BIULETYN HISTORYCZNY MUZEUM MARYNARKI WOJENNEJ W GDYNI

B I U L E T Y N H I S T O R YC Z N Y

MUZEUM MARYNARKI WOJENNEJ W GDYNI

35 | 2020

MuzeuM Marynarki Wojennej W Gdyni

Biuletyn Historyczny

nr 35

księGa abstraktóW

Gdynia 2020

Recenzenci 35. „BiULeTYnU HiSTORYczneGO”

dr Marcin Kłodziński, dr Robert Rybak, dr hab. Piotr Semków, prof. AMW, dr Jan Tymiński

KOmiTeT RedaKcYjnY 35. „BiULeTYnU HiSTORYczneGO”

Wirginia Węglińska (redaktor prowadząca), Aleksander Gosk, Tomasz Miegoń WSpółpRaca

Adam Jarski

OpRacOWanie RedaKcYjne i KOReKTa 35. „BiULeTYnU HiSTORYczneGO”

Marta Błaszkowska, Sandra Popławska,

Agnieszka Urbańczyk, Tomasz P. Bocheński / WIELE KROPEK TłUmaczenia na jęzYK anGieLSKi

Maciej Nawrocki / WIELE KROPEK łamanie, SKład i pROjeKT GRaficznY

Tomasz P. Bocheński, Marta Błaszkowska / WIELE KROPEK OpRacOWanie KSięGi aBSTRaKTóW

Tomasz P. Bocheński / WIELE KROPEK na OKładce

Polskie ścigacze S.7 i S.9 wchodzące w skład Grupy Ścigaczy.

Prawdopodobnie Felixstowe, czerwiec–lipiec 1945 r.

© Copyright by Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni, 2020 iSSn „BiULeTYnU HiSTORYczneGO” 0137-5539

adReS dO pRzeSYłania aRTYKUłóW: sekretariat@muzeummw.pl

Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni, ul. Zawiszy Czarnego 1 B, 81-374 Gdynia WYdaWca: Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni

„Biuletyn Historyczny” Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni 2020, nr 35

Zawartość numeru

Wstęp . . . 5 aRTYKUłY i maTeRiałY

Anna Pastorek, Bandery Rzeczypospolitej i innych państw spotykane na morzach i oceanach w XVII wieku w świetle prac Carela Allarda oraz Joachima Hasebroeka . . . 9 Rafał Michliński, Życie w Estonii i służba Witolda Zajączkowskiego (1892–1977)

w estońskiej marynarce wojennej – przyczynek do biografii . . . 25 Maciej Franz, Działania okrętów PMW na Morzu Śródziemnym w ostatnim okresie wojny – analiza raportów i dzienników okrętowych . . . 41 Ryszard Leszczyński, Pożegnanie z Polską, czyli parę faktów z życia zapomnianego,

choć godnego pamięci kapitana Hilarego Mikoszy . . . 53 Krzysztof Kubiak, Bratobójczy ogień. Początki Państwa Izraela

i zatopienie statku „Altalena”. . . 91 Zbigniew Wojciechowski, Reaktywacja Kościoła Garnizonowego Marynarki Wojennej w Gdyni-Oksywiu w 1991 r. . . . .115

z mUzeaLnYcH zBiORóW

Adam Jarski, Kolekcja Andrzeja Jaraczewskiego jako przyczynek do jego biografii . . . .135 Aleksandra Słabońska, Model „Royal Albert” – brytyjskiego okrętu, którego nigdy nie było? 161

SpRaWOzdania Marcin Kłodziński, Sprawozdanie z konferencji naukowej

„Wojna i morze – od średniowiecza po współczesność” . . . 171 WSpOmnienia

Jan Tymiński

,

Księga abstraktów

Table of Contents

Introduction . . . 5 SKeTcHeS and maTeRiaLS

Anna Pastorek, Ensigns of Polish-Lithuanian Commonwealth and Other Countries Present on the Seas and Oceans in Seventeenth Century According to Works by Carel Allard and Ioachim Hasebroek . . . 9 Rafał Michliński, Wiltold Zajączkowski’s (1892–1977) Life in Estonia and His Service in the Estonian Navy – a Contribution to the Biography . . . 25 Maciej Franz, The Activity of Polish Navy Vessels in the Mediterranean in the Last Stage of World War II – an Analysis of the Reports and Logbooks. . . 41 Ryszard Leszczyński, Out of Poland. A Couple of Facts from the Life of Forgotten Yet

