Fetal programming as a cause of chronic diseases in adult life

4 6 % ' )  4 3 + 0 Á ( 3 ; )

położnictwo

Programowanie wewnątrzmaciczne jako przyczyna chorób przewlekłych wieku dorosłego

Fetal programming as a cause of chronic diseases in adult life

$JQLHV]ND6HUHPDN0UR]LNLHZLF]0DJGDOHQD%DUOLN.U]\V]WRI'UHZV

Klinika Perinatologii i Chorób Kobiecych, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, Polska

Streszczenie

Programowaniem wewnątrzmacicznym lub płodowym nazywamy długoterminowe zmiany adaptacyjne zachodzą- ce w rozwijającym się płodzie. Procesy te są odpowiedzią na niekorzystne warunki środowiska wewnątrzmacicz- nego działające w określonym czasie (critical window) rozwoju płodu. Zmiany adaptacyjne początkowo korzystne, bo przystosowujące organizm do aktualnych potrzeb, długoterminowo mogą mieć szkodliwy wpływ i skutkować rozwojem chorób w życiu dorosłym. Programowanie płodowe oznacza więc zmiany strukturalne oraz czynnościo- we organizmu, metabolizmu i funkcji niektórych komórek, tkanek i układów, które zachodzą przy istniejących ogra- niczeniach.

Zdarzenia w życiu płodowym wpływają na wyznaczenie pewnego wzorca procesów fizjologicznych (hipoteza Bar- kera). W procesie programowania wewnątrzmacicznego biorą udział czynniki genetyczne i środowiskowe (niewła- ściwa dieta ciężarnej przewlekłe wewnątrzmaciczne niedotlenienie płodu, działanie ksenobiotyków i leków, a także zaburzenia hormonalne), których działanie składa się na fenotyp dziecka.

Efekty programowania mogą być przekazywane na następne pokolenia poprzez nie do końca jeszcze poznane szlaki, w które prawdopodobnie włączone są mechanizmy epigenetyczne. Znaczna część mechanizmów leżąca u podłoża tego procesu nadal pozostaje niewyjaśniona i wymaga dalszych badań.

Słowa kluczowe: FLąĪD/ SURJUDPRZDQLH ZHZQąWU]PDFLF]QH / hipoteza Barkera / / choroby przewlekle / wiek GoroVáy /

Otrzymano: 20.05.2013

Zaakceptowano do druku: 30.09.2013 Adres do korespondencji:

Agnieszka Seremak-Mrozikiewicz Klinika Perinatologii i Chorób Kobiecych Uniwersytet Medyczny w Poznaniu Polska, 60-535 Poznań, ul. Polna 33.

tel. 0618419613, fax: 0618474651 e-mail: asm@data.pl

Programowanie wewnątrzmaciczne

3URJUDPRZDQLHP ZHZQąWU]PDFLF]Q\P OXE SáRGRZ\P QD- ]\ZDP\ SURFHV Z NWyU\P Z RGSRZLHG]L QD QLHNRU]\VWQH ZD- UXQNL ĞURGRZLVND ZHZQąWU]PDFLF]QHJR QDVWĊSXMą VWDáH ]PLDQ\

ZIXQNFMLLVWUXNWXU]HWNDQHNUR]ZLMDMąFHJRVLĊSáRGX

']LDáDQLH QLHNRU]\VWQ\FK F]\QQLNyZ QDMVLOQLHM ]D]QDF]D

VLĊZQLHNWyU\FKRNUHVDFKUR]ZRMX]DURGNDLSáRGXW]ZFULWLFDO

ZLQGRZV=PLDQ\WHSRF]ąWNRZRNRU]\VWQHERSU]\VWRVRZXMą- FHRUJDQL]PGRDNWXDOQ\FKSRWU]HEGáXJRWHUPLQRZRPRJąPLHü

V]NRGOLZ\ ZSá\Z L SRZRGRZDü UR]ZyM FKRUyE Z SyĨQLHMV]\P

Ī\FLXRVREQLF]\P%DGDQLDHSLGHPLRORJLF]QHXOXG]LSRND]Dá\

ĪH ]DEXU]HQLD Z]UDVWDQLD SáRGRZHJR Vą ]ZLą]DQH ]H Z]URVWHP

LQF\GHQWyZ FKRUyE NDUGLRORJLF]Q\FK QDGFLĞQLHQLH WĊWQLF]H

FKRUREDQLHGRNUZLHQQDVHUFDPHWDEROLF]Q\FKKLSHUOLSLGHPLD

KLSHUNRUW\]ROHPLD RW\áRĞü QLHWROHUDQFMD JOXNR]\ RSRUQRĞü QD

G]LDáDQLHLQVXOLQ\FXNU]\FDW\SXMDNUyZQLHĪFKRURE\REWX- UDF\MQHM SáXF L ]DEXU]HĔ SáRGQRĞFL ,VWRWQH LPSOLNDFMH SURFHVX

SURJUDPRZDQLD SáRGRZHJR GOD V]HURNR SRMĊWHJR ]GURZLD SX- EOLF]QHJRVNáRQLá\QDXNRZFyZGREDGDĔQDG]ZLą]NLHPUyĪQ\FK

SURFHVyZ Z UR]ZRMX SUHQDWDOQ\P ] U\]\NLHP FKRUyE SU]HZOH- Ná\FKZĪ\FLXGRURVá\P>@

-XĪZODWDFK;;-ZLHNX(GZDUG0HOODQE\SURIHVRUIDU- PDNRORJLLLRGNU\ZFDZLWDPLQ\'ZVZRMHMSUDF\]ZUyFLáXZD- JĊQDQLH]Z\NOHLVWRWQ\ZSá\ZQDUR]ZyMSáRGXSUDZLGáRZHJR

RGĪ\ZLDQLDPDWNLMXĪZRNUHVLHSUHNRQFHSF\MQ\PRUD]ZF]DVLH

FLąĪ\=DVXJHURZDáSRQDGWR]QDF]HQLHRGSRZLHGQLHJRRGĪ\ZLD- QLDZG]LHFLĔVWZLHNRELHW\DQDZHWUROĊVWRVRZDQHMGLHW\XMHM

PDWNL 'RSURZDG]LáR WR GR ZQLRVNX ĪH GLHWD VWRVRZDQD SU]H]

NRELHWĊFLĊĪDUQąPDLVWRWQ\ZSá\ZQDVWDQ]GURZLDNLONXQDVWĊS- Q\FKSRNROHĔ>@7HREVHUZDFMHSR]ZROLá\VWZLHUG]LüĪHĞUR- GRZLVNRZĪ\FLXZHZQąWU]PDFLF]Q\PZSá\ZDQDZ\]QDF]HQLH

