Poza kanonem awangardy

J

ednym z pierwszych, który na poczàtku XX w. stara∏ si´ t´

ide´ wcieliç w ˝ycie, sk∏adajàc konkretny projekt powo∏ania Muzeum Publicznego w ¸o- dzi, by∏ Stefan Gorski – znany publicysta, redaktor i wydawca.³Tak˝e Ste- fan ˚eromski wystàpi∏ z pomys∏em za∏o˝e- nia w ¸odzi muzeum i przeniesienia do nie- go pamiàtek narodowych z Muzeum w Rapperswilu.⁴

Czemu˝ nikt nie powie o przeniesieniu Rapperswilu do Warsza- wy, albo co najbardziej naturalne do ¸o- dzi, miasta z pó∏ milionem ludnoÊci

(...),

które

(...)

nie posiada ani jednej, najlich- szej instytucji polskiej z tego zakresu

– pi- sa∏ w 1911 r.⁵ Nieco wczeÊniej, jesienià 1910 r., z inicjatywy niewielkiej grupy ∏o- dzian powsta∏o Towarzystwo Muzeum Na- uki i Sztuki, z siedzibà przy ulicy Zielonej 8.⁶ Podstawowymi formami dzia∏alnoÊci Towarzystwa by∏y organizacja wystaw, spo- tkaƒ naukowych i odczytów, nadrz´dnym celem zaÊ stworzenie pierwszego w ¸odzi muzeum. Formalny wniosek o powo∏anie muzeum w Magistracie z∏o˝y∏ Ludwik Przedborski. Pierwszà wystawà urzàdzonà przez Towarzystwo by∏a Wystawa Antyal- koholowa – uzyskany z niej dochód w wy- sokoÊci 2400 rubli przeznaczono na zakup pierwszych muzealiów. Poprzez dalsze za- kupy, a tak˝e pozyskujàc dary i depozyty powi´kszano pierwsze ∏ódzkie zbiory. Mu- zeum w siedzibie Towarzystwa oficjalnie zosta∏o otwarte 1 kwietnia 1911 r. W arty- kule zamieszczonym w specjalnym nume- rze czasopisma „Giewont” w 1928 r.

zwrócono uwag´ tak˝e na funkcj´ instytu- cji:

Nale˝y jednak w tym miejscu pami´- taç, i˝ ze wzgl´dów politycznych Muzeum Nauki i Sztuki przyj´∏o zupe∏nie inny

charakter, jaki powinno by∏o sobie zakre- Êliç. Kryjàc si´ przed czujnym okiem za- borcy, trzeba by∏o, na pierwszym planie, krzewiç ducha polskiego i walczyç z anal- fabetyzmem. Muzeum musia∏o u∏atwiaç i uzupe∏niaç dzia∏alnoÊç pokrewnych in- stytucji oÊwiatowych, przeto gromadzono okazy wszelkiej wartoÊci a skupywano eksponaty i pomoce szkolne, u∏atwiajàce tym dzia∏alnoÊç niektórych towarzystw oÊwiatowych

.⁷

Ze wzgl´du na ograniczonà prze- strzeƒ ekspozycyjnà, a jednoczeÊnie rosnà- cà liczb´ muzealiów Towarzystwo Mu- zeum zwróci∏o si´ z proÊbà do Magistratu miasta ¸odzi o nowà, wi´kszà siedzib´.

W 1913 r. zbiory zosta∏y przeniesione do nowego lokalu w prawej oficynie przy uli- cy Piotrkowskiej 91, wynaj´tego od Bole- s∏awa Kotkowskiego⁸. Muzeum otrzyma∏o do dyspozycji 4 du˝e sale. W krótkim cza- sie zbiory zosta∏y uporzàdkowane i po- dzielone pomi´dzy utworzone dzia∏y:

przyrodniczy, etnograficzny, historyczny, gabinet fizyczny⁹oraz dzia∏ sztuki. Jednà z sal przeznaczono na czasowe wystawy artystyczne. Urzàdzono 7 wystaw dzie∏

malarzy polskich, m.in.: Józefa Pankiewi- cza, Franciszka ¸ubieƒskiego (1921, 1922, 1923), wystaw´ Ruiny Francji (czer- wiec 1921), 3 wystawy sztychów (m.in.

w maju 1913), 4 wystawy plakatów (m.in. plakat francuski, luty 1914), wy- staw´ konkursowà fotografii artystycznej (listopad 1922), wystaw´ entomologicznà (wrzesieƒ 1919) oraz wystaw´ retrospek- tywnà malarstwa polskiego koƒca XIX i poczàtku XX w., której organizacj´

wspar∏ posiadanymi dzie∏ami znany war- szawski antykwariusz Abe Gutnajer.¹⁰ Rozwój muzeum zahamowa∏a wojna.

