KRZYSZTOF WARCHAèOWSKI
GWARANCJE PRAWA
DO WYCHOWANIA RELIGIJNO-MORALNEGO W UMOWACH MIEÎDZYNARODOWYCH
WSTEÎP
Okres po II wojnie sÂwiatowej charakteryzuje sieÎ powstaniem spoøecznosÂci mieÎdzynarodowej opartej na poszanowaniu podstawo- wych praw czøowieka, majaÎcych swoje zÂroÂdøo w przyrodzonej god- nosÂci osoby ludzkiej. Prawa te zostaøy zagwarantowane w wielostron- nych umowach mieÎdzynarodowych dotyczaÎcych ochrony praw czøo- wieka i staøy sieÎ instrumentem tworzenia pokojowych warunkoÂw zÇycia spoøecznego w panÂstwach, ktoÂre wchodzaÎ w skøad spoøecznosÂci mieÎdzynarodowej. WyznaczajaÎ one pewne standardy mieÎdzynarodo- we, dotyczaÎce takzÇe prawa czøowieka do ksztaøcenia i wychowania zgodnego z wøasnym sÂwiatopoglaÎdem, w tym roÂwniezÇ sÂwiatopoglaÎ- dem religijnym.
1. UMOWY WIELOSTRONNE 1.1. UMOWY O ZASIEÎGU UNIWERSALNYM
Powszechna Deklaracja Praw Czøowieka z 1948 r. stwierdza, zÇe
kazÇdy czøowiek ma prawo do nauki. Nauczanie powinno uwzgleÎdniacÂ
koniecznosÂc peønego rozwoju osobowosÂci, a takzÇe umacniac posza-
nowanie praw czøowieka i podstawowych wolnosÂci. Dokument pod-
kresÂla pierwszenÂstwo rodzicoÂw w wyborze wyksztaøcenia dla swoich dzieci (art. 26) 1 .
NasteÎpnym dokumentem dotyczaÎcym tego tematu jest MieÎdzy- narodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966 r. PanÂstwa Strony powyzÇszego paktu uznajaÎ prawo kazÇdego czøowieka do wyksztaøcenia, ktoÂre ma zmierzac do peønego rozwoju osobowosÂci i poczucia godnosÂci ludzkiej, a takzÇe umacniac poszano- wanie podstawowych praw i wolnosÂci nalezÇnych czøowiekowi. Z pra- wa osoby ludzkiej do wyksztaøcenia wypøywa prawo rodzicoÂw do wyboru kierunku ksztaøcenia swoich dzieci zgodnego z ich przeko- naniami moralnymi i religijnymi. Prawo to w powyzÇszym dokumen- cie zostaøo sformuøowane jako zobowiaÎzanie PanÂstw Stron sygnata- riuszy paktu do jego poszanowania. Z tego wzgleÎdu dokument pod- kresÂla koniecznosÂc uznania przez te PanÂstwa wolnosÂci osoÂb i instytu- cji w zakresie tworzenia i prowadzenia zakøadoÂw osÂwiatowych (art. 13) 2 .
W M ieÎdzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., PanÂstwa Sygnatariusze zobowiaÎzujaÎ sieÎ do poszanowania wolnosÂci rodzicoÂw lub zasteÎpujaÎcych ich opiekunoÂw prawnych do zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego zgodnie z wøasnymi przekonaniami (art. 18) 3 .
Podobne stanowisko zajmuje Konwencja ONZ z dnia 15 grudnia 1960 r. w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie osÂwiaty.
W celu zapewnienia rodzicom prawa do religijnego i moralnego wy- chowania dzieci zgodnie z ich osobistymi przekonaniami wøadze panÂ- stwowe powinny zapewnic mozÇliwosÂc swobodnego posyøania swoich dzieci nie do panÂstwowych, lecz do innych zakøadoÂw nauczania, od-
1
Powszechna Deklaracja Praw Czøowieka, (ParyzÇ, 10 XII 1948), w: Prawa czøo- wieka. Dokumenty miedzynarodowe, oprac. i tøum. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Torun 1993, s. 23; A. GrzesÂkowiak, Religia w szkole a prawa czøowieka, w: Nauczanie religii w szkole w panÂstwie demokratycznym, praca zbiorowa pod red.
J. Krukowskiego, Lublin 1991, s. 42.
2
MieÎdzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, (Nowy Jork, 16 XII 1966), w: Prawa czøowieka, s. 30.