SHZQHJR Z]RUFDSURFHVyZ ¿]MRORJLF]Q\FKZ UR]ZLMDMąF\PVLĊ

RUJDQL]PLH SáRGX NWyUH PRJą PDQLIHVWRZDü VLĊ MDNR SURFHV\

FKRURERZHZĪ\FLXSyĨQLHMV]\P3RUD]SLHUZV]\]DáRĪHQLHWDNLH

VIRUPXáRZDá 'DYLG %DUNHU OHNDU] L QDXNRZLHF ] 8QLZHUV\WHWX

Z 6RXWKDPSWRQ:LHOND %U\WDQLD KLSRWH]D %DUNHUD: ODWDFK

-%DUNHURSLVDá]ZLą]HNSRPLĊG]\XURG]HQLRZąPDVą

FLDáD D U\]\NLHP Z\VWąSLHQLD FKRURE\ QLHGRNUZLHQQHM VHUFD

ZZLHNXSyĨQLHMV]\P:SUDF\WHMZVND]DáĪHLPPQLHMV]DPDVD

XURG]HQLRZDW\PU\]\NRZ\VWąSLHQLDWHJRSRZLNáDQLDMHVWZLĊN- V]H +LSRWH]D %DUNHUD ]DNáDGD ĞFLVáą NRUHODFMĊ SRPLĊG]\ PDVą

XURG]HQLRZąDSyĨQLHMV]ąF]ĊVWRĞFLą]DFKRURZDĔLXPLHUDOQRĞFLą

GRURVá\FKZRNUHĞORQ\PUHJLRQLHJHRJUD¿F]Q\P3yĨQLHMV]HED- GDQLDGRSURZDG]Lá\GRSRGREQ\FKREVHUZDFMLZ]ZLą]NX]U\- ]\NLHPZ\VWąSLHQLDQDGFLĞQLHQLDWĊWQLF]HJRG\VOLSLGHPLLXGDUX

Py]JXLFXNU]\F\W\SX>@

:SURFHVLHSURJUDPRZDQLD]DNáDGDVLĊREHFQLHĪHZDUXQNL

ZF]HVQHJRUR]ZRMXSáRGXPRGXOXMąVWUXNWXUĊLIXQNFMĊSRV]F]H- JyOQ\FKXNáDGyZLQDU]ąGyZ2]QDF]DWRZLĊF]PLDQ\VWUXNWXUDO- QHRUD]F]\QQRĞFLRZHRUJDQL]PX]PLDQ\PHWDEROL]PXLIXQNFML

NRPyUHNWNDQHNLXNáDGyZMDNLH]DFKRG]ąZNOXF]RZ\FKPR- PHQWDFK W]Z ÄFULWLFDO ZLQGRZ´ UR]ZRMX SáRGX SU]\ LVWQLHMą- F\FKRJUDQLF]HQLDFKQSZ]DNUHVLHRGĪ\ZLDQLD>@

,QWHUHVXMąFHVąUyZQLHĪKLSRWH]\GRW\F]ąFHSRXURG]HQLRZH- JRZ\UyZQDQLDPDV\FLDáDXG]LHFLSRFKRG]ąF\FK]FLąĪ]RJUDQL- F]HQLHPZHZQąWU]PDFLF]QHJRZ]UDVWDQLD,8*5±LQWUDXWHULQH

JURZWKUHWDUGDWLRQ1DMEDUG]LHM]QDQ\PMHVW]MDZLVNRFDWFKXS

JURZWK JG]LH X KLSRWUR¿F]Q\FK QRZRURGNyZ Z SLHUZV]\FK OD- WDFKĪ\FLDREVHUZXMHVLĊSU]\VSLHV]HQLHSU]\URVWXLPDV\FLDáDFR

]ZLą]DQH MHVW ]H V]NRGOLZ\PL GáXJRWUZDá\PL NRQVHNZHQFMDPL

:ZLHOXEDGDQLDFKZVND]DQRĪHPRĪHWRE\üF]\QQLNLHPSUR- PXMąF\PUR]ZyMRW\áRĞFLFHQWUDOQHMLREZRGRZHMRSRUQRĞFLQD

LQVXOLQĊFXNU]\F\W\SXLFKRUyEVHUFRZR-QDF]\QLRZ\FK>@

3U]\URVWPDV\WNDQNLWáXV]F]RZHML]PLDQDZUDĪOLZRĞFLQDG]LD- áDQLHLQVXOLQ\VąZ\NU\ZDQHMXĪZSLHUZV]\PURNXĪ\FLD=MD- wisko FDWFKXSJURZWK wskD]XMH QD SUoFHs DGDSWDF\MQ\ w kWy- U\P So Uo]woMX w QiHkoU]\sWQ\FK wDUXQkDFK Ī\wiHQiow\FK ĞUoGowiskD wHwQąWU]PDFiF]QHJo QDsWĊSXMH SUHG\sSo]\FMD Go s]\EkiHJo SosWQDWDOQHJo w\UywQDQiD PDs\ FiDáD w EDUG]iHM ko- U]\sWQ\P ĞUoGowiskX SosWQDWDOQ\P 'okáDGQ\ PHFKDQi]P WHJo ]MDwiskD X OXG]i QiH MHsW So]QDQ\ X ]wiHU]ąW QDWoPiDsW w\kD]DQo ĞFisáH wáąF]HQiH XkáDGX HQGokU\QQHJo w PHWDEoOi]P i oGĪ\wiD- QiH WkDQHk w W\P WkDQki WáXs]F]owHM : Ī\FiX SosWQDWDOQ\P SoG- F]Ds ID]\ UHDOiPHQWDFMi w]UosW oGĪ\wiDQiD SoSU]H] GosWDUF]HQiH Abstract

Long-term adaptive changes occurring in a developing fetus in response to unstable in utero environmental conditions, which appear at a particular time (critical window), are called intrauterine or fetal programming. These adaptive changes are beneficial during the intrauterine period because they adapt the fetus to current needs, but may turn out to be harmful in the end and lead to development of chronic diseases in adult life. Fetal programming means the structural and functional changing of an organism, metabolism and function of some cells, tissues and systems, that occur even despite intrauterine limitations.

Events of fetal life influence the determination of physiological patterns which may manifest as disease processes in the adulthood (Barker’s hypothesis). Genetic and environmental factors (poor diet in pregnancy, chronic intrauterine fetal hypoxia, the effects of xenobiotics and drugs, as well as hormonal disorders) influence the phenotype of a newborn and are involved in the intrauterine programming process.

The effects of fetal programming may be passed along to the next generations via not fully understood pathways, which probably include epigenetic mechanisms. Most of the mechanisms underlying this process remain unclear and need to be elucidated.

