S P R A W O Z D A N I A I R E C E N Z J E
S tu d ia Teologiczne 2 (1984)
K S. TADEU SZ P A P R O C K I
POSOBOROWA FORMACJA INTELEKTUALNO-PASTORALNA DUCHOWIEŃSTWA ARCHIDIECEZJI W BIAŁYMSTOKU
W dekretach Soboru W atykańskiego II o pasterskich zadaniach bis kupów w Kościele, o form acji kapłanów oraz o posłudze i życiu kapła nów (DB 16; DFK 22; DK 19) mówi się w yraźnie o konieczności for m acji duchowej, intelektualnej i pastoralnej kapłanów, zwłaszcza młod szych., aby mogli w iernie i owocnie w ypełniać swoją posługę apostol ską. Form acja kapłańska ma być kontynuow ana i doskonalona także po ukończeniu studiów sem inaryjnych, a biskupi diecezjalni m ają obowią zek organizować i popierać wszelkie inicjatyw y w tej dziedzinie. Moż na tu mówić o kongresach, ośrodkach przeznaczonych n a studia dusz pasterskie, bibliotekach, specjalnych kursach, które byłyby okazją do pełniejszego poznania i nabycia metod duszpasterstw a oraz wiedzy teo logicznej. Bardziej szczegółowe zlecenia i sugestie w tej spraw ie zostały zarysow ane w okólniku Świętej Kongregacji dla Spraw Duchowieństwa z dnia 4 XI 1969 r. na tem at perm anentnej form acji duchowieństwa, 1 a także w piśmie Świętej K ongregacji Form acji K atolickiej z dnia 6 I 1970 r., zaw ierającym podstawowy program kształcenia k ap łan ó w .2 O pierając się na powyższych dokum entach, ks. dr H enryk Gulbino- wicz, A dm inistrator Apostolski A rchidiecezji w Białymstoku, w ydał dnia 18 IX 1970 r. dekret, mocą którego ustanowił, bezpośrednio od siebie zależny, Diecezjalny Ośrodek K ształcenia Soborowego (skrót: DOKS) w Białymstoku. Zadaniem Ośrodka, według wydanego dekretu, jest for m acja kapłanów Archidiecezji w potrójnym aspekcie: duchowym, inte lektualnym i duszpasterskim . Oprócz dokum entów Stolicy Apostolskiej ks. bp. Gulbinowicz oparł się na statutach Synodu A rchidiecezji W ileń skiej z roku 1931 (statut 154). W spomniany wyżej dekret zobowiązywał
1 AAS 62/1970/ n r 2, s. 123—134.
2 Sacra C ongregatio pro In stitu tio n e C atholica — R atio fu n d a m e n tą lis in - stitu tio n is sacerdotalis — ĄAS 62/1970/ n r 6, s. 321—384 (cap. X V II: De in s titu tio n e post S e m in a riu m p erjic ie n d a , 382—<384.
kapłanów z piętnastu roczników (1956—1970) do uczęszczania na kilku letnie w ykłady i ćwiczenia z dyscyplin teologiczno-pastoralnych oraz do składania kolokwiów i egzaminów. Dnia 23 IX 1970 r. zostało ustalone kierow nictw o DOKSu w składzie: rek to r ks. d r hab. W itold P ietkun, zastępca rekto ra ks. dr Zygm unt Lewicki, konsultor ks. dr Edw ard Kisiel, sekretarz ks. dr Cezary Potocki oraz diecezjalny ojciec duchow ny ks. dr Mieczysław Paszkiewicz. N astępnie powołano zespół kilkunastu w y kładowców oraz kilku asystentów, spośród księży profesorów Wyższego Sem inarium Duchownego, a także księży pracujących w duszpasterstw ie. Do kom petencji kierow nictw a DOKSu należało także organizowanie w y kładów i kursów dla ogółu duchowieństwa oraz troska o doroczne re kolekcje kapłańskie, dni skupienia i adoracje miesięczne.