3
MieÎdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, (Nowy Jork, 16 XII
1966), w: Prawa czøowieka, s. 43.
powiadajaÎcych minimalnym wymaganiom ustalonym lub zatwierdzo- nym przez wøasÂciwe organy osÂwiatowe (art. 5). W zwiaÎzku z tym panÂstwowe ustawodawstwo osÂwiatowe powinno zapewniac mozÇli- wosÂc tworzenia i prowadzenia szkoÂø i innych placoÂwek osÂwiatowych osobom fizycznym oraz prawnym, w tym instytucjom kosÂcielnym i wyznaniowym.
Prawa czøowieka w zakresie wychowania oraz osÂwiaty porusza konwencja UNESCO w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzi- nie osÂwiaty. Dokument moÂwi o mozÇliwosÂci tworzenia w tym samym panÂstwie z przyczyn natury religijnej, roÂzÇnych systemoÂw osÂwiato- wych lub zakøadoÂw naukowych, ktoÂre dajaÎ wyksztaøcenie odpowia- dajaÎce wyborowi rodzicoÂw (art. 2) 4 . W dalszej kolejnosÂci PanÂstwa Strony powyzÇszej konwencji gwarantujaÎ rodzicom baÎdz opiekunom prawnym prawo do:
1) swobodnego posyøania dzieci do innych nizÇ panÂstwowe zakøa- doÂw nauczania, odpowiadajaÎcych minimalnym wymaganiom ustalo- nym albo zatwierdzonym przez wøasÂciwe organy osÂwiatowe,
2) zapewnienia religijnego i moralnego wychowania dzieci zgod- nie z ich osobistymi przekonaniami (art. 5 ust 1) 5 .
Dodatkowo PanÂstwa Strony zobowiaÎzujaÎ sieÎ do sÂwiadczenia po- mocy finansowej niepanÂstwowym zakøadom nauczania, unikajaÎc jed- noczesÂnie jakiejkolwiek dyskryminacji opartej jedynie na fakcie przynalezÇnosÂci ucznioÂw do okresÂlonej grupy (art. 3) 6 Tym samym panÂstwa zobowiaÎzujaÎ sieÎ wspierac niepanÂstwowy sektor nauczania.
1.2. KONWENCJE REGIONALNE
Obok aktoÂw ochrony praw czøowieka, majaÎcych zasieÎg uniwer- salny, istniejaÎ systemy ochrony regionalnej. NalezÇy do nich system
4
Konwencja Konferencji Generalnej ONZ ds. OsÂwiaty, Nauki i Kultury (UNES- CO), 4 XII 1960, w: Prawo mieÎdzynarodowe publiczne. ZbioÂr dokumentoÂw, oprac.
T. Buchaøa, Warszawa 1987, s. 33.
5
TamzÇe, s. 33.
6
TamzÇe.
europejski, posiadajaÎcy najwyzÇszy poziom organizacyjny, oraz sys- tem amerykanÂski i afrykanÂski.
1.2.1. KONWENCJE EUROPEJSKIE
Europejski system ochrony praw czøowieka, obejmujaÎcy takzÇe ochroneÎ wolnosÂci religijnej w zakresie edukacji szkolnej, znajduje swoÂj wyraz w Pierwszym Protokole Dodatkowym do Konwencji Eu- ropejskiej z 1952 r. PanÂstwa gwarantujaÎ w nim, zÇe nikt nie beÎdzie pozbawiony prawa do nauki, a w wykonywaniu wszelkich funkcji w dziedzinie nauczania i wychowania PanÂstwo beÎdzie szanowaøo prawa rodzicoÂw do wychowania i edukacji swoich dzieci zgodnie z ich wøasnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi (art. 2) 7 . Dokument podkresÂla, zÇe prawo do wychowania i nauczania dzieci jest naturalnaÎ powinnosÂciaÎ rodzicoÂw. Funkcja panÂstwa nie jest tu decyzyjna, bo w sferze decyzji wyboÂr wyksztaøcenia nalezÇy do rodzi- coÂw, ale gwarancyjno-organizatorska, oparta na zasadzie pomocni- czosÂci. Problem poszanowania prawa rodzicoÂw do wychowania swo- ich dzieci w ramach edukacji szkolnej staø sieÎ przedmiotem wyjasÂnien ze strony Komisji Praw Czøowieka i Trybunaøu Praw Czøowieka w Strasbourgu. Omawiany przepis nakøada na panÂstwo obowiaÎzek respektowania praw rodzicoÂw do nauczania i wychowania dzieci zgodnie z ich przekonaniami moralnymi i religijnymi takzÇe w szko- øach publicznych. Z przepisu tego nie wynika natomiast zakaz orga- nizowania nauki religii poza tymi szkoøami, jesÂli taka byøaby wola rodzicoÂw. PowyzÇsze unormowanie ma zastosowanie do kazÇdego panÂ- stwowego systemu nauczania i wychowania, przez ktoÂry panÂstwo realizuje swoje funkcje w tej dziedzinie 8 .