DARIUSZ KACPRZAK, ANNA SACIUK-GÑSOWSKA

Projekt za∏o˝enia Muzeum Przemys∏u, Rolnictwa i Sztuki zrodzi∏ si´

w 1884 roku, z tego roku pochodzi bowiem bodaj najwczeÊniejszy artyku∏ w ∏ódzkiej prasie w tej sprawie

²

.

POZA KANONEM AWANGARDY

Zbiory Juliana i Kazimierza Bartoszewiczów

¹

Ferdynand Stanis∏aw Bryll (1863 – 1922), Dziewczynka w s∏omkowym kapeluszu, olej, tektura, 49 x 38 cm

Witold Pruszkowski (1846 – 1896),Portret Kazimierza Bartoszewicza, 1876 r., olej, p∏ótno, 128,5 x 41 cm

Mieszkaƒcy ¸odzi skierowali ca∏à swà ofiarnoÊç ku innym celom. K∏opoty z bu- d˝etem powstrzyma∏y tak˝e proces kom- pletowania zbiorów. Muzeum zamar∏o. By nie dopuÊciç do zniszczenia owocu kilku- letniej pracy, Towarzystwo Muzeum Na- uki i Sztuki postanowi∏o zwróciç si´ do Magistratu o przej´cie zbiorów przez mia- sto. 9 marca 1923 r. odby∏o si´ posiedze- nie Magistratu miasta ¸odzi, podczas któ- rego zbiory i ca∏y zebrany majàtek przeka- zano Gminie miasta ¸odzi. Wkrótce pierwsze Miejskie Muzeum zosta∏o otwar- te – nastàpi∏o to 3 wrzeÊnia 1923 r. Kie- rowa∏ nim W∏odzimierz Piaskowski. Prze- kazanie miastu zbiorów zosta∏o zatwier- dzone przez Ministerstwo Wyznaƒ Reli- gijnych i OÊwiecenia Publicznego dopiero 12 listopada 1925 r., na podstawie zapisu rejentalnego sporzàdzonego w lipcu 1925 r.¹¹W ten sposób powsta∏a nowa in- stytucja samorzàdowa – Miejskie Mu- zeum w ¸odzi.

Organizatorzy placówki dok∏adali staraƒ, aby w atrakcyjny sposób ekspono- waç zbiory i zach´caç goÊci do ich zwie- dzania. W 1923 r. muzeum odwiedzi∏o 22 366 osób, w 1924 r. – 27 199, w 1925 – 172 268 osób, w kolejnych latach fre- kwencja utrzymywa∏a si´ na poziomie ok.

8-10 tys. osób rocznie.¹²

Impulsem do dalszego rozwoju mu- zeum sta∏a si´ dzia∏alnoÊç Przec∏awa Smo- lika (1877-1947). Ten lekarz z wykszta∏- cenia (bez dyplomu), etnograf z zami∏o- wania, bibliofil, posiadacz znaczàcego ksi´gozbioru, przyby∏ do ¸odzi z Krakowa w 1926 r. i wkrótce rozpoczà∏ aktywnà prac´ w ∏ódzkim Êrodowisku zaintereso- wanym rozwojem kultury.¹³Wraz z Janem Augustyniakiem, dyrektorem Biblioteki Miejskiej w ¸odzi, za∏o˝y∏ Towarzystwo Bibliofilów, któremu prezesowa∏ do 1935 r. Interesowa∏ si´ równie˝ sztukà, dzi´ki jego staraniom w 1932 r. laureatem nagrody artystycznej miasta zosta∏ W∏a- dys∏aw Strzemiƒski. Liberalne poglàdy Smolika zgodne by∏y z lewicowym nasta- wieniem ówczesnych w∏adz miasta, tote˝

wkrótce zosta∏ ∏awnikiem miejskim, a od roku 1928 zaczà∏ pe∏niç funkcj´ przewod- niczàcego Wydzia∏u OÊwiaty i Kultury w Magistracie. Liberalizm i otwartoÊç na nowe zjawiska w sztuce zaowocowa∏a

przekazaniem miastu Mi´dzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej grupy a.r.

Jednak˝e jeszcze zanim kolekcja zosta∏a depozytem w muzeum, Smolik zapewni∏

¸odzi znaczàcy legat. Krakowski publicy- sta, krytyk literacki, ksi´garz, bibliofil i kolekcjoner Kazimierz Bartoszewicz (1852–1930)¹⁴zwróci∏ si´ do Magistratu miasta ¸odzi z propozycjà ofiarowania miastu kilkupokoleniowych zbiorów ro- dziny¹⁵. Swà decyzj´ umotywowa∏ nast´- pujàco:

Obecnie po Êmierci synów zosta-

∏em sam jeden z dorobkiem czterech poko- leƒ i nie mam go komu zostawiç.