Key words: pregnancy / fetal programming / Barker’s hypothesis / chronic diseases / / adolescence /

wiĊks]HM iOoĞFi kDOoUii i EiDáHk SU]\sSiHs]D SoGsWDwow\ PHWD- EoOi]P i SUoOiIHUDFMĊ WkDQHk :iąĪH siĊ Wo ]H ]wiĊks]HQiHP PDs\

PiĊĞQiowHM D QDsWĊSQiH WkDQki WáXs]F]owHM 7DkiH ]PiDQ\ są MH- G\QiH wiGoF]QH X QowoUoGkyw ] oJUDQiF]HQiHP w]UDsWDQiD wH- wQąWU]PDFiF]QHJo QDWoPiDsW QiH są oEsHUwowDQH X G]iHFi ] SUD- wiGáową s]\EkoĞFią SU]\UosWX SáoGowHJo 1iH wiDGoPo UywQiHĪ F]\ G]iHFi X kWyU\FK oEsHUwXMH siĊ SoXUoG]HQiowH SU]\sSiHs]H- QiH w]UDsWDQiD osWDWHF]QiH osiąJDMą w]UosW i PDsĊ ]JoGQH ] iFK osoEQiF]\Pi XwDUXQkowDQiDPi JHQHW\F]Q\Pi > @

: SUoFHsiH SUoJUDPowDQiD wHwQąWU]PDFiF]QHJo EioUą XG]iDá F]\QQiki JHQHW\F]QH i SDUDJHQHW\F]QH kWyU\FK G]iDáDQiH skáDGD siĊ QD SyĨQiHMs]\ IHQoW\S G]iHFkD &]\QQikDPi SDUDJH- QHW\F]Q\Pi są F]\QQiki ĞUoGowiskowH MDk QiHwáDĞFiwD GiHWD FiĊĪDUQHM QiHGoEoU\ skáDGQikyw oGĪ\wF]\FK wiWDPiQ PikUo- HOHPHQWyw SU]HwOHkáH wHwQąWU]PDFiF]QH QiHGoWOHQiHQiH Sáo- GX G]iDáDQiH ksHQoEioW\kyw i OHkyw D WDkĪH ]DEXU]HQiD KoUPo- QDOQH HksSo]\FMD QD SoGw\Īs]oQH sWĊĪHQiH koUW\kosWHU\Gyw ']iDáDQiH Sow\Īs]\FK F]\QQikyw w okUHĞOoQ\P F]DsiH FULWLFDO

ZLQGRZ WwoU]\ QiHkoU]\sWQH ĞUoGowisko wHwQąWU]PDFiF]QH

D ]PiDQ\ QD So]ioPiH PoOHkXODUQ\P SUowDG]ą Go wiĊks]HM skáoQQoĞFi Go FKoUyE w SyĨQiHMs]\P wiHkX (IHkW\ SUoJUDPo- wDQiD PoJą E\ü SU]HkD]\wDQH QD QDsWĊSQH SokoOHQiD SoSU]H]

QiH Go koĔFD MHs]F]H So]QDQH s]ODki SDWo¿]MoOoJiF]QH > @

Programowanie wewnątrzmaciczne – dane epidemiologiczne

=wią]Hk SoPiĊG]\ PDáą PDsą XUoG]HQiową D U\]\kiHP w\- sWąSiHQiD FKoUyE SU]HwOHká\FK SiHUwoWQiH oSisDQ\ SU]H] %DUkHUD ]osWDá ]DoEsHUwowDQ\ UywQiHĪ w EDGDQiDFK HSiGHPioOoJiF]Q\FK w wiHOX iQQ\FK SoSXODFMDFK >    @ : EDGDQiX So- SXODFMi EU\W\MskiHM G]iHFi ] PDsą XUoG]HQiową SoQiĪHM  J ]QDOD]á\ siĊ w JUXSiH -kUoWQiH ]wiĊks]oQHJo U\]\kD Uo]woMX FX- kU]\F\ W\SX  >@ : EDGDQiX SU]HSUowDG]oQ\P w ODWDFK -

 w +HUWIoUGsKiUH :iHOkD %U\WDQiD ]DoEsHUwowDQo ]QDF]ąFą koUHODFMĊ SoPiĊG]\ ]PQiHMs]oQą PDsą XUoG]HQiową FiDáD D w\- sWĊSowDQiHP FKoUoE\ wiHĔFowHM sHUFD QDGFiĞQiHQiD WĊWQiF]HJo

]HsSoáX PHWDEoOiF]QHJo oUD] FXkU]\F\ W\SX  >  @ : DQD- Oi]iH GXĪHM OiF]HEQiH SoSXODFMi s]wHG]kiHM  W\s osyE w\kD- ]DQo SoGoEQH UH]XOWDW\ 8 osyE ] PDáą PDsą XUoG]HQiową UoF]- Qiki - ]DoEsHUwowDQo ]GHF\GowDQiH wiĊks]ą F]ĊsWoĞü FKoUoE\ QiHGokUwiHQQHM sHUFD i ]JoQyw ] WHJo SowoGX >@

&iHkDwH oEsHUwDFMH SokD]DQo w EDGDQiX SoSXODFMi KoOHQ- GHUskiFK koEiHW FiĊĪDUQ\FK kWyUH w F]DsiH woMQ\ ]iPD -

 W]w 'XWFK)DPLQH%LUWK&RKRUW QDUDĪoQH E\á\ QD QiHGo- Ī\wiHQiH OXE JáyG  kFDOG]iHĔ D QDsWĊSQiH w QDMJoUs]\P okUHsiH  kFDOG]iHĔ : DQDOi]iH WHM w\kD]DQo ĪH HIHkW\

QiHGoĪ\wiHQiD w SU]HEiHJX FiąĪ\ ]DOHĪą oG F]DsX G]iDáDQiD F]\Q- QikD QiHkoU]\sWQHJo X FiĊĪDUQ\FK (ksSo]\FMD QD QiHGoĪ\wiHQiH wH wF]HsQ\P okUHsiH FiąĪ\ SowoGowDáD SoGw\Īs]HQiH U\]\kD w\sWąSiHQiD FKoUoE\ wiHĔFowHM sHUFD DWHUoJHQQHJo SUo¿OX Oi- SiGowHJo ]DEXU]HĔ w XkáDG]iH kU]HSQiĊFiD i oW\áoĞFi (ksSo]\- FMD w SoáowiH FiąĪ\ skXWkowDáD w\sWąSiHQiHP PikUoDOEXPiQXUii i FKoUyE oEWXUDF\MQ\FK GUyJ oGGHFKow\FK 1DUDĪHQiH QD QiHGo- EoU\ SokDUPowH w SU]HEiHJX FDáHJo F]DsX WUwDQiD FiąĪ\ Sowo- GowDá\ QDWoPiDsW ]DEXU]HQiD WoOHUDQFMi JOXko]\ >@ ,QQi DXWo- U]\ wskD]DOi GoGDWkowo QD siOQ\ ]wią]Hk w\sWąSiHQiD w wiHkX GoUosá\P sFKi]oIUHQii oUD] FKoUyE DIHkW\wQ\FK ] QiHGoĪ\wiH- QiHP FiĊĪDUQ\FK QDUDĪoQ\FK QD JáyG w F]DsiH FiąĪ\ w +oODQGii w ]iPiH - >@ 7DEHOD ,

Programowanie wewnątrzmaciczne – badania na zwierzętach

: So]QDQiX ]DáoĪHĔ SUoJUDPowDQiD SáoGowHJo wiHOH iQIoU- PDFMi wQiosá\ EDGDQiD QD ]wiHU]ĊWDFK GoĞwiDGF]DOQ\FK 3o]wo- Oiá\ oQH QD SokD]DQiH SUoFHsyw PoOHkXODUQ\FK koPyUkow\FK oUD] ]PiDQ w Sos]F]HJyOQ\FK XkáDGDFK w PHFKDQi]PiH SUoJUD- PowDQiD