Potwierdzenie praw rodzicoÂw do wychowania i nauczania swoich dzieci panÂstwa europejskie wyraziøy w Deklaracji Podstawowych Praw i WolnosÂci uchwalonej w 1989 r. przez Parlament Europejski:
7
ProtokoÂø Pierwszy do Konwencji o Ochronie Praw Czøowieka i Podstawowych WolnosÂci, (ParyzÇ, 20 III 1952), w: Prawa czøowieka, s. 149.
8
A. GrzesÂkowiak, Religia, s. 44-45.
¹Zapewnia sieÎ prawo rodzicoÂw do ksztaøtowania edukacji zgodnie z ich przekonaniami religijnymi i filozoficznymiº (art. 16) 9 .
1.2.2. KONWENCJA AMERYKANÂSKA
AmerykanÂska Konwencja Praw Czøowieka podpisana w San Jose 22 listopada 1969 r. w art. 12 gwarantuje kazÇdemu prawo do wolnosÂci sumienia i religii. Rodzicom i opiekunom prawnym zagwarantowane zostaøo prawo do religijnego i moralnego wychowania swych dzieci, zgodnie z wøasnymi przekonaniami 10 . Dokument nie podaje sposobu realizacji tych praw w ramach systemu edukacji szkolnej.
1.2.3.KONWENCJA AFRYKANÂSKA
AfrykanÂska Karta Praw Czøowieka i LudoÂw uchwalona w Nairobi 26 czerwca 1981 r. zawiera gwarancjeÎ PanÂstw Stron Ukøadu do prze- strzegania wszelkich zobowiaÎzan i praw wolnosÂciowych, ktoÂre wyni- kajaÎ z dokumentoÂw przyjeÎtych przez ONZ. Ponadto w art. 18 Karty PanÂstwa zobowiaÎzaøy sieÎ do wspomagania rodziny, ktoÂra jest strazÇ- nikiem moralnosÂci i tradycyjnych wartosÂci uznanych przez spoøecz- nosÂc PanÂstw Sygnatariuszy dokumentu 11 . Brak jednak szczegoÂøo- wych ustalen odnosÂnie do charakteru zaoferowanej pomocy.
2. UMOWY KONKORDATOWE
Konkordat jest instrumentem prawnym, za ktoÂrego posÂrednic- twem wøadza kosÂcielna i wøadza panÂstwowa zmierzajaÎ do uregulowa- nia wspoÂlnie interesujaÎcych ich spraw 12 . W nauce publicznego prawa mieÎdzynarodowago oraz kosÂcielnego prawa publicznego przyjmuje sieÎ, zÇe konkordat jest umowaÎ mieÎdzynarodowaÎ zawartaÎ przez StoliceÎ
9
Deklaracja Podstawowych Praw i WolnosÂci, (Strasbourg, 12 IV 1989), w:
Prawa czøowieka, s. 277.
10
Prawa czøowieka, s. 293.
11
TamzÇe, s. 328.
12
Nuovo Dizionario di Diritto Canonico, Milano 1993, s. 225.
ApostolskaÎ i panÂstwo w celu zagwarantowania wolnosÂci religijnej.
Gwarancje te obejmujaÎ:
1) gwarancje wolnosÂci religijnej w wymiarze indywidualnym, ktoÂrej podmiotem saÎ osoby fizyczne, np. rodzice w zakresie religij- nego i moralnego wychowania swoich dzieci;
2) gwarancje wolnosÂci religijnej w wymiarze wspoÂlnotowym i in- stytucjonalnym, ktoÂrej podmiotem jest KosÂcioÂø i instytucje kosÂciel- ne 13 .
Do czasu Soboru WatykanÂskiego II teoria dotyczaÎca pojmowania przedmiotu umoÂw konkordatowych gøosiøa, zÇe strony zawierajaÎce konkordat udzielajaÎ sobie wzajemnie przywilejoÂw w sprawach zare- zerwowanych kompetencji kazÇdej z nich. Pod wpøywem doktryny soborowej na temat wolnosÂci religijnej a takzÇe rozwoju umoÂw mieÎ- dzynarodowych, dotyczaÎcych poszanowania praw czøowieka, uksztaø- towaøa sieÎ wspoÂøczesna koncepcja przedmiotu umoÂw konkordato- wych. Przedmiotem konkordatoÂw wspoÂøczesnych nie saÎ przywileje udzielane przez panÂstwo KosÂcioøowi katolickiemu, lecz gwarancje wolnosÂci religijnej.