(...)

O sprzeda˝y ani na chwil´ nie myÊla∏em, gdy˝ nie potrafi∏bym spieni´˝yç zbiorów kolekcjonowanych przez nas z zami∏o- waniem, a które dziÊ sà jedynà mojà ra- doÊcià ˝ycia. Postanowi∏em wi´c prze- znaczyç je na u˝ytek publiczny i stwo- rzyç z nich podstaw´ instytucji biblio- teczno-muzealnej, z której by korzysta∏y szerokie rzesze pracujàcej naukowo inte- ligencji. Kraków, miasto uniwersyteckie, ze swoimi olbrzymimi Bibliotekami: Ja- gielloƒskà, Czartoryskich, Akademii Umiej´tnoÊci itd. nie znalaz∏by w mojej darowiênie specjalnie cennego materia∏u

(...).

To samo powiedzieç mo˝na o War- szawie, Lwowie, Poznaniu czy Wilnie.

Przechodzàc w myÊli miasta, dla których spuÊcizna Bartoszewiczów przynios∏aby korzyÊci wybra∏em ¸ódê, pó∏ milionowe miasto fabryczne, z kilkoma tysiàcami inteligencji.

¹⁶

Zbiory wype∏nia∏y dwa du˝e pokoje w mieszkaniu Kazimierza Bartoszewicza przy krakowskim Rynku G∏ównym. Gro- madzone by∏y przez Kazimierza i jego oj- ca Juliana (1821-1870) – historyka, na- uczyciela, publicysty i redaktora pism na- ukowych i literackich. Sk∏ada∏y si´

z trzech cz´Êci:

1. Biblioteki z∏o˝onej z 2025 dzie∏ w 2175 woluminach¹⁷ obejmujàcej pi´tnasto- wieczne inkunabu∏y i nowo˝ytne druki oraz bogaty zestaw dziewi´tnasto- wiecznych polskich ksià˝ek i czasopism.

2. Archiwaliów z lat 1540-1930, w któ- rych znajdowa∏y si´ dokumenty historycz- ne, r´kopisy i korespondencja znaczàcych dla dziejów narodu i kultury postaci, m.in. listy królowej Bony Sforzy, Stanis∏a- wa Augusta Poniatowskiego, ks. Józefa

NaÊladowca Lucasa Cranacha Starszego, Portret Fryderyka III Màdrego, 2. po∏. XVI w., t∏usta tempe- ra, olej, drewno lipowe, 22 x 15,7 cm

Vlastimil Hofman (1881 – 1970),Portret Kazimierza Bartoszewicza, 1918 r., olej, p∏ótno, 60,5 x 60,5 cm

Aleksander Kotsis (1836 – 1877), Rudow∏osa, olej, p∏ótno, 50 x 40 cm

Wac∏aw Koniuszko (1854 – 1899), Portret Juliana Bartoszewicza, 1879 r., olej, p∏ótno, 131,5 x 101 cm

Poniatowskiego, archiwalia do dziejów konfederacji bar- skiej (m.in. Teki Wessla), li- sty Joachima Lelewela oraz tzw. Silva rerum szlacheckie.

Cz´Êç tego archiwum stano- wi∏y listy literatów: Henryka Sienkiewicza, Józefa Ignace- go Kraszewskiego, Kornela Ujejskiego, Jana Kasprowi- cza, Marii Konopnickiej.

3. Kolekcji dzie∏ sztuki.

Protokó∏ przekazania zbiorów zosta∏ spisany 15 paêdziernika 1928 r. w kan- celarii adwokata dr. Teodora Ringelheima w Krakowie, przy ulicy Grodzkiej, w obec- noÊci wiceprezydenta miasta

¸odzi Edmunda Wieliƒskie- go, Przec∏awa Smolika, ∏aw- nika wydzia∏u oraz Kazimie- rza Bartoszewicza.¹⁸

By∏ to moment prze∏o- mowy w dziejach ∏ódzkiego muzealnictwa. Miasto przyj´-

∏o zbiory, zapewniajàc dar- czyƒcy, mianowanemu ich do˝ywotnim kustoszem, mie- si´cznà pensj´ w wysokoÊci 500 z∏. Ponadto zobowiàza∏o si´ do zapewnienia w∏aÊci- wych pomieszczeƒ do prze- chowywania i udost´pniania kolekcji, zadeklarowano rów- nie˝ coroczne dotacje finanso- we na konserwacj´ i uzupe∏- nianie zbiorów.¹⁹Gmina mia- sta ¸odzi mia∏a równie˝ spe∏- niç postawiony przez Barto- szewicza warunek:

Bibliote- ka moja przechodzi na w∏a- snoÊç m. ¸odzi pod nazwà

„Zbiory imienia Juliana i Kazimierza Bartoszewi- czów”, i ma stanowiç zawsze osobnà ca∏oÊç

.²⁰

Zbiory pozosta∏y pod opiekà Bartoszewicza do jego Êmierci w styczniu 1930 r.