1iHGoĪ\wiHQiH sDPiF owiHF SU]HG FiąĪą oUD] w MHM SoF]ąW- kow\FK HWDSDFK SowoGXMH wF]HsQą DkW\wDFMĊ osi SoGw]JyU]H -SU]\sDGkD-QDGQHUF]D Fo SoFiąJD ]D soEą ] MHGQHM sWUoQ\ w]UosW s\QWH]\ SUosWDJODQG\Q i w\sWąSiHQiH SoUoGX SU]HGwF]HsQHJo DOH PoĪH E\ü UywQiHĪ F]\QQikiHP QiHoGSowiHGQiHM HksSo]\FMi Sáo- GX QD G]iDáDQiH JOikokoUW\koiGyw i Uo]woMX FXkU]\F\ w SyĨQiHM- s]\P Ī\FiX > @

: EDGDQiX QD SáoGDFK owF]\FK oSisDQo WDkĪH ]PiDQ\

w XkáDG]iH sHUFowo-QDF]\Qiow\P w w\QikX ]QDF]QHJo oJUDQi- F]HQiD SoĪ\wiHQiD wH wF]HsQHM FiąĪ\ > @ = koOHi X s]F]X- Uyw QiHGoĪ\wiHQiH w okUHsiH SUHkoQFHSF\MQ\P wią]Dáo siĊ ] Uo]woMHP QDGFiĞQiHQiD WĊWQiF]HJo X SoWoPsWwD >@ .iQG i wsS SU]HSUowDG]iOi EDGDQiH QD FiĊĪDUQ\FK ĞwiQiDFK kWyU\P ]UHGXkowDQo SoGDĪ skáDGQikyw oGĪ\wF]\FK QD wF]HsQ\P HWD- SiH FiąĪ\ 8 SoWoPsWwD oGQoWowDQo ]PQiHMs]oQą PDsĊ XUoG]H- Qiową SoQDGWo oEsHUwowDQo PQiHMs]ą PDsĊ wąWUoE\ ĞOHG]ioQ\

JUDsiF\ oUD] ]UHGXkowDQą PDsĊ WkDQki PiĊĞQiowHM 1DWoPiDsW PDsD Py]JX SáXF oUD] wDUsWwD WkDQki WáXs]F]owHM So]DoWU]Hw- QowHM i SoGskyUQHM PiĊG]\ áoSDWkDPi E\á\ wiĊks]H w SoUywQD- QiX Go PDs\ W\FK sDP\FK QDU]ąGyw i WkDQHk X SoWoPsWwD ĞwiĔ SUDwiGáowo oGĪ\wiDQ\FK w F]DsiH FiąĪ\ >@

&HOHP GoĞwiDGF]HQiD .KoUUDP i wsS w EDGDQiX QD s]F]X- UDFK E\áD oFHQD wSá\wX QiHGoĪ\wiHQiD FiĊĪDUQ\FK sDPiF QD sWH- UoiGoJHQH]Ċ w QDGQHUF]DFK SáoGyw 8 GoUosá\FK SoWoPkyw w\- kD]DQo ]wiĊks]oQą HksSUHsMĊ P51$ HQ]\PX &<3$ w QDG- QHUF]DFK HQ]\P oGSowiHG]iDOQ\ ]D koQwHUsMĊ FKoOHsWHUoOX w SUHJQHQoOoQ HksSUHsMD UHJXOowDQD JáywQiH SU]H] DQJioWHQs\- QĊ ,, /+ i $&7+ 8 SáoGyw QiHGoĪ\wioQ\FK sDPiF GoFKoG]iáo Go QDGPiHUQHM DkW\wDFMi XkáDGX UHQiQD-DQJioWHQs\QD i ]wiĊks]o- QHM HksSUHsMi UHFHSWoUD DQJioWHQs\Q\ W\SX E Fo sXJHUXMH w]Po- ĪoQą oGSowiHGĨ QDGQHUF]\ QD DQJioWHQs\QĊ ,, =DoEsHUwowD- Qo ]UyĪQiFowDQą w ]DOHĪQoĞFi oG SáFi QiHUywQowDJĊ HksSUHsMi UHFHSWoUD JOikokoUW\koiGowHJo PiQHUDOokoUW\koiGowHJo oUD]

HQ]\Pyw sWHUoiGoJHQQ\FK X GoUosá\FK SoWoPkyw QiHGoĪ\wio- Q\FK sDPiF s]F]XUyw 8 s]F]XU]\FK SáoGyw PĊskiFK w\kD]DQo ]wiĊks]oQą HksSUHsMĊ UHFHSWoUD OHSW\Q\ w QDGQHUF]DFK Uo]wyM KiSHUOHSW\QHPii i oSoUQoĞFi QD OHSW\QĊ QD So]ioPiH QDGQHUF]\

3oQDGWo HksSUHsMD HQ]\PX &<3% oGSowiHG]iDOQHJo ]D s\Q- WH]Ċ DOGosWHUoQX E\áD ]wiĊks]oQD Fo SoFiąJDáo ]D soEą Uo]wyM QDGFiĞQiHQiD WĊWQiF]HJo 2GQoWowDQo QDWoPiDsW w]JOĊGQą SUo- WHkFMĊ SáoGyw s]F]XU]\FK SáFi ĪHĔskiHM Fo Go Uo]woMX QDGFiĞQiH- QiD w Ī\FiX GoUosá\P >@

Programowanie wewnątrzmaciczne – badania epigenetyczne

7HUPiQ HSiJHQHW\kD oGQosi siĊ Go QiHG]iHG]iF]Q\FK PoG\¿- kDFMi PDWHUiDáX JHQHW\F]QHJo w koPyUkDFK soPDW\F]Q\FK kWyUH oEHMPXMą PHW\ODFMĊ '1$ PHW\ODFMĊ IosIoU\ODFMĊ i DFHW\ODFMĊ KisWoQyw oUD] iQKiEiFMĊ WUDQsODFMi PikUo-51$ =PiDQ\ WH oGJU\- wDMą isWoWQą UoOĊ w sWDEiOQoĞFi JHQoPX i są wDĪQ\Pi HOHPHQWDPi UyĪQiFowDQiD koPyUkowHJo w WUDkFiH HPEUioJHQH]\ i Uo]woMX SáoGowHJo

6WDEiOQD PHW\ODFMD '1$ wDUXQkXMH SUDwiGáow\ Uo]wyM oU- JDQi]PX SoGF]Ds JG\ QiHSUDwiGáowoĞFi w W\P ]DkUHsiH są ]wią- ]DQH ] Uo]woMHP OiF]Q\FK FKoUyE >@ :]oUFH HSiJHQHW\F]QH WwoU]oQH w WUDkFiH Ī\FiD SáoGowHJo SoGOHJDMą wSá\woP ]PiH- QiDMąF\FK siĊ wDUXQkyw ĞUoGowiskD wHwQąWU]PDFiF]QHJo oUD]

wDUXQkyw ]HwQĊWU]Q\FK ,QGXkowDQH SU]H] ĞUoGowisko ]PiD- Q\ HSiJHQHW\F]QH PoJą ]osWDü XWUwDOoQH w SosWDFi sWDEiOQ\FK w]oUFyw HksSUHsMi JHQyw i UyĪQiF IHQoW\Sow\FK SoPiĊG]\ So- s]F]HJyOQ\Pi osoEQikDPi (SiJHQHW\F]QD PoG\¿kDFMD HksSUHsMi JHQyw MHsW SUDwGoSoGoEQiH MHGQ\P ] PHFKDQi]Pyw SUoJUDPo- wDQiD wHwQąWU]PDFiF]QHJo 3UoFHs WHQ PoĪH GáXJoWHUPiQowo w\Fis]Dü HksSUHsMĊ JHQową %DGDQiD wiąĪąFH ]PiDQ\ HSiJHQH- W\F]QH ] SUoJUDPowDQiHP SáoGow\P SUowDG]oQH są wiHOokiH- UXQkowo >@