Worthy of Remembrance Captain Hilary Mikosza. . . 53 Krzysztof Kubiak, Fratricidal Fire. The Beginnings of the State of Israel

and Sinking of Altalena . . . 91 Zbigniew Wojciechowski, The Reactivation of the Garrison Church of Polish Navy

in Gdynia-Oksywie in 1991 . . . .115 aBOUT mUSeUm cOLLecTiOnS

Adam Jarski, Andrzej Jaraczewski’s Collection as a Contribution to His Biography . . . .135 Aleksandra Słabońska, The model of British ship „Royal Albert” – a ship that never was? . 161

RepORTS Marcin Kłodziński, Report from the Conference

”War and the Sea – from the Middle Ages to the Present Day” . . . 171 memORieS

Jan Tymiński

,

Abstrakty

Summaries

„Biuletyn Historyczny” Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni 2020, nr 35

ix

anna Pastorek WojskoWe CentruM edukaCji obyWatelskiej

orCid 0000-0002-9345-6300

Bandery Rzeczypospolitej i innych państw spotykane na morzach i oceanach w XVii wieku w świetle prac Carela Allarda

oraz Joachima Hasebroeka

Celem artykułu jest przybliżenie polskiemu czytelnikowi wydanego w 1695 r. w Amsterdamie dzieła Carela Allarda oraz jego znaczenia dla badań nad siedemnastowiecznymi ban- derami i proporcami. Praca Allarda została zestawiona z inną holenderską publikacją z epoki, nie prezentowaną dotychczas polskiemu czytelnikowi – tablicą bander Joachima Hasebroeka, znajdująca się w zbiorach Rijksmuseum w Amsterdamie. W artykule, w opar- ciu o holenderską i polską literaturę przedmiotu oraz źródła archiwalne, przedstawione zostały także najbardziej powszechne w xVii w. zwyczaje związane z użyciem bander.

Słowa kluczowe: marynarka wojenna. bandery, xVii wiek, Niderlandy, Rzeczpospolita, Republika Zjednoczonych Prowincji, Holandia, symbolika, tradycje

Ensigns of Polish-Lithuanian Commonwealth and Other Countries Present on the Seas and Oceans in Seventeenth Century According to Works by Carel Allard and Joachim Hasebroek

The aim of the article is to present the work of Carel Allard to the Polish audience and to underline its significance for the research of 17th century ensigns and pennons.

Allard’s work is interpreted in context of another Dutch publication of the era – Joachim Hasbroek’s ensign table from Rijksmuseum in Amsterdam. The article also describes the most popular 17th century customs related to the use of ensigns based on Dutch and Polish literature on the subject and archival sources.

Keywords: navy, ensigns, 17th century, Netherlands, Polish-Lithuanian Commonwealth, United Provinces, Holland, symbols, traditions

Księga abstraktów

x

rafał MiChliński instytut PaMięCi narodoWej

orCid 0000-0002-6389-2371

Życie w Estonii i służba Witolda Zajączkowskiego (1892–1977) w estońskiej marynarce wojennej –

przyczynek do biografii

Komandor Witold Zajączkowski (1892–1977), jeden z najwybitniejszych oficerów Polskiej Marynarki Wojennej, po opuszczeniu Rosyjskiej Marynarki Wojennej w styczniu 1918 r.

i krótkim pobycie w Helsinkach zamieszkał Estonii. Tam w związku z rosnącym zagroże- niem ze strony bolszewickiej ochotniczo wstąpił do Estońskiej Marynarki Wojennej (Eesti Merevagi). W okresie swojej służby od 1 stycznia do 20 kwietnia 1919 r. pływał na tor- pedowcu „Lennuk”. Wziął udział w wielu akcjach bojowych, w tym desancie pod Utrią.