W marcu tego˝ roku prze- wieziono je do ¸odzi. Nie by-

∏y jeszcze wówczas w pe∏ni opracowane. Na pomieszcze-

nia dla nich Samorzàd Miasta ¸odzi prze- znaczy∏ pierwsze pi´tro budynku dawnego ratusza przy Placu WolnoÊci 1, w 1929 r.

zaj´te jeszcze przez Miejski Wydzia∏ Zdro- wotnoÊci. JednoczeÊnie planowano do zbiorów Bartoszewiczów do∏àczyç kolek- cj´ dzia∏u sztuki Miejskiego Muzeum, na- tomiast Gabinet Przyrodniczy przekszta∏- ciç w odr´bne Muzeum Przyrody, z po- mieszczeniem w Parku Sienkiewicza (gdzie znajduje si´ do dzisiaj).²¹Muzeum powsta∏e ze zbiorów Bartoszewiczów na- zwano Muzeum Miejskim Historii i Sztu- ki im. J. i K. Bartoszewiczów.

Miasto nie dotrzyma∏o s∏owa i wbrew warunkowi darczyƒcy donacja zosta∏a po- dzielona. Zgod´ na podzia∏ zbiorów uzy- skano od siostry Kazimierza, Teresy z Bar- toszewiczów Kalinowskiej, o czym wspo- mina Mieczys∏awa Romankówna.²² Reor- ganizacj´ zbiorów zaplanowa∏ i przepro- wadzi∏ pierwszy kierownik muzeum, Ma- rian Minich. Bibliotek´ od∏àczono od r´- kopisów i przekazano Miejskiej Bibliotece Publicznej w ¸odzi²³. W gestii Muzeum Miejskiego pozosta∏y dzie∏a sztuki, wzbo- gacone o wczeÊniejsze nabytki Towarzy- stwa Nauki i Sztuki bàdê gminy oraz Teki Bartoszewiczów, które nadal stanowi∏y in- tegralnà cz´Êç zbiorów muzeum. Zajmo- wa∏ si´ nimi m.in. od paêdziernika 1937 r.

do marca 1938 r. Aleksander Rosenberg (1899-1965)²⁴. Dopiero po II wojnie Êwia- towej archiwalia te wesz∏y do zasobów Ar- chiwum Miejskiego²⁵.

Kolekcja sztuki Bartoszewiczów, li- czàca ponad 60 obrazów i oko∏o 200 ry- cin²⁶, nie by∏a ani spójna, ani specjalnie cenna, sk∏ada∏y si´ na nià przede wszyst- kim dzie∏a malarzy polskich prze∏omu XIX i XX w. By∏o w niej jednak kilka dzie∏ bardzo interesujàcych. Opisuje jà za- równo przywo∏ywany ju˝ kilkakrotnie Stanis∏aw Lipecki w swej rozmowie z Ka- zimierzem Bartoszewiczem, jak i Przec∏aw Smolik we wst´pie do pierwszego katalo- gu Muzeum Miejskiego.²⁷Przede wszyst- kim wymieniony katalog zawiera pe∏nà li- st´ dzie∏, przechowywanych w muzeum wraz z informacjà o sposobie nabycia.

WÊród obrazów przyby∏ych do ¸odzi wraz z kolekcjà Bartoszewiczów kilka stanowi-

∏o portrety cz∏onków rodziny, malowa- nych zresztà przez znaczàcych malarzy te- Jan Piotr Norblin de la Gourdaine (1745 – 1830), Ksià˝´ Adam Kazimierz Czartoryski w Korpu-

sie Kadetów, 1774-1782, olej, p∏ótno, 44,5 x 35,8 cm

Jan Piotr Norblin de la Gourdaine (1745 – 1830), Król Stanis∏aw August Poniatowski w Korpusie Kadetów, 1774 – 1782, olej, p∏ótno, 45 x 35,8 cm

Artur Grottger (1837-1867), Escadron Schritt, akwarela, papier, 16,5 x 20,3 cm

go czasu (Witold Pruszkowski, Wac∏aw Koniuszko, Vlastimil Hofman). Ze zbio- rów tych wymieniç nale˝y tak˝e dwie naj- wczeÊniejsze prace z zespo∏u malarstwa polskiego, Jana Piotra Norblina de la Gourdaine (

Król Stanis∏aw August Po- niatowski w Korpusie Kadetów

, 1774- -1782,

Ksià˝´ Adam Kazimierz Czarto- ryski w Korpusie Kadetów

, 1774-1782).