: GoĞwiDGF]DOQ\FK PoGHODFK ]wiHU]ĊF\FK SokD]DQo ĪH sWDWXs oGĪ\wiHQiD sDPiF PoĪH wSá\wDü QD w]yU PHW\ODFMi '1$

X SoWoPsWwD F]HJo UH]XOWDWHP są ]PiDQ\ w IHQoW\SiH *HQH- W\F]QiH iGHQW\F]QH s]F]XU\ GoĞwiDGF]DOQH PDMą iQQ\ koOoU IXWUD w ]DOHĪQoĞFi oG GiHW\ iFK PDWHk sWosowDQHM w F]DsiH FiąĪ\ >@

: EDGDQiDFK HSiJHQHW\F]Q\FK wskD]DQo ]UyĪQiFowDQą PHW\ODFMĊ JHQX 672; VWRUNKHDG ER[  koGXMąFHJo F]\QQik WUDQskU\SF\MQ\ kWyUHJo QiHwáDĞFiwH wią]DQiH Go '1$ koUHOXMH ] Uo]woMHP sWDQX SU]HGU]XFDwkowHJo >@ 8 s]F]XUyw SokD- ]DQo UywQiHĪ koUHODFMĊ SoPiĊG]\ wHwQąWU]PDFiF]Q\P oJUDQi- F]HQiHP w]UDsWDQiD SáoGX D oEQiĪoQą PHW\ODFMą JHQX EiDákD S

w\sS &S* i ]PQiHMs]oQą HksSUHsMą '1$-PHW\OWUDQsIHUD]\-

>@

Tabela I. Programowanie wewnątrzmaciczne – badania epidemiologiczne.

Populacja n

Lata, w których dokonywano

obserwacji

Negatywny

czynnik 6kutek w Īyciu dorosáyP Autor

Wielka

Brytania 5654 1911-1930 Paáa PaVa

urodzeniowa wzroVt ryzyka FKoroEy niedokrwienneM VerFa Barker et al., 1989 [6]

Wielka

Brytania 468 1920-1930 Paáa PaVa

urodzeniowa

wzroVt ryzyka nieSrawidáoweM toleranFMi

glukozy i cukrzycy typu 2 Hales et al., 1991 [18]

6zwecMa 15 000 1915-1929 Paáa Pasa

urodzeniowa wzrost ryzyka cKoroEy niedokrwienneM serca Leon et al., 1998 [19]

USA 121 701

(kobiety) 1921-1946 Paáa Pasa

urodzeniowa wzrost ryzyka cukrzycy typu 2 Rich-Edwards et al., 1999 [16]

Finlandia 7086 1924-1933 Paáa Pasa

urodzeniowa wzrost ryzyka nadciĞnienia tĊtniczego Eriksson et al., 2000 [13]

SzwecMa 478 1913 Paáa Pasa

urodzeniowa

wzrost ryzyka nadciĞnienia tĊtniczego, cukrzycy, nieprawidáowego pro¿lu lipidowego krwi

Eriksson et al., 2004 [14]

Holandia 2414 1944-1945 niedoĪywienie

w czasie ciąĪy

ekspozycMa na niedoĪywienie lub gáyd

wczesny okres ciąĪy - choroba wieĔcowa serca, aterogenny pro¿l lipidowy, zaburzenia w ukáadzie krzepniĊcia, otyáoĞü

poáowa ciąĪy - PikroalbuPinuria, choroby obturacyMne dryg oddechowych

w kaĪdyP okresie ciąĪy - zaburzenia tolerancMi glukozy

Roseboom et al., 2006 [20]

Holandia 1944-1947 niedoĪywienie

w czasie ciąĪy

wzrost ryzyka powstawania naáogyw wzrost ryzyka schizofrenii i chorób afektywnych

Franzek et al., 2008 [21]

Finlandia 1446 1934-1944 maáa masa

urodzeniowa wzrost ryzyka nadciĞnienia tĊtniczego Barker et al., 2007 [50]

Finlandia 1797 1934-1944 maáa masa

urodzeniowa wpáyw na nawyki Īywieniowe w Īyciu dorosáym Perala et al., 2012 [51]

Chiny 1415 1956-1964 niedoĪywienie

w czasie ciąĪy

wzrost ryzyka nadciĞnienia tĊtniczego (szczególnie u kobiet)

Chen et al., 2013 [52]

Finlandia 13 345 1934-1944 maáa masa

urodzeniowa wzrost ryzyka rozwoMu astmy Barker et al., 2013 [53]

Finlandia 876 1934-1944 nadciĞnienie

w ciąĪy

wzrost ryzyka zaburzeĔ poznawczych w wieku dorosáym

Tuovinen et al., 2013 [54]

%oEHWsis i wsS w EDGDQiDFK QD ]wiHU]ĊWDFK ]DsXJHUowDOi

ĪH JHQ koGXMąF\ iQsXOiQoSoGoEQ\ F]\QQik w]UosWX  SoGOHJD PoGXODFMi SoG wSá\wHP iQIHkFMi &DPS\OREDFWHUUHFWXV GODWHJo MHsW SUDwGoSoGoEQH ĪH w]oU]HF PHW\ODFMi MHsW X]DOHĪQioQ\ oG F]\QQikD iQIHkF\MQHJo >@ : EDGDQiDFK QD ]wiHU]ĊWDFK w\kD- ]DQo SoQDGWo ĪH GiHWD XEoJoEiDákowD oGSowiDGD ]D KiSoPHW\- ODFMĊ JHQyw UHFHSWoUyw DkW\wowDQ\FK SU]H] SUoOiIHUDWoU SHUok- s\soPyw 33$5-Į - SHUR[LVRPHSUROLIHUDWRUDFWLYDWHGUHFHSWRU i JHQX UHFHSWoUD JOikokoUW\koiGowHJo w wąWUoEiH ]wiĊks]DMąF iFK HksSUHsMĊ i sSU]\MDMąF w\sWĊSowDQiX KiSHUJOikHPii i FXkU]\F\

