo duych gospodarstwach odnotowano spadek poziom dochodu w przeliczeniu na osob penozatrudnion (o 25% redniorocznie). W szybkim tempie zwi kszaa si natomiast warto

(120) tej kategorii dochodu w gospodarstwach bardzo maych (o 64% redniorocznie) i maych (31%), podczas gdy w gospodarstwach w przedziale od 16 do 40 ESU dynamika jej wzrostu wyniosa rednio 9%. Naley przy tym podkreli

(121) , e w caym omawianym okresie jedynie gospodarstwa z grup powyej 16 ESU (stanowi ce ok. 10% ogóu gospodarstw) uzyskiway dochody wysze ni przeci tne wynagrodzenie w gospodarce narodowej. W grupie gospodarstw najwi kszych dochody rolników w przeliczeniu na osob penozatrudnion byy wysze od redniego pensji netto nawet 15-krotnie, podczas gdy w gospodarstwach do 16 ESU byy one od niej przeci tnie o poow nisze. W celu bardziej szczegóowej analizy zmian poziomu dochodów mi dzy podmiotami z poszczególnych klas ekonomicznych dokonano ich przeliczenia na 1 ha uytków rolnych. Obj te badaniami gospodarstwa charakteryzoway si znacznym zrónicowaniem areau UR, który wynosi przeci tnie od 8-12 ha w gospodarstwach bardzo maych i maych do ponad 500 ha w gospodarstwach bardzo duych. Przy tym dwie pierwsze grupy podmiotów stanowiy cznie ponad 63% caej zbiorowoci, podczas gdy gospodarstwa najwi ksze niespena 1%.. 37 .

(122) Najwysz warto

(123) dochodu liczonego na 1 ha UR uzyskiway gospodarstwa rednio-due oraz due (1,9-2 tys. z), a najnisz gospodarstwa o sile ekonomicznej do 4 ESU (1,1 tys. z). Analiza tempa zmian wartoci dochodu liczonego na 1 ha UR wykazaa, e byo ono ujemne tylko w odniesieniu do gospodarstw bardzo duych. W latach 2007-2009, w relacji do pierwszych lat czonkostwa w UE, dochód w tej grupie gospodarstw zmniejszy si redniorocznie o 37%. Z kolei dodatnia dynamika wzrostu tej kategorii dochodu wyst pia w pozostaych grupach podmiotów, w tym najwysza w gospodarstwach najmniejszych (wzrost o 2/3), a wysoka w gospodarstwach maych (24%) i rednio-maych (ok. 11%). W grupie podmiotów od 16-100 ESU wzrost poziomu dochodu w przeliczeniu na 1 ha UR nie przekroczy 8% (rys. 19). Rysunek 19. Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na 1 ha UR wedug klas wielkoci ekonomicznej (w z) 2500 2000 1500 1000 500 0 BM. M. R-M. R-D. 2004-2006. D. BD. rednio. 2007-2009. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, R-D – rednio due, D – due, BD – bardzo due. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych FADN.. We wszystkich grupach gospodarstw rónicowanych pod wzgl dem wielkoci ekonomicznych, dao si zaobserwowa

(124) systematyczny wzrost udziau dopat do dziaalnoci operacyjnej w tworzeniu dochodu z gospodarstwa. Proces ten by szczególnie widoczny w odniesieniu do podmiotów najwi kszych (powyej 100 ESU), gdzie w latach 2007-2009 dopaty przewyszay dochód rednio o 26%. Podczas gdy w pierwszych latach akcesji byy one od niego nisze o 60%. Oznacza to, e w tej klasie gospodarstw dochód by w znacznym stopniu generowany poprzez wsparcie zewn trzne, które równoczenie posuyo 38 .

(125) jako rodek do pokrycia cz ci kosztów wytwórczych. W najmniejszym stopniu zwi kszy si udzia wsparcia w dochodach gospodarstw do 4 ESU (z 72% do niespena 79%). Pomimo to, w relacji do innych gospodarstw wska nik ten w caym badanym okresie by jednym z wyszych (rys. 20). Niska skala i potencja produkcyjny tej grupy gospodarstw sprawia, e nie s one w stanie uzyska

(126) wystarczaj cych dochodów z samej dzielnoci rynkowej. Dost p do dopat jest konieczny dla prowadzenia gospodarstwa oraz utrzymania rodziny rolnika. Rysunek 20. Wska nik relacji dopat do dziaalnoci operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (wedug klas wielkoci ekonomicznej, w %) 140 120 100 80 60 40 20 0 MB. MB. R-M. R-D. 2004-2006. D. BD. rednio. 2007-2009. BM – bardzo mae, M – mae, R-M – rednio-mae, R-D – rednio due, D – due, BD – bardzo due. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FADN.. W pozostaych grupach podmiotów skala oraz wzrost znaczenia dopat w ksztatowaniu sytuacji dochodowej zmniejsza si wraz ze wzrostem wielkoci ekonomicznej gospodarstwa. W latach 2007-2009 redni udzia dopat w dochodzie gospodarstw maych, w relacji do lat 2004-2006 zwi kszy si o 21 pkt. proc. (z 46 do 67%). W gospodarstwach rednio-maych wska nik ten wzrós o 19 pkt. proc. (z 32 do 52%), natomiast w rednio-duych i duych po ok. 17 pkt. proc. (z ok. 23-26% do 40-43%). Mona zatem wnioskowa

(127) , e dla dwóch ostatnich grup gospodarstw wsparcie zewn trzne stanowio jedynie uzupenienie dochodu w stosunku do dziaalnoci produkcyjnej.. 39 .

(128) 1.2.4. Dochody gospodarstw rolnych wedug typów rolniczych FADN Rozwój gospodarstwa rolnego uzaleniony jest w duym stopniu od zdolnoci rolników do zwi kszania wolumenu oraz jakoci prowadzonej produkcji, jak równie od moliwoci zbytu wytwarzanych surowców. Kierunek produkcji danego gospodarstwa powinien wynika

(129) z waciwego wykorzystania warunków ekonomicznych oraz przyrodniczych, charakterystycznych dla danego podmiotu, tj. zasobów, jakimi dysponuje. Wybór odpowiedniego typu produkcji, dopasowanego do istniej cych warunków umoliwia systematyczne powi kszanie dochodu rolniczego17. O profilu produkcyjnym decyduj sami rolnicy, bior c pod uwag czynniki zarówno rynkowe jak i finansowe, jak równie ograniczenia wynikaj ce z braku odpowiednich zasobów, potencjau wytwórczego czy posiadanych kwalifikacji. Ponadto na decyzje te mog mie

(130) wpyw instrumenty WPR, w tym dost p do pozarynkowego wsparcia w postaci dopat bezporednich18. Sporód siedmiu gównych typów rolniczych dominuj cym kierunkiem produkcji w charakteryzowanych gospodarstwach bya produkcja mieszana (przewaaa w 52% ogóu podmiotów). Ponad 22% wszystkich gospodarstw specjalizowao si w uprawach polowych (zbó, rolin oleistych), natomiast w najmniejszym stopniu rozpowszechnione byy uprawy ogrodnicze oraz trwae (wyst puj ce cznie w 6% ogóu podmiotów). Wysoko