Po podpisaniu traktatu pokojowego w Tartu w kwietniu 1920 r. wyjechał z Tallinna do Polski.

Słowa kluczowe: Witold Zajączkowski, Estońska Marynarka Wojenna, wojna estońsko- -bolszewicka, Flotylla Pińska.

Wiltold Zajączkowski’s (1892–1977) Life in Estonia and His Service in the Estonian Navy –

a Contribution to the Biography

Captain (komandor) Witold Zajączkowski (1892–1977), one of the most prominent officers of the Polish Navy, left the Russian Navy in January 1918 and, after a short stay in Helsinki, settled in Estonia. Prompted by the increasing threat from the Bolsheviks, he voluntarily joined the Estonian Navy and from January 1st to April 20th he served on torpedo ship Lennuk. He took a part in many military operations, including the battle of Utria. After the Treaty of Tartu was signed, in April 1920 he left Tallinn for Poland.

Keywords: Witold Zajączkowski, Estonian Navy, Estonian War of Independence, Pinsk Flotilla

„Biuletyn Historyczny” Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni 2020, nr 35

xi

MaCiej franz uniWersytet iM. adaMa MiCkieWiCza W Poznaniu orCid 0000-0002-9075-605X

Działania okrętów PMW na Morzu Śródziemnym w ostatnim okresie wojny – analiza raportów i dzienników okrętowych

Celem artykułu jest przypomnienie o aktywności okrętów Polskiej Marynarki Wojennej na wodach Morza Śródziemnego w końcowym okresie wojny, czyli latach 1944–1945, uważanych za okres, w którym nie były już prowadzone intensywne operacje morskie w tym akwenie. Analiza zachowanych raportów operacyjnych powstałych na polskich okrętach wojennych oraz prowadzonych na ich pokładach dzienników okrętowych poka- zuje, że był to czas bardzo wzmożonych działań, zaś głównym przeciwnikiem była flota niemiecka, a nie włoska. Był to okres sporych sukcesów służących pod biało-czerwoną banderą okrętów podwodnych i nawodnych.

Słowa kluczowe: Polska Marynarka Wojenna, druga wojna światowa, Morze Śródziemne

The Activity of Polish Navy Vessels in the Mediterranean in the Last Stage of World War ii – an Analysis of the Reports and Logbooks

The aim of the article is to call attention to the activity of Polish Navy vessels in the Mediterranean in the last stage of World War ii – years 1944–1945 – which is widely regarded as a period with no intensive naval operations. The analysis of preserved oper- ational reports and logbooks from Polish warships indicates, however, that it was a very intense period of activity chiefly directed against the German (and not Italian) Navy. It was also a time of success for the Polish Navy – both for surface ships and for submarines.

Such an analysis is also a chance to examine the fact that Polish Navy vessels fought not only in the 1918–1921 wars of independence, but also twenty years later, epitomizing the curse of generation that reclaimed freedom and had to defend it in the new war.

Keywords: Polish Navy, World War ii, Mediterranean Sea

Księga abstraktów

xii

ryszard leszCzyński Gdynia

Pożegnanie z Polską, czyli parę faktów z życia zapomnianego, choć godnego pamięci kapitana Hilarego Mikoszy

W przedstawionym materiale zapomniana postać kapitana Mikoszy ukazana jest na tle dziejów Imperium Rosyjskiego, wydarzeń rewolucji bolszewickiej i ostatnich lat I wojny światowej, które kapitan spędził na Dalekim Wschodzie. W dalszej części przywołuje się epizod amerykański, lata międzywojennej Gdyni i okres wojny, z wyróżnieniem najbardziej dramatycznych wydarzeń powiązanych ze służbą w alianckich konwojach i operacjach morskich. Końcowy fragment opracowania poświęcony jest emigranckim losom kapitana – jego krótkiej i traumatycznej wizycie na Wybrzeżu, po której nie wrócił do Polski nigdy, niełatwym życiu na londyńskim bruku oraz zatrudnieniu w filadelfijskiej spółce Pulaski Transport Line, na liberyjskim trampie o swojsko brzmiącej nazwie „Wolna Polska”.