Pierwszy z nich, zgodnie z tytu∏em, przed- stawia króla Stanis∏awa Augusta Ponia- towskiego w Korpusie Kadetów – praw- dopodobnie, jak proponujà Dorota Dec i Janusz Wa∏ek – jest to scena prezentacji przez rodziców swoich dzieci, przysz∏ych kadetów, królowi²⁸, drugi jest scenà uka- zujàcà Adama Kazimierza Czartoryskiego przyjmujàcego nowych kadetów w poczet uczniów lub uroczystoÊç obleczenia w mundurek korpusowy po dwuletnim nowicjacie.

Obok tych prac w zbiorach znalaz∏y si´

dzie∏a Aleksandra Kotsisa (

Rudow∏osa

,

Po- dwórko

oraz zaginiony obraz

Przy studni

), Artura Grottgera (

Escadron Schritt

), Jacka Malczewskiego, Wojciecha Gersona (

Eme- ryci

– akwarela z 1856 r. – zaginiona), An- toniego Gramatyki (

G∏owa kobiety wiej- skiej

– zaginiony), Tytusa Czy˝ewskiego (

Wn´trze pracowni

– zaginiony).

W kolekcji znalaz∏o si´ tak˝e kilkana- Êcie rysunków, g∏ównie portretów i kary- katur rodzinnych autorstwa Jacka Mal- czewskiego, Juliusza Kossaka, a tak˝e wspomnianych ju˝ Witolda Pruszkow- skiego, Vlastimila Hofmana, czy zaginio- ny w czasie wojny wykonany o∏ówkiem rysunek W pracowni Henryka Pilattiego.

PoÊród prac na papierze trzy wyró˝niajà si´ ˝ywio∏owoÊcià gestu r´ki i swobodà kreski – sà to wykonywane tuszem i o∏ów- kiem rysunki Józefa Che∏moƒskiego (

Targ koƒski

,

Wóz z koƒmi i luzakiem

,

Studia ˝o∏nierzy

).

SpoÊród obrazów podarowanych przez Bartoszewicza do muzeum niemal po∏owa dzisiaj znajduje si´ na listach strat wojen- nych, poza wymienionymi wczeÊniej tak˝e m.in.

Idylla rzymska

Tadeusza Popiela z 1883 r., dwa obrazy Stanis∏awa Pomian Wolskiego (

Przy ognisku

i

Wiejski bal- wierz

), Franciszka ˚murki (

G∏owa kobie- ca)

, Józefa Ignacego Kraszewskiego (

Dziad

), Alfonsa Karpiƒskiego (

G∏owa

dziewczyny

), Ludwika Ma- chalskiego (

Widok Wawelu

) oraz jeden z konterfektów ro- dzinnych

Portret ˝ony

Kazi- mierza Bartoszewicza Stanis∏a- wa Tondosa.

Wraz ze zbiorami Barto- szewiczów trafi∏o równie˝ do muzeum dzie∏o szczególne:

niewielki szesnastowieczny obraz zwiàzany z warsztatem Lucasa Cranacha Starszego Portret Fryderyka III Màdrego.

Stanis∏aw Lipecki pisa∏ o nim nast´pujàco:

A oto stary ob- razek, przedstawiajàcy po- piersie s´dziwego m´˝czyzny.

(...)

O wartoÊci portreciku wiedzia∏ Ziemi´cki, kustosz Muzeum Narodowego, który chcia∏ go odkupiç od p. Bar- toszewicza za sum´ 10-krot- nie wy˝szà od ceny nabycia, a pewien antykwarz berliƒ- ski oferowa∏ 500 kor. kaucji, gdy˝ obraz chcia∏ zabraç do Berlina dla bli˝szego zbada- nia. W kilka lat póêniej, po oderwaniu ty∏u oprawy da∏y si´ z trudem odcyfrowaç na drzewie s∏owa: Kranach Mueller

(Müller w∏aÊciwe na- zwisko Cranacha),

a restau- rator obrazów p. Gàsecki po usuni´ciu niebieskiego t∏a z górnej cz´Êci portretu wydo- by∏ na Êwiat∏o dzienne na- pis: Fridericus III. sapiens, rex Romanorum, dux Saxo- niae, Elector