W\SX  >@

6oKi i wsS w EDGDQiDFK QD s]F]XUDFK ]DoEsHUwowDOi ĪH ]PiDQ\ HSiJHQHW\F]QH OHĪą X SoGáoĪD ]wią]kX SoPiĊG]\ QiH- GoĪ\wiHQiHP PDWki D QiHSUDwiGáow\P PHWDEoOi]PHP OiSiGyw X G]iHFkD +iSoWUo¿D sSowoGowDQD GiHWą XEoJoEiDákową skXW- kXMH ]PQiHMs]HQiHP wskDĨQikD wąWUoEDPDsD FiDáD SáoGX Fo SUowDG]i Go w]UosWX sWĊĪHQiD FKoOHsWHUoOX 2GE\wD siĊ Wo SUDw- GoSoGoEQiH SoSU]H] PoG\¿kDFMĊ KisWoQyw w oGFiQkX SUoPoWo- Uow\P JHQX &<3$ i UHGXkFMĊ HksSUHsMi WHJo JHQX >@ 'o PoG\¿kDFMi HksSUHsMi JHQyw GoFKoG]i UywQiHĪ SoG wSá\wHP EoJDWoWáXs]F]owHM GiHW\ PDWki >@

-HGQD ] sXJHsWii sIoUPXáowDQD SU]H] sDPHJo %DUkHUD ]D- káDGD ĪH QiHGosWDWHF]QD SoGDĪ kDOoUii w Ī\FiX SáoGow\P PoĪH skXWkowDü XkiHUXQkowDQ\P SoG]iDáHP skáDGQikyw SokDUPo- w\FK SoPiĊG]\ Sos]F]HJyOQ\Pi oUJDQDPi : WDkiP SU]\SDGkX MDko SiHUws]\ oGĪ\wiDQ\ MHsW Py]J SáoGX >@ 5o]wyM So]osWD- á\FK QDU]ąGyw w W\P QHUHk WU]XsWki WkDQki WáXs]F]owHM So]o- sWDMH QD GDOs]HM So]\FMi 1owoUoGki o PDáHM PDsiH XUoG]HQiowHM PDMą PQiHMs]ą OiF]EĊ QHIUoQyw DGiSoF\Wyw oUD] koPyUHk ȕ w oEUĊEiH w\sS WU]XsWkow\FK >@ -HGQDk wiĊks]oĞü QHJDW\w- Q\FK skXWkyw PDáHM PDs\ XUoG]HQiowHM w wiHkX GoUosá\P w\- GDMH siĊ E\ü ]wią]DQD ] IXQkFMoQowDQiHP osi SoGw]JyU]H-SU]\- sDGkD-QDGQHUF]D oUD] wUDĪOiwoĞFią koPyUHk QD iQsXOiQĊ 2ED WH PHFKDQi]P\ są ĞFiĞOH skoUHOowDQH ] SU]HPiDQDPi PHWDEoOiF]Q\- Pi > @

%DGDQiD JHQHW\F]QH w W\P ]DkUHsiH GoW\F]ą UywQiHĪ So- OiPoU¿]Pyw JHQyw ]wią]DQ\FK ] SUoFHsDPi PHWDEoOiF]Q\Pi w oUJDQi]PiH i oGQos]ą siĊ PiQ Go JHQX UHFHSWoUyw DkW\wo- wDQ\FK SU]H] SUoOiIHUDWoU\ SHUoks\soPyw 'o UoG]iQ\ WHM QDOH- Ī\ UHFHSWoU 33$5-Ȗ 5HFHSWoU\ ] WHM JUXS\ PoGXOXMą HksSUHsMĊ JHQyw ]DDQJDĪowDQ\FK w PHWDEoOi]P OiSiGyw EiDáHk i wĊJOo- woGDQyw EioUą UywQiHĪ XG]iDá w UHJXODFMi SUoOiIHUDFMi koPy- UHk *HQ UHFHSWoUD 33$5-Ȗ MHsW SUDwGoSoGoEQiH ]DDQJDĪowDQ\

w UHJXODFMĊ IXQkFMi koPyUHk EHWD w\sS WU]XsWkow\FK oUD] w w\- G]iHODQiH iQsXOiQ\ w oGSowiHG]i QD w]UosW So]ioPX woOQ\FK kwDsyw WáXs]F]ow\FK 3oOiPoU¿]P 3UR$OD JHQX UHFHSWoUD 33$5-Ȗ wDUiDQW 3UR3UR MHsW ]wią]DQ\ ]H ]wiĊks]oQ\P U\- ]\kiHP Uo]woMX iQsXOiQooSoUQoĞFi SoGw\Īs]oQHJo sWĊĪHQiD iQsXOiQ\ i FXkU]\F\ W\SX  (IHkW WHQ oEsHUwowDQ\ MHsW W\Oko X osyE ] PDáą PDsą XUoG]HQiową >@ : EDGDQiX QD s]F]XUDFK SU]HSUowDG]oQ\P SU]H] /iOO\FUoS i wsS w\kD]DQo ĪH ]PiDQD GiHW\ FiĊĪDUQHM PoĪH wSá\wDü QD UHJXODFMĊ HksSUHsMi JHQX UHFHS- WoUD JOXkokoUW\koiGowHJo w wąWUoEiH SoSU]H] oGG]iDá\wDQiH QD DkW\wQoĞü '1$-PHW\OWUDQsIHUD]\- oUD] GHDFHW\OD]\ >@

6kXWkXMH Wo ]PiDQą wUDĪOiwoĞFi JOXkoQHoJHQH]\ QD oGG]iDá\- wDQiH koUW\]oOX 3oGoEQą ]PiDQĊ HksSUHsMi JHQX w wąWUoEiH ]DoEsHUwowDQo GOD JHQX 33$5-Į Fo skXWkXMH ]DEXU]HQiHP PH- WDEoOi]PX OiSiGyw >@ 3oQDGWo HksSUHsMD JHQX UHFHSWoUD JOXko- koUW\koiGowHJo w QHUkDFK oUD] JHQX DQJioWHQs\Q\ ,, SoGOHJD

PoGXODFMi HSiJHQHW\F]QHM QD skXWHk ]PiDQ w GiHFiH FiĊĪDUQHM Fo PD wSá\w QD Uo]wyM QHIUoQyw i FiĞQiHQiH WĊWQiF]H kUwi w Ī\FiX GoUosá\P 0oGXODFMD HksSUHsMi UHFHSWoUD JOXkokoUW\koiGowHJo w SoGw]JyU]X UywQiHĪ oGE\wD siĊ SoG wSá\wHP GiHW\ FiĊĪDUQHM i SUowDG]i Go ]PiDQ IXQkFMoQowDQiD osi SoGw]JyU]H-SU]\sDGkD- QDGQHUF]D oUD] ]DEXU]HQiD oGSowiHG]i QD sWUHs w Ī\FiX So]DPD- FiF]Q\P > @ %DGDQiD SUowDG]oQH QD s]F]XUDFK w\kD]Dá\

ĪH SoGDQiH OHSW\Q\ ]wiHU]ĊWoP XUoG]oQ\P SU]H] QiHGoĪ\wioQH PDWki PoĪH oGwUyFiü ]PiDQ\ w HksSUHsMi JHQX 33$5-Į SowsWDáH LQXWHUR >@

,QQ\Pi EDGDQ\Pi SoOiPoU¿]PDPi są wDUiDQW\ GHDFHW\OD]\

KisWoQyw 6,57 VLUWXLQ  kWyUD SHáQi isWoWQą UoOĊ w PHWDEo- Oi]PiH JOXko]\ i iQsXOiQ\ SoSU]H] UHJXODFMĊ HksSUHsMi UyĪQ\FK F]\QQikyw WUDQskU\SF\MQ\FK %oWGHQ i wsS SU]HSUowDG]iOi DQDOi]Ċ koUHODFMi WU]HFK SoOiPoU¿]Pyw w oEUĊEiH JHQX 6,57