Słowa kluczowe: Lata Imperium Rosyjskiego, Daleki Wschód, Pobyt w USa, Gdynia lata 30., ii wojna światowa, Konwoje, S/S „Cieszyn”, S/S „Tobruk”, aresztowanie w Gdańsku,

„Wolna Polska”, Emigracja w Wielkiej Brytanii

Out of Poland. A Couple of Facts from the Life of Forgotten Yet Worthy of Remembrance Captain Hilary Mikosza

The article presents the life of forgotten captain Hilary Mikosza in context of the history of Russian Empire, the events of Russian Revolution and the last years of World War I he spent in the Far East.

The second part of the text revolves around the first American episode of Mikosza’s life, the years in the interwar Gdynia and the time of war, with particular attention towards the most dramatic events related to his service in Allied convoys and naval operations. The last part of the article sum- marizes Mikosza’s fate as an émigré – his brief and traumatic stay on the Polish coast that was his last time in the country, hard life on the streets of London, and his work for the Pulaski Transport Line company from Philadelphia on a Liberian tramper named “Wolna Polska” (“Free Poland”).

Keywords: Russian Empire, Far East, stay in the USa, 1930s Gdynia, World War ii, convoys, S/S “Cieszyn”, S/S “Tobruk”, arrest in Gdańsk, “Wolna Polska”, emigration in Great Britain

„Biuletyn Historyczny” Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni 2020, nr 35

xiii

krzysztof kubiak uniWersytet iM. jana koChanoWskieGo W kielCaCh

orCid 0000-0002-9623-923X

Bratobójczy ogień. Początki Państwa Izraela i zatopienie statku „Altalena”

22 czerwca 1948 roku Siły Obrony Izraela, powstałe kilka tygodni wcześniej z konspi- racyjnej organizacji bojowej Hagana, zatopiły statek „Altalena”. Transportował on broń dla konkurencyjnego ugrupowania, Narodowej Organizacji Zbrojnej (Irgun). Stojący na czele Irgun Menahem Begin usiłował wzmocnić pozycję polityczną, zachowując odrębność od Hagany. Z całą bezwzględnością przeciwstawił się temu pierwszy premier Izraela, Dawid Ben Gurion. W artykule nakreślono okoliczności polityczne owych, klu- czowych dla ukształtowania się państwa żydowskiego, wydarzeń, a także szczegółowo nakreślono przebieg działań zbrojnych. Podkreślić trzeba, że w Izraelu (ale również w Wielkiej Brytanii i Francji) nie upubliczniono – jak dotąd – materiałów archiwalnych odnoszących się do, tak zwanej sprawy „Altaleny”. Rekonstrukcja wydarzeń oparta została więc poddane krytycznej ocenie opracowania.

Słowa kluczowe: Izrael, Hagana, Irgun, wojna o niepodległość, Altalena

Fratricidal Fire. The Beginnings of the State of Israel and Sinking of Altalena

June 22, 1948 was one of the most important episode in the process of the creating an independence Israel. On the beaches near Tel Aviv two Jewish organizations: Haganah and Irgun (Irgun Cewai Leumi) confronted using heavy weapon. As the result of the traumatic and bloody events Israel retained unity and the principle of civilian control over the army exercised by freely elected politicians took on real significance. On the other hand, the events were one of the factors petrifying the dominance of the left on the political scene, which lasted until the 1970s. It was accompanied by the appropriation of almost the entire legacy of the war for independence by the Haganah and Ben Gurion’s party. For several years marginalized Irgun have been trying to regain their part of collective memory, and this process is part of a much deeper reconfiguration of the Israeli political scene.

Key words: Israel, Independance War, Haganah, Irgun, Altalena

Księga abstraktów

xiV

zbiGnieW WojCieChoWski Gdynia

Reaktywacja Kościoła Garnizonowego Marynarki Wojennej w Gdyni-Oksywiu w 1991 r.