.²⁹Historia tego˝

obrazu do po∏owy XIX wieku

niestety nie jest znana. W 2. po∏. XIX w.

praca znajdowa∏a si´ w prywatnej kolekcji ks. Ignacego Polkowskiego (1833-1888) – kanonika katedry na Wawelu, historyka, archiwisty, bibliografa i bibliofila, który za- pewne naby∏ obraz podczas jednej ze swych licznych podró˝y zagranicznych. Na po- Êmiertnej licytacji kolekcji Polkowskiego, zorganizowanej w 1895 r. w antykwariacie przy ulicy S∏awkowskiej w Krakowie obraz kupi∏ Kazimierz Bartoszewicz, za poÊred- nictwem Rudolphiego, notariusza krakow- skiego. W Êwietle przeprowadzonych

przed kilku laty badaƒ³⁰ autorem obrazu jest najprawdopodobniej artysta po∏udnio- woniemiecki spoza warsztatu Cranachów, dzia∏ajàcy w 2. po∏. XVI w. Sposób malo- wania i proces tworzenia kompozycji po- zwalajà sàdziç, ˝e autor zna∏ zasadnicze taj- niki warsztatu Cranachów. Stàd te˝ przy- puszczenie, i˝ móg∏ on byç wczeÊniej (cza- sowo) zwiàzany z warsztatem wittenber- skiego mistrza. Obraz jednak posiada ce- chy, które nie pozwalajà uznaç go za dzie∏o powsta∏e bezpoÊrednio w warsztacie Lucasa Cranacha Starszego.³¹

Aleksander Kotsis (1836 – 1877),Podwórko, olej, p∏ótno naklejone na tektur´, 14,7 x 20,7 cm Antoni Piotrowski (1853 – 1924), Polowanie na lisa, 1878 r., olej, p∏ótno, 26 x 50 cm Stanis∏aw Fabijaƒski (1865-1947),KoÊció∏ Êw. Floriana w Krakowie, 1886 r., olej, p∏ótno, 44 x 65 cm

Wszystkie te prace zosta∏y zaprezento- wane publicznoÊci zaledwie w miesiàc po sprowadzeniu kolekcji Bartoszewiczów do

¸odzi. By∏o to mo˝liwe m.in. dzi´ki temu, i˝ miasto wyasygnowa∏o kwot´ pieni´dzy nie tylko na dokonanie spisu prac ju˝ w cza- sach, kiedy znajdowa∏y si´ one w Krakowie w mieszkaniu Bartoszewicza, ale zadba∏o równie˝, aby w tym czasie przesz∏y one przez r´ce konserwatora:

Restauracji malo- wide∏ zbioru dokona∏ na zlecenie Magi- stratu m. ¸odzi z pietyzmem i znawstwem artysta-malarz, prof. Antoni Procaj∏owicz w Krakowie

.³² Wspomniany Katalog dzia-

∏u sztuki Miejskiego Muzeum z 1930 r. by∏

formà informatora towarzyszàcego ekspo- zycji dzie∏ dla publicznoÊci. Tekst wst´pny przynosi∏ podstawowà wiedz´ o pochodze- niu dzie∏ i darczyƒcy, lista prac natomiast podawa∏a „Spis eksponatów Dzia∏u Sztuki”, uwzgl´dniajàc ich podzia∏ na poszczególne sale ekspozycyjne. Uroczyste otwarcie dla publicznoÊci nastàpi∏o 13 kwietnia 1930 r.

W wydanej w 1998 r. historii muzeum Ja- cek Ojrzyƒski napisa∏:

t´ dat´ przyjmujemy jako poczàtek historii obecnego Muzeum Sztuki w ¸odzi.

³³

Rok póêniej, 15 lutego 1931 r., kolejne wydarzenie – otwarcie dla publicznoÊci Mi´- dzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej grupy a.r. – wytyczy∏o dalsze losy muzeum.

Fot. Muzeum Sztuki w ¸odzi, P. Tomczyk

PRZYPISY:

1Autorzy dzi´kujà Miros∏awie Motuckiej i dr. Jackowi A.

Ojrzyƒskiemu, starszym kustoszom Muzeum Sztuki w ¸odzi, którzy dzielàc si´ posiadanà wiedzà, udzielili wielu cennych wskazówek podczas badaƒ archiwalno- -dokumentacyjnych.

2Muzea prowincjonalne, „Dziennik ¸ódzki”, 9.10.1884.