Us Us Us oUD] QiHGoĪ\wiHQiD w WUDk- FiH FiąĪ\ ] U\]\kiHP w\sWąSiHQiD w Ī\FiX GoUosá\P FXkU]\- F\ W\SX  'o EDGDQiD wáąF]oQo  osoE\ SoFKoG]ąFH ] FiąĪ

SoGF]Ds kWyU\FK PDWki E\á\ QiHGoĪ\wioQH okUHs wiHOkiHJo JáoGX w +oODQGii SoGF]Ds ,, :oMQ\ ĝwiDWowHM :\kD]DQo ĪH GwD sSoĞUyG WU]HFK EDGDQ\FK SoOiPoU¿]Pyw Us oUD]

Us w koUHODFMi ] QiHGoĪ\wiHQiHP w FiąĪ\ PDMą wSá\w QD U\]\ko Uo]woMX FXkU]\F\ W\SX  w Ī\FiX GoUosá\P 1osiFiH- OH W\FK GwyFK wDUiDQWyw JHQHW\F]Q\FK 6,57 HksSoQowDQi QD QiHGoĪ\wiHQiH w Ī\FiX SáoGow\P PiHOi o  PQiHMs]H U\]\ko Uo]woMX FXkU]\F\ W\SX  DOH Fo ]DskDkXMąFH w\Īs]\ wskDĨQik PDs\ FiDáD 6WąG JHQ 6,57 PoĪH E\ü ]QDF]ąF\P F]\QQikiHP JHQHW\F]Q\P wáąF]oQ\P w SUoJUDPowDQiH wHwQąWU]PDFiF]QH SoGF]Ds QiHGoĪ\wiHQiD wSá\wDMąF QD U\]\ko FXkU]\F\ W\SX  w SyĨQiHMs]\P Ī\FiX >@

Podsumowanie

: osWDWQiFK ODW MHGQo]QDF]QiH w\kD]DQo ]wią]Hk SUoFH- syw wáąF]oQ\FK w SUoJUDPowDQiH wHwQąWU]PDFiF]QH ] w\sWĊ- SowDQiHP FKoUyE SU]HwOHká\FK w Ī\FiX GoUosá\P %DGDQiD WH QDEiHUDMą s]F]HJyOQHJo ]QDF]HQiD w oEOiF]X GDQ\FK HSiGHPio- OoJiF]Q\FK GoW\F]ąF\FK w]UosWX FXkU]\F\ i iQQ\FK ]DEXU]HĔ PHWDEoOiF]Q\FK w QiHkWyU\FK SoSXODFMDFK oUD] wskD]XMąF\FK QD FKoUoE\ sHUFowo-QDF]\QiowH MDko wioGąFą SU]\F]\QĊ ]JoQyw QD ĞwiHFiH >@ 1iH PQiHM isWoWQH w\GDMą siĊ UywQiHĪ IDkW\ GoW\- F]ąFH QiHGoĪ\wiHQiD i JáoGX SDQXMąFHJo w QiHkWyU\FK UHJioQDFK ĞwiDWD :ĞUyG SoSXODFMi $IU\ki oEsHUwXMH siĊ wiĊks]ą F]ĊsWoĞü w\sWĊSowDQiD FKoUyE SU]HwOHká\FK Fo PoĪH E\ü w\UD]HP QiH- GoĪ\wiHQiD PDWHk w SU]HEiHJX FiąĪ\ >@ $kWXDOQH EDGDQiD GoW\F]ąFH JUXS osyE kWyUH w\HPiJUowDá\ ] kUDMyw Uo]wiMDMą- F\FK siĊ Go kUDMyw w\soko Uo]wiQiĊW\FK SokD]Dá\ ĪH JwDáWowQH ]PiDQ\ w ]DkUHsiH sSosoEX oGĪ\wiDQiD SoPiĊG]\ G]iHFiĔsWwHP D Ī\FiHP GoUosá\P w wDUXQkDFK GoEUoE\WX MDk UywQiHĪ SUDw- GoSoGoEQH QiHGoĪ\wiHQiH iFK PDWHk w SU]HEiHJX FiąĪ\ ]QDF]QiH ]wiĊks]DMą U\]\ko Uo]woMX FKoUyE XkáDGX sHUFowo-QDF]\QiowH- Jo i FXkU]\F\ >   @

=QDF]QD wiĊks]oĞü PHFKDQi]Pyw OHĪąFD X SoGáoĪD SUo- JUDPowDQiD wHwQąWU]PDFiF]QHJo QDGDO w\PDJD w\MDĞQiHQiD

3UowDG]oQH EDGDQiD So]wDODMą QD FoUD] OHSs]H ]Uo]XPiHQiH SoGsWDw JHQHW\ki i PHWDEoOi]PX SáoGowHJo MDk UywQiHĪ iGHQ- W\¿kDFMĊ F]\QQikyw ĞUoGowiskow\FK ]DEXU]DMąF\FK SUDwiGáo- wH w]UDsWDQiH SáoGX %DUG]o isWoWQH są EDGDQiD HSiJHQHW\F]QH GoW\F]ąFH SUoFHsyw w]DMHPQHM UHJXODFMi JHQyw i SUoFHsyw PH- WDEoOiF]Q\FK ,QWHUDkFMD SoPiĊG]\ SUHQDWDOQ\Pi i SosWQDWDOQ\Pi

F]\QQikDPi U\]\kD JwDáWowQ\P WHPSHP ]PiDQ ĞUoGowiskD i sW\OX Ī\FiD D w s]F]HJyOQoĞFi sSosoEX oGĪ\wiDQiD w oGQiH- siHQiX Go WHoUii SUoJUDPowDQiD wHwQąWU]PDFiF]QHJo i ]GUowiD SXEOiF]QHJo w\PDJD MHGQDk MHs]F]H wiHOX oEsHUwDFMi

Oświadczenie autorów

1. Agnieszka Seremak-Mrozikiewicz – autor koncepcji i założeń pracy, korekta i aktualizacja manuskryptu, przygotowanie tekstu i piśmiennictwa – autor zgłaszający i odpowiedzialny za manuskrypt.

2. Magdalena Barlik – zebranie literatury, przygotowanie manuskryptu.

3. Krzysztof Drews – autor koncepcji i założeń pracy, współautor tekstu pracy, korekta i aktualizacja manuskryptu.

Źródło finansowania:

Praca nie była finansowana przez żadną instytucję naukowo-badawczą, stowarzyszenie ani inny podmiot, autorzy nie otrzymali żadnego grantu.

Konflikt interesów:

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów oraz nie otrzymali żadnego wynagrodzenia związanego z powstawaniem pracy.

R e f e r e n c e s

1. Rinaudo P, Wang E. Fetal programming and metabolic syndrome. Annu Rev Physiol. 2012, 74, 107-130.

2. Warner MJ, Ozanne SE. Mechanisms involved in the developmental programming of adulthood disease. Biochem J. 2010, 427, 333-347.