W latach 1935–1939 kapelan Marynarki Wojennej ks. kmdr ppor. Władysław Miegoń przy współpracy ze społecznością marynarską, mieszkańcami Gdyni oraz dzięki hoj- ności darczyńców zbudował w Gdyni-Oksywiu kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. Nie został on jednak ukończony przed wybuchem ii wojny światowej, a dopiero po transformacji ustrojowej powrócił do swojej pierwotnej roli jako świątyni garnizonowej mW.

Słowa kluczowe: Polska Marynarka Wojenna, ks. kapelan kmdr. ppor. Władysław Miegoń, kościół i parafia wojskowa w Gdyni-Oksywiu

The Reactivation of the Garrison Church of Polish Navy in Gdynia-Oksywie in 1991

In the years 1935–1939 Chaplain Lieutenant Commander (komandor podporucznik) Władysław Miegoń with tremendous effort from the naval community, people of Gdynia

and national donors managed to erect the new garrison church of Our Lady of Częstochowa in Gdynia-Oksywie. The building was not completed before the beginning of the World War ii. It was only after the political transformation, in 1991, that it was restored to its

original function as the garrison church of the Polish Navy.

Keywords: Polish Navy, chaplain Lieutenant Commander Władysław Miegoń, church and military parish in Gdynia-Oksywie

„Biuletyn Historyczny” Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni 2020, nr 35

xV

adaM jarski MuzeuM Marynarki Wojennej W Gdyni

orCid 0000-0002-9269-5633

Kolekcja Andrzeja Jaraczewskiego jako przyczynek do jego biografii

Przekazana na prośbę Andrzeja Jaraczewskiego, licząca kilkaset obiektów kolekcja muze- alna prezentuje nie tylko historię swojego darczyńcy – oficera Polskiej Marynarki Wojennej, w czasie ostatniej wojny światowej służącego na walczących polskich jednostkach, który po zakończeniu działań zbrojnych włączył się w działalność stowarzyszeń pielęgnują- cych życie społeczne Polaków na obczyźnie. Tworzące ją materiały stanowią również bardzo wartościowy przyczynek do przedstawienia całego pokolenia osób mu podobnych.

Słowa kluczowe: Andrzej Jaraczewski, ścigacze, S.3, S.7, ORp „Burza”, ORp „Błyskawica”, ORp „Garland”, ii wojna światowa

Andrzej Jaraczewski’s Collection as a Contribution to His Biography

The museum collection donated by Andrzej Jaraczewski comprises hundreds of objects and tells the story of his life as a Polish Navy officer serving on Polish battleships during World War ii and his subsequent work with various associations promoting Polish social and cultural life abroad. The collection itself is also a valuable contribution to a portrayal of Jaraczewski’s generation.

Keywords: Andrzej Jaraczewski, chasers, S3, S7, ORp Burza, ORp Błyskawica, ORp Garland, Second World War

Księga abstraktów

xVi

aleksandra słabońska MuzeuM Marynarki Wojennej W Gdyni

orCid 0000-0002-3154-1016

Model „Royal Albert” – brytyjskiego okrętu, którego nigdy nie było?

Celem artykułu jest próba odtworzenia losów znajdującego się w zbiorach Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni modelu okrętu „Royal Albert”. Podstawowe pytanie orga- nizujące podjęte tu rozważania to dlaczego autor nadał modelowi miano „Royal Albert”, skoro w okresie, do którego nawiązuje miniatura, w Royal Navy nie było okrętu o takiej nazwie. Poruszono również problemy pochodzenia modelu „Royal Albert” i jego dziejów, zanim trafił do Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni.

Słowa kluczowe: Royal Albert, Royal Navy, okręt, model, modelarz

The model of British ship „Royal Albert” – a ship that never was?

The aim of the article is to establish the history of the “Royal Albert” ship model from the Naval Museum in Gdynia. The question most crucial for these considerations is: why was the model named “Royal Albert” if at the time there was no such vessel in the Royal Navy? The article also addresses the problem of “Royal Albert’s” provenance and its fate before becoming a part of the Naval Museum’s collection.