Inauguracja pierwszego roku działalności Diecezjalnego Ośrodka Kształcenia Sobolowego odbyła się dnia 15 X 1970 r. Obowiązujące przez pięć lat w ykłady odbywały się co miesiąc, zwykle siedm iokrotnie w cią gu roku; godzin w ykładow ych było pięć, następnie cztery, z tym, że czw artą godzinę zajm owały zajęcia w poszczególnych sekcjach w edług według grup zainteresow ań, przygotow ujące do samodzielnej pracy n a ukowej. W ykłady objęły problem atykę biblijną, teologiczną (z dogma tyki, teologii moralnej, pastoralnej, z liturgii), historyczną dotyczącą A r chidiecezji W ileńskiej, religioznawczą, praw a kanonicznego, filozofii; po ruszały także zagadnienia ściśle duszpasterskie, wychowawcze i kateche tyczne; zajm owały się socjologią parafii. N iektóre serie wykładów oma w iały tem atykę synodów rzym skich (np. ewangelizacja świata) czy też dokumentów Stolicy Apostolskiej (np. konstytucja Laudis canticum). Omawiano też problem atykę K ongresu Teologów Polskich w Mogile w 1976 r. Od 1976/77 ,r. jedna godzina miesięcznie była poświęcona w spół czesnej problem atyce zasadniczych przedm iotów w ykładanych n a DOKS. Egzekwowanie wiadomości od księży słuchaczy DOKS odbywało się na konw ersatoriach: w czasie zjazdów miesięcznych po wykładach, a przede wszystkim na kw artalnych konferencjach dekanalnych. K onw er satoria prowadzili w ykładowcy Ośrodka, zwłaszcza członkowie kierow nictwa; referow anie zagadnienia na konw ersatorium było jednocześnie zaliczaniem egzaminu wikariuszowskiego. Pięcioletnie studium w Oś rodku K ształcenia Soborowego oraz przedstaw ienie K arty Słuchacza z zaliczeniami dawało podstawę, aby otrzym ać w K urii testificationem o złożonych egzaminach w ikariuszowskich (po trzech latach) i proboszczo wskich (po pięciu latach) w edług zarządzenia ks. bpa Gulbinowicza z dnia 14 X 1975 r. Co do liczby kapłanów, objętych dokształcaniem, można wspomnieć, że w czw artym roku wykładowym 1973/74 księży słuchaczy było 123. Po pięciu latach wykładów słuchaczami DOKS zostali kapłani wyświęceni po 1970 r., a więc z pięciu najmłodszych roczników. W ten sposób powstała formatio perraanens duchowieństwa w Archidiecezji.
Spotkania miesięczne DOKS dawały także możność rozw ijania w łas nych zainteresow ań naukowych. W 1973 r. powstało w ram ach Ośrodka specjalne Studium Teologiczne, które zaczęło prowadzić prace, koncen trujące się wokół badań religioznawczych z teren u A rchidiecezji W ileń skiej. Po trzech latach wykładów każdy słuchacz DOKS miał obowiązek przyłączyć się do jednej z pięciu grup Studium Teologicznego. Były one następujące: 1) teologia dogmatyczna, apologetyka, Pismo św. — kierow nik ks. rekto r dr W. Pietkun, 2) teologia m oralna i zagadnienia praw ne — kier. ks. dr K. Kułakowski, 3) teologia pastoralna i liturgia — kier.
ks. dr E. Kisiel, 4) teologia porównawcza — kier. ks. dr Z. Lewicki, 5) zagadnienia z historii Kościoła lokalnego — kier. ks. dr M. Paszkiewicz. Na powyższych sem inariach niektórzy księża .rozpoczęli prace naukowe, obejmujące takie zagadnienia, jak dzieje poszczególnych prafii w A r chidiecezji, życie religijne, praca duszpasterska, problem y katechetyczno- -wychowawcze w danym środowisko. K ilku z nich doprowadziło prace do końca, uzyskując stopień m agistra na Katolickim. Uniwersytecie L u belskim.