Wiedz´ o poczàtkach ∏ódzkiego muzealnictwa dostarcza zespó∏ archiwaliów i materia∏ów Muzeum Historii i Sztu- ki im J. i K. Bartoszewiczów przechowywany w Dziale Do- kumentacji Naukowej i Archiwum Muzeum Sztuki w ¸o- dzi, por. tak˝e m.in.: M. Minich, Szalona Galeria, ¸ódê 1963; M. Minich, Muzeum Sztuki w ¸odzi, [w:] Rocznik Muzeum Sztuki w ¸odzi 1930-1962, ¸ódê 1965, s. 7-83;

H. Zawilska, ˚ycie artystyczne ¸odzi na prze∏omie XIX i XX wieku, [w:] Sztuka oko∏o 1900 ze zbiorów Muzeum Sztu- ki w ¸odzi oraz kolekcjonerów ∏ódzkich, oprac. H. Zawil- ska, J. Zagrodzki, A. Mejer i in., kat. wyst., Biuro Wystaw Artystycznych w ¸odzi, 12.02 – 15.04.1977, ¸ódê 1977;

J. Horbaczewska, Muzealnictwo ∏ódzkie (do 1945 r.), pra- ca magisterska pod kier. dra hab. A. Âwie˝awskiego, In- stytut Historii Uniwersytet ¸ódzki, 1978 (mps Archiwum Uniwersytetu ¸ódzkiego); J. ¸adnowska, Muzeum Sztuki w ¸odzi, [w:] Polskie ˝ycie artystyczne w latach 1945 – 1960, red. A. Wojciechowski, Wroc∏aw – Warszawa – Kraków 1992, s. 318„327; J. Ojrzyƒski, Historia Muzeum Sztuki w ¸odzi, [w:] R. Brudzyƒski i in., Muzeum Sztuki w ¸odzi. Historia i wystawy, ¸ódê 1998.

3S. Górski, Projekt muzeum publicznego w ¸odzi, „Biblio- teka Warszawska”, 1904, t. 4, s. 399-402.

4 S. ˚eromski, Towarzystwo Przyjació∏ Rapperswilu, Kraków 1911. Zbiory te ostatecznie przeniesiono do Warszawy, gdzie sp∏on´∏y w 1939 r. Pisarz w latach 1892-1896 pe∏- ni∏ funkcj´ zast´pcy kierownika biblioteki rapperswilskiej.

5 Ibidem , s. 131.

6WÊród pierwszych cz∏onków Towarzystwa znaleêli si´

m.in.: F. Hirszberg, M. Kaufman, T. Kamiƒski, W. Pia- skowski, K. Wysznacki.

7Muzeum Miejskie. Zadania i przysz∏oÊç Tow. Nauki i Sztuki, „Giewont”, nr 3, 1928, s. 91.

8M. Szukalak, Boles∏aw Kotkowski i jego Zak∏ady Graficz- ne w ¸odzi, ¸ódê 1987, s. 14.

9Na szczególnà uwag´ zas∏uguje niewàtpliwie gabinet fi-

zyczny (m.in. z przyrzàdami z zakresu optyki, akustyki), w którym wzorem berliƒskiej Uranii, rozmieszczono przyrzàdy tak, by zwiedzajàcy mogli samodzielnie wyko- nywaç rozmaite doÊwiadczenia.

10Muzeum Miejskie, w: Ksi´ga Pamiàtkowa Dziesi´ciolecia Sa- morzàdu Miasta ¸odzi 1919 – 1929, ¸ódê 1930, s. 178-181, Muzeum Miejskie. Zadania i przysz∏oÊç ..., op. cit., s. 92.

11Archiwum Paƒstwowe w ¸odzi, Akta m. ¸odzi, Wydzia∏

OÊwiaty i Kultury, sygn. 15000, poz. 86-88.

12Muzeum Miejskie, w: Ksi´ga Pamiàtkowa..., op. cit., s.

180, por. tak˝e Horbaczewska, op. cit., s. 63.

13Przec∏aw Smolik jest autorem m.in.: Zdobnictwo ksià˝- ki w twórczoÊci Wyspiaƒskiego, ¸ódê 1928 oraz Jana Piotra Norblina prace rytownicze, ¸ódê 1934.

14P. Smolik, Bartoszewicz Kazimierz, [w:] Polski S∏ownik Biograficzny, t. 1, Kraków 1935, s. 326-327, zob. tak-

˝e A. Moraczewski, Bartoszewicz Julian, w: ibidem, s.

325-326.

15„Dziennik Zarzàdu Miejskiego w ¸odzi”, R. 10: 1928, nr 45, s. 884.

16S. Lipecki, Zbiory im. Juliana i Kazimierza Bartoszewi- czów, Kraków 1929, s. 4.