Keywords: Royal, Albert, Royal Navy, ship, model, modeler

„Biuletyn Historyczny” Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni 2020, nr 35

xVii

Noty o autorach

Maciej Franz – profesor doktor habilitowany, historyk, kierownik Pracowni Historii Wojskowej na Wydziale Historii Uam w Poznaniu. Nauczyciel akademicki. W swoich badaniach skupia się na dziejach Ukrainy i ziem ukrainnych od xVi do xx w. oraz histo- rii wojen morskich xx w. Odbył staże naukowe na najważniejszych uczelniach Ukrainy.

Autor ponad 350 opracowań naukowych i popularnonaukowych, w tym blisko 30 książek, m.in. pięciotomowej syntezy dziejów wojny na Morzu Śródziemnym w latach 1939–1945.

Adam Jarski – absolwent Instytutu Okrętowego Politechniki Gdańskiej, publicysta, pra- cownik Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni. Od wielu lat współpracownik „Biuletynu Historycznego” mmW. W kręgu jego zainteresowań badawczych znajdują się m.in. broń podwodna, okręty podwodne oraz przemysł stoczniowy ii Rp.

Marcin Kłodziński – doktor, historyk, pracownik Muzeum ii Wojny Światowej w Gdańsku.

W ramach swoich zainteresowań naukowych realizuje projekty badawcze dotyczące m.in. pol- skich więźniarek KL Ravensbrück, historii powiatu tczewskiego, jak również działalności kontrwywiadowczej WOp. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych i popularnonaukowych.

Krzysztof Kubiak – profesor doktor habilitowany, komandor porucznik rezerwy, absol- went Akademii Marynarki Wojennej i Uniwersytetu Gdańskiego. Pracownik naukowy Katedry Nauk o Bezpieczeństwie Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Jednym z obszarów jego zainteresowań badawczych są wojny i konflikty zbrojne po 1945 roku.

Ryszard Leszczyński – doktor, absolwent Państwowej Szkoły Morskiej w Gdyni i Uniwersytetu Gdańskiego. Starszy oficer mechanik okrętowy, wieloletni pracownik Polskich Linii Oceanicznych. Autor m.in. trzytomowej pracy Tragedie rybackiego morza, czterotomowego studium Ginące frachtowce oraz książki Katastrofy i wypadki morskie floty pomocniczej PMH (1926–2016).

Rafał Michliński – pracownik Instytutu Pamięci Narodowej. Jego główne zainteresowa- nia badawcze koncentrują się na historii flotyll rzecznych, biografistyce marynistycznej, historii Kresów ii Rp, dziejach Ormian na ziemiach polskich. Autor prac naukowych i popularnonaukowych, w tym m.in. w tomie zbiorowym Zapomniane bandery. Flotylle rzeczne II Rzeczpospolitej (red. S. Januszewski, Wrocław 2019).

Anna Pastorek – doktor, pracownik Wojskowego Centrum Edukacji Obywatelskiej. Specjalizuje się w historii wojen morskich epoki żagla oraz dziejach Niderlandów. Autorka monografii Holenderska flota wojenna 1639–1667. Organizacja i znaczenie oraz licznych artykułów naukowych i popularnonaukowych poświęconych tematyce morskiej. Współautorka pracy Texel 1673.

Księga abstraktów

Aleksandra Słabońska – absolwentka archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, pra- cownik Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni. Zainteresowana szeroko zakrojoną historią późnośredniowieczną oraz nowożytną, ze szczególnym uwzględnieniem miejsc pamięci. Uczestniczyła m.in. w badaniach na terenie KL Plaszow.

Jan Tymiński – doktor, historyk, absolwent Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Instytutu Historii i Politologii Akademii Pomorskiej w Słupsku. Pracownik Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni. Zajmuje się badaniami Polskiej Marynarki Wojennej, administracją morską w okresie ii Rzeczypospolitej, histo- rią historiografii marynistyki polskiej. Autor monografii Administracja morska w Gdyni w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry, działalność.

Zbigniew Wojciechowski – doktor, komandor porucznik w stanie spoczynku, były długo- letni dyrektor Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni i pracownik naukowo-dydaktyczny trójmiejskich uczelni. Zajmuje się historią wojskową, ze szczególnym uwzględnieniem dziejów oręża polskiego.