Oprócz spraw wyżej wymienionych kierownictwo DOKS przejęło or ganizowanie dwa razy w roku w ykładów dla ogółu duchowieństwa A r chidiecezji („Zjazd K olędowy” i Zjazd P aschalny”). M iały one cha rak ter głównie duszpasterski, a dó ich wygłoszenia zapraszani byli czę sto prelegenci z innych uczelni teologicznych w kraju, m.in. O. prof. d r hab. A lbert Krąpiec, ks. bp dr hab. Kazimierz M ajdański, ks. prof. dr hab. Józef M ajka, ks. prof. dr hab. Zdzisław Chlewiński, ks. doc. dr hab. Edw ard Ozorowski, prof. dr hab. Stefan Świeżawski.
Dla księży katechetów oraz innych pracowników katechezy archi diecezjalny refe ra t katechetyczny organizował w końcu sierpnia lub na początku września doroczny zjazd, na którym omawiano aktualne sp ra wy w tej dziedzinie.
Nad form acją duchową kapłanów czuwał, w porozumieniu z kierow nictw em DOKS, archidiecezjalny ojciec duchowny, jego zastępcy oraz ojcowie dekanalni. Chodziło tu o doroczne .rekolekcje kapłańskie, dni skupienia, wspólne adoracje miesięczne oraz adoracje na konferencjach dekanalnych.
P arokrotnie w ciągu roku odbyw ały się z udziałem ks. bpa O rdyna riusza sesje kierow nictw a Diecezjalnego Ośrodka K ształcenia Soborowe go, mające na celu program ow anie pracy. Były także organizowane kon ferencje wykładowców DOKS: na jesieni — ustalenie tem atyki w ykła dów miesięcznych i na wiosnę — ocena p racy dokonanej.
# * *
Działalność Diecezjalnego Ośrodka K ształcenia Soborowego kapłanów rozw ijała się do 1977 r. bez formalnego statu tu . Prace nad statutem zostały rozpoczęte z inicjatyw y nowego O rdynariusza Archidiecezji w B iałym stoku ks. bpa dr Edw arda Kisiela. Etapem przejściowym był ułożony w 1977 r. S tatu t Archidiecezjalnego Ośrodka Form acji K apła nów w Białymstoku. W 1979 .r. nastąpiła reorganizacja dotychczasowego DOKSu. Według dekretu ks. bpa Kisiela z dnia 14 XI 1979 r. jego fu n kcję przejął A rchidiecezjalny Ośrodek Form acji Duchowieństwa (skrót: AOFD), którego zadaniem jest: „troska o p erm anentną formację ducho w ieństw a diecezjalnego w zakresie życia wewnętrznego, w iedzy teolo gicznej i posługi pasterskiej oraz koordynacja wszystkich poczynań die cezjalnych w tej dziedzinie.” 3 K ierow anie Ośrodkiem zostało na mocy d ekretu powierzone kolegium, w skład którego weszli: ks. biskup po mocniczy jako m oderator, archidiecezjalny ojciec duchowny lub jego za stępca oraz rek to r In sty tu tu Teologiczno-Pastoralnego jako członkowie. Ośrodek posiada szczegółowe norm y działania, określające bliżej form a