W poroÂwnaniu do wielostronnych konwencji mieÎdzynarodowych gwarancje wpisane do umoÂw konkordatowych charakteryzujaÎ sieÎ wieÎkszym stopniem uszczegoÂøowienia. SaÎ bowiem bardziej dostoso- wane do miejscowych warunkoÂw i potrzeb. Celem konkordatoÂw jest wieÎc zagwarantowanie wolnosÂci religijnej w danym kraju w sposoÂb bardziej sprecyzowany nizÇ ma to miejsce w konwencjach wielostron- nych. Konkordat w relacji do prawa wewneÎtrznego poszczegoÂlnych panÂstw posiada takie samo znaczenie, jak inne zawarte umowy mieÎ- dzynarodowe 14 .
Konkordatowe gwarancje dotyczaÎce prawa do wychowania reli- gijno-moralnego obejmujaÎ: nauczanie religii w szkoøach i przedszko- lach publicznych, praktyki religijne w miejscach wypoczynku dzieci
13
J. B. d'Onorio, Le Saint-SieÏge dans le relations internationales, Paris 1989, s. 215-245.
14
A. MaÎczynÂski, Znaczenie Konkordatu dla polskiego systemu prawnego, w: Rola i znaczenie Konkordatu 1993, praca zbiorowa pod red. J. Dyducha, KrakoÂw 1994, s. 72;
por. T. Pieronek, Znaczenie Konkordatu 1993 r. dla KosÂcioøa w Polsce, w: Rola i zna-
czenie Konkordatu 1993, s. 36.
i møodziezÇy, katechizacjeÎ dorosøych oraz zakøadanie i prowadzenie szkoÂø wyznaniowych wszystkich szczebli.
Do najstarszych obowiaÎzujaÎcych umoÂw konkordatowych, zawie- rajaÎcych powyzÇsze gwarancje, nalezÇaÎ: Konkordat z BawariaÎ z 1924 r.
(nowelizowany w 1968 i 1974 r.), Konkordat z RzeszaÎ NiemieckaÎ z 1933 r., Konkordat z PortugaliaÎ z 1940 r. 15 W czasie i po Soborze WatykanÂskim II, w latach 1962-1998, Stolica Apostolska zawarøa ponad 60 umoÂw konkordatowych, z ktoÂrych 35 zawiera regulacje dotyczaÎce prawa do wychowania religijno-moralnego. Do tej grupy konkordatoÂw nalezÇy takzÇe konkordat polski z 28 lipca 1993 r. Spe- cjalnaÎ grupeÎ wsÂroÂd tych umoÂw konkordatowych stanowiaÎ konkorda- ty parcjalne (dotyczaÎce wyøaÎcznie tego zakresu spraw), zawarte gøoÂw- nie z krajami niemieckimi 16 .
WNIOSKI
Z analizy wielostronnych umoÂw mieÎdzynarodowych dotyczaÎcych ochrony praw czøowieka i podstawowych wolnosÂci oraz umoÂw kon- kordatowych wynika, zÇe 1) prawo kazÇdego do wyksztaøcenia jest powoøywane we wszystkich, tak uniwersalnych, jak i regionalnych aktach ochrony praw czøowieka, przy czym wszeÎdzie jest utozÇsamia- ne z prawem rodzicoÂw do wychowania i wyboru kierunku ksztaøcenia dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi 17 . W konkluzji nalezÇy stwierdzicÂ:
a) gwarancje wolnosÂci religijnej zakresowo obejmujaÎ poszanowa- nie praw rodzicoÂw do religijnego i moralnego wychowania swych dzieci takzÇe w ramach edukacji szkolnej;
b) zobowiaÎzanie sieÎ panÂstw do tworzenia takich warunkoÂw, w ktoÂrych rodzice mogaÎ swobodnie wybierac mieÎdzy szkoøami pu-
15
W. WoÂjcik, RozwoÂj powojennych konkordatoÂw, PK 23 (1980), s. 24.
16
Szerzej na ten temat: zob. K. Warchaøowski, Wychowanie religijne w szkoøach,
¹PrzeglaÎd Powszechnyº 9/937 wrzesien 1999, s. 199-207.
17