17A. Kempa, Kilka s∏ów o losach ksi´gozbioru Bartoszewi- czów, w: Z dziejów ∏ódzkich ksi´gozbiorów. Ksi´gozbiór Bartoszewiczów, red. J. Weinberg, kat. wyst. Muzeum Historii Miasta ¸odzi, 09-10.1982, ¸ódê 1982, s. nlb.

18Archiwum Paƒstwowe w ¸odzi, Akta m. ¸odzi, Wydzia∏

OÊwiaty i Kultury, sygn. 15262.

19Ibidem.

20S. Lipecki, op. cit. , s. 5.

21Muzeum Miejskie, w: Ksi´ga Pamiàtkowa..., op. cit., s.

180-181.

22M. Romankówna, Kilka s∏ów o Kazimierzu Bartoszewi- czu, „Kultura ¸odzi. Pismo poÊwiecone ˝yciu kulturalne- mu ¸odzi”, nr 1 (luty 1938), ¸ódê 1938 , s. 18.

23DziÊ zbiory biblioteczne znajdujà si´ w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Marsza∏ka J. Pi∏sud- skiego w ¸odzi.

24Aleksander Rosenberg (póêniej Aleksander Rombowski), Zbiory r´kopiÊmienne Miejskie Muzeum Historii i Sztuki im.

J i K Bartoszewiczów (doraêne zestawienie tyczàce si´ po- wstania i zawartoÊci zbiorów, ¸ódê [1938], zob. tak˝e: A.

Bro˝ek, Rombowski (pierwotnie Rosenberg) Aleksander, [w:] Polski S∏ownik Biograficzny, t. 21, Wroc∏aw – Warsza- wa – Kraków – Gdaƒsk - ¸ódê 1988-1989, s. 623-624.

25Archiwum Paƒstwowe w ¸odzi. Przewodnik po zasobie archiwalnym, red. M. Bandurka, Warszawa 1998, s.

517-521.

26W liÊcie dzie∏ wystawionych w 1930 r. opublikowanej w:

Muzeum Miejskie Historii i Sztuki w ¸odzi im. J. i K. Bar- toszewiczów, Nr 1. Katalog Dzia∏u Sztuki, Wydawnictwo Magistratu Miasta ¸odzi, ¸ódê 1930, s. 20-31, znalaz∏y si´ 53 obrazy i 9 rysunków oraz zestaw miedziorytów, stalorytów, litografii i kilka drzeworytów.

27Ibidem.

28D. Dec, J. Wa∏ek, Owidiusz w Szkole Rycerskiej. Pokaz obrazów mitologicznych Jana Piotra Norblina, kat. wyst.

Fundacja Ksià˝àt Czartoryskich przy Muzeum Narodo- wym w Krakowie, Kraków 1998, s. nlb. [30].

29S. Lipecki, op. cit., s. 21.

30Prezentacja obrazu wraz z wynikami i dokumentacjà badaƒ fizykochemicznych i formalno-stylistycznych w ramach Wystawy Jubileuszowej w 70. rocznic´ utwo- rzenia Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki im. J. i K.

Bartoszewiczów, oprac. M. Ertman, D. Kacprzak, Z. Kar- nicka, M. Motucka, J. Ojrzyƒski, Muzeum Sztuki w ¸odzi 13.04.2000 – 14.06.2000, [bez katalogu].

31Sztuka europejska XV – XVIII wieku ze zbiorów Muzeum Sztuki w ¸odzi, oprac. D. Kacprzak, kat. wyst. Muzeum Sztuki w ¸odzi 16.12.2003 – 29.02.2004, Muzeum Cz´- stochowskie 5.10.2004 – 31.01.2005, ¸ódê 2003, s.

82-85, poz. 8.

32P. Smolik, Wst´p, w: Muzeum Miejskie Historji i Sztu- ki..., op. cit., s. 4.33 J. Ojrzyƒski, op.cit., s. 8. W 2000 r.

Muzeum obchodzi∏o swój jubileusz siedemdziesi´ciole- cia powstania, Wystawa Jubileuszowa, zob. przyp. 28.

Ok∏adka: S. Lipecki, Zbiory im. Juljana i Kazimierza Barto- szewiczów, Kraków nak∏adem autora 1929 (egzemplarz:

Dzia∏ Dokumentacji Naukowej, Muzeum Sztuki w ¸odzi) Ok∏adka: Muzeum Miejskie Historji i Sztuki w ¸odzi im. J. i K.

Bartoszewiczów, Nr I. Katalog Dzia∏u Sztuki, Wydawnictwo Magistratu Miasta ¸odzi, ¸ódê 1930 (egzemplarz: Dzia∏ Doku- mentacji Naukowej, Muzeum Sztuki w ¸odzi)