3 Wia.domości K ościelne A rch id iecezji w B iały m sto k u , 6 (1980) n r 1, s; 32.
cję ascetyczną, intelektualną oraz pastoralną kapłanów Archidiecezji, w B iałym stoku.4
Równocześnie z ustanowieniem AOFD ks. bp Kisiel, m ając na wzglą dzie ustawiczne kształcenie i form ację duchowieństwa, powołał do życia osobnym dekretem z dnia 14 XI 1979 r. In sty tu t Teologiczno-Pastoralny w oparciu o kanony 129— 131 i 1375 KPK, sta tu ty 113— 119 Synodu Archidiecezji W ileńskiej z 1931 r., dokum enty Soboru W atykańskiego II (Christus Dominus, Presbyterorum ordinis, Optatam totius) oraz okól nik Świętej K ongregacji dla Spraw Duchowieństwa z 4 XI 1969 r . 8 Instytut Teologiczno-Pastoralny otrzym ał statut, zatwierdzony na 5 l a t , 6 określający jego cele, mianowicie: a) kontynuow anie i pogłębianie w y kształcenia kapłanów w dziedzinie wiedzy filozoficznej i teologicznej, b) prowadzenie badań naukow ych i system atyczne w yjaśnianie praw d Objawienia chrześcijańskiego, c) w drażanie kapłanów do owocnego p eł nienia funkcji ew angelizacyjnej i posługi duszpasterskiej, d) w pływ anie na kształtow anie świadomości i postaw y ewangelizacyjnej la ik a tu .7 In sty tu t m a sw ą siedzibę w Białym stoku i korzysta z pomieszczeń W yż szego Sem inarium Duchownego. Patronem In stytutu jest Najświętsza M aryja Panna M atka Miłosierdzia. W skład kierow nictw a In sty tu tu weszli: rek to r ks. dr hab. Witold P ietkun, w icerektor ks. dr Z ygm unt Lewicki, prefekt studiów ks. m gr Tadeusz Paprocki. Został pow ołany zespół kilkunastu księży wykładowców, głównie profesorów Wyższego Sem inarium Duchownego w Białymstoku. Po śmierci ks. Witolda P iet- kuna (28 IV 1981 r.) rektorem In sty tu tu Teologiczno-Pastoralnego został m ianowany ks. dr Stanisław Piotrow ski (od dnia 14 VII 1982 r.). R ektor kieruje działalnością In sty tu tu z upoważnienia i w imieniu ks. bpa O r dynariusza.
Pięcioletnie w ykłady miesięczne dla księży słuchaczy In sty tu tu u - w zględniły dotychczas następującą problem atykę: a) tem atykę danego roku duszpasterskiego, b) dekrety Soboru W atykańskiego II, c) encykliki Jana Paw ła II, d) katechezę Papieża w czasie podróży apostolskiej w Polsce i w innych krajach, e) problem atykę przedm iotu w ykładow cy —• z praw a kanonicznego, socjologii, Pism a św., dogmatyki, sztuki koś cielnej, f) tem atykę jubileuszu Odkupienia, g) w ybrane zagadnienia p a storalne, omawiane przez referentów diecezjalnych. Należy dodać, że z zasady nie pow tarza się na w ykładach kursu Sem inarium Duchownego.
Parokrotnie w miejsce w ykładów miesięcznych były organizowane sympozja . Zaproszeni prelegenci z ATK i z KUL oraz w ykładowcy miejscowi omawiali m.in. tem atykę: 1) soboru K onstantynopolitańskie- gi I i Efezkiego, (dr S. K alinkowski, ks. d r E. Stanula, ks. d r W. Myszor, ks. dr K. Obrycki); 2) tem atykę roku duszpasterskiego 1983/84 „C hrystus obecny wczoraj i dziś przez miłość w życiu polskiego naro d u ” (ks. d r S. Strzelecki, ks. dr K. Kułakowski, ks. d r T. K rahel, ks. dr S. Hołodok, ks. proib. S. G irstun); 3) tem atykę związaną z 500-leciem urodzin M ar cina L utra (ks. bp dr hab. A. Nossol, ks. dr hab. C. Napiórkowski, ks. d r hab. W. Hryniewicz).
4 '\ o r m y szczegółow e działania A rch id iecezja ln eg o O środka F orm acji D ucho w ie ń stw a w B ia ły m sto k u , p. 5—7; Zob. W iadom ości... (jak wyż.), s. 33—34.
5 W iadomości... s. 34—35. 6 Tam że, s. 36—40.
W związku z pisaniem prac m agisterskich w czasie lat sem inaryj nych zaniechano prowadzenia sem inarium naukowego na czw artej go dzinie wykładowej. Księża, którzy jeszcze nie m ają pracy magisterskiej,, zobowiązani są dokończyć ją pod kierunkiem księży profesorów, w y kładających w Instytucie. Z wykładów miesięcznych zwolnieni są księ ża odbywający studia zaoczne n a KUL lub na ATK.
W program ie In sty tu tu Teologiczno-Pastoralnego uległo zasadniczej, zmianie egzekwowanie wiadomości od księży zobowiązanych do pięcio letniego studium . Mianowicie po pierwszych trzech, latach w ykładowych składają oni na jesieni indyw idualne kolokwia z rocznego m ateriału, za liczając w ten sposób egzaminy wikariuszowskie, nakazane przez p ra wo kanoniczne i sta tu ty diecezjalne. Po piątym roku studium na In sty tucie, czyli po jego ukończeniu, księża m ają obowiązek złożyć egzamin proboszczowski. W arunkiem tego ostatniego jest przedstawienie i omó wienie pracy pisem nej na tem at wyznaczony przez kierownictwo Insty tu tu oraz złożenie egzaminu ustnego; w ostatnich latach było to oma wianie spraw prow adzenia kancelarii parafialnej oraz w ybrane tezy z m ateriału wyłożonego.
Do obowiązków kierow nictw a In sty tu tu należy ustalanie tem atyki praktykow anych od kilkunastu lat konw ersatoriów na konferencjach de~ kanalnych. K onw ersatoria są prowadzone przez jednego z księży profe sorów, którego wyznacza kierownictwo, a księża, tak starsi jak i młodsi, wyznaczeni przez K urię A rcybiskupią, referu ją poszczególne zagadnie nia. M.in. są to tem aty następujące: rok nadziei chrześcijańskiej, obrzę dy pokuty, m uzyka i śpiew w liturgii, Unia Apostolska K leru, liturgia godzin.
Kierownictwo In sty tutu Teologiczno-Pastoralnego organizuje dwa razy w roku w ykłady dla ogółu duchowieństwa, w których biorą udział rów nież pracownicy katechezy. Można powiedzieć, że tem atyka tych w ykła dów jest odbiciem: a) w ydarzeń ogólno-kościelnych, np. encykliki p a pieskie, synody biskupów w Rzymie; b) w ydarzeń życia kościelnego w Polsce, a więc: odnowione obrzędy Sakram entów , nowe tłumaczenie- brew iarza, tem atyka pracy duszpasterskiej danego roku; c) odbiciem w y darzeń lokalnych Archidiecezji w Białymstoku, a więc rocznice i uroczys tości jubileusowe (U niw ersytetu Stefana Batorego, Seminarium Duchow nego, kultu M. B. O strobram skiej, św. Kazimierza Królewicza), a także zdarzenia miejscowe, jak koronacja obrazu M. B. Różanostockiej. P re legenci powyższych wykładów to profesorowie zapraszani z innych u- czelni; angażowani są także kapłani miejscowi, absolwenci Seminarium. w Białymstoku, zwłaszcza m agistrzy teologii.
Dodać należy, że obecna praca In sty tu tu Teologiczno-Pastoralnego jest owocem poprzednich przem yśleń i doświadczeń, czasami trudnych, zwłaszcza w dziedzinie badań miejscowego regionu. W p racy tej chodzi, jednak o spraw ę zasadniczą; jest nią stała form acja in telektualno-pas- toralna kapłanów Archidiecezji — formatio permanens ■— polecona przez: Stolicę Apostolską, przez dokum enty soborowe. Chodzi o to, by kapłan, duszpasterz mógł pracow ać coraz bardziej owocnie, by był to w pełni vir ecclesiasticus.
W powyższym sprawozdaniu pominięto szczegółowe omówienie for m acji kapłanów w zakresie życia wewnętrznego, gdyż spraw a ta wyma>- ga osobnego opracowania.