3. Mellanby E. Nutrition and child-bearing. Lancet. 1933, 2, 1131-1137.

4. Mussey RD. Nutrition and human reproduction: An historical review. Am J Obstet Gynecol.

1949, 57, 1037-1048.

5. Barker DJP, Osmond C. Infant mortality, childhood nutrition and ischaemic heart disease in England and Wales. Lancet. 1986, 327,1, 1077-1081.

6. Barker DJP, Osmond C, Winter PD, [et al.]. Weight in infancy and death from ischemic heart disease. Lancet. 1989, 334, 2, 577-580.

7. Barker DJP. Fetal and infant origins of adult disease. BMJ. 1995, 311, 171-174.

8. Jarosz JJ. Potrzeba działań z zakresu prenatalnego zdrowia publicznego w Polsce. Ginekol Pol.

2012, 83, 854-857.

9. Barker, DJ, Eriksson, JG, Forsen T, Osmond C. Fetal origins of adult disease: strength of effects and biological basis. Int J Epidemiol. 2002, 31, 1235-1239.

10. Fowden AL, Giussani DA, Forhead AJ. Intrauterine programming of physiological systems:

causes and consequences. Physiology (Bethesda). 2006, 21, 29-37.

11. Finkielstain GP, Lui JC, Baron J. Catch-up growth: cellular and molecular mechanisms. World Rev Nutr Diet. 2013, 106, 100-104.

12. Galjaard S, Devlieger R, Van Assche FA. Fetal growth and developmental programming. J Perinat Med. 2013, 41, 101-105.

13. Eriksson J, Forsen T, Tuomilehto J, [et al.]. Fetal and childhood growth and hypertension in adult life. Hypertension. 2000, 36, 790-794.

14. Eriksson M, Wallander MA, Krakau, [et al.]. Birth weight and cardiovascular risk factors in a cohort followed until 80 years of age: the study of men born in 1913. J Intern Med. 2004, 255, 236-246.

15. Ismail-Beigi F, Catalano PM, Hanson RW. Metabolic programming: fetal origins of obesity and metabolic syndrome in the adult. Am J Physiol Endocrinol Metab. 2006, 291, 439-440.

16. Rich-Edwards JW, Colditz GA, Stampfer MJ, [et al.]. Birthweight and the risk for type 2 diabetes mellitus in adult women. Ann Intern Med. 1999, 130, 278-284.

17. Rich-Edwards JW, Kleinman K, Michels KB, [et al.]. Longitudinal study of birth weight and adult body mass index in predicting risk of coronary heart disease and stroke in women. BMJ, 2005, 330, 1115-1119.

18. Hales CN, Barker DJ, Clark PM, [et al.]. Fetal and infant growth and impaired glucose tolerance at age 64. BMJ. 1991, 303, 1019-1022.

19. Leon DA, Lithell HO, Vagero D, [et al.]. Reduced fetal growth rate and increases risk of death from ischaemic heart disease: cohort study of 15,000 Swedish men and women born 1915- 1929. BMJ. 1998, 317, 241-245.

20. Roseboom T, de Rooij S, Painter R. The Dutch famine and its long-term consequences for adult health. Early Hum Dev. 2006, 82, 485-491.

21. Franzek EJ, Sprangers N, Janssens AC, [et al.]. Prenatal exposure to the 1944-1945 Dutch

“hunger winter” and the addiction later in life. Addiction. 2008, 103, 433-438.

22. Edwards LJ, McMillen IC. Impact of maternal undernutrition during the periconceptional period, fetal number, and fetal sex on the development of the hypothalamo-pituitary adrenal axis in sheep during late gestation. Biol Reprod. 2002, 66, 1562–1569.

23. Edwards LJ, McMillen IC. Periconceptional nutrition programs development of the cardiovascular system in the fetal sheep. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol. 2002, 283, 669-679.

24. Gopalakrishnan GS, Gardner DS, Rhind SM, [et al.]. Programming of adult cardiovascular function after early maternal undernutrition in sheep. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol.

2004, 287, 12-20.

25. Greenwood PL, Bell AW. Consequences of intra-uterine growth retardation for postnatal growth, metabolism, and pathophysiology. Reprod Suppl. 2003, 61, 195-206.

26. Kwonig WY, Wild AE, Roberts P, [et al.]. Maternal undernutrition during the preimplantation period of rat development causes blastocyst abnormalities and programming of postnatal hypertension. Development. 2000, 127, 4195-4202.

27. Kind KL, Roberts CT, Sohlstrom AI, [et al.]. Chronic maternal feed restriction impairs growth but increases adiposity of the fetal guinea pig. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol. 2005, 288, 119-126.

28. Khorram NM, Magee TR, Wang C, [et al.]. Maternal undernutrition programs offspring adrenal expression of steroidogenic enzymes. Reprod Sci. 2011, 18, 931-940.

29. Baek D, Villén J, Shin C, [et al.]. The impact of microRNAs on protein output. Nature. 2008, 455, 64-71.

30. Meyer K, Zhang L. Fetal programming of cardiac function and disease. Reprod Sci. 2007, 14, 209-216.

31. van Dijk M, Drewlo S, Oudejans CB. Differnential methylation of STOX1 in human placenta.

Epigenetics. 2010, 5, 736-742.

32. Ke X, Lei Q, James SJ, [et al.]. Uteroplacental insufficiency affects epigenetic determinants of chromatin structure in brains of neonatal and juvenile IUGR rats. Physiol Genomics. 2006, 25, 16-28.

33. Bobetsis YA, Barros SP, Lin DM, [et al.]. Bacterial infection promotes DNA hypermethylation. J Dent Res. 2007, 86, 169-174.

34. Lillycrop KA, Phillips ES, Torrens C, [et al.]. Feeding pregnant rats a protein-restricted diet persistently alters the methylation of specific cytosines in the hepatic PPAR alpha promoter of the offspring. Br J Nutr. 2008, 100, 278-282.

35. Sohi G, Marchand K, Revesz A, [et al.]. Maternal protein restriction elevates cholesterol in adult rat offspring due to repressive changes in histone modifications at the cholesterol 7-alpha- hydroxylase promoter. Mol Endocrinol. 2011, 25, 785-798.

36. Menon R, Conneely KN, Smith AK. DNA methylation: an epigenetic risk factor in preterm birth.

Reprod Sci. 2012, 19, 6-13.

37. Breant, B, Gesina E, Blondeau B. Nutrition, glucocorticoids and pancreas development. Horm Res. 2006, 65, 98-104.

38. Symonds ME, Budge H, Stephenson T, Gardner DS. Experimental evidence for long-term programming effects of early diet. Adv Exp Med Biol. 2005, 569, 24-32.

39. Fowden AL, Hill DJ. Intra-uterine programming of the endocrine pancreas. Br Med Bull. 2001, 60, 123-142.

40. Lillycrop KA, Slater-Jefferies JL, Hanson MA, [et al.]. Induction of altered epigenetic regulation of the hepatic glucocorticoid receptor in the offspring of rats fed a protein-restricted diet during pregnancy suggests that reduced DNA methyltransferase-1 expression is involved in impaired DNA methylation and changes in histone modifications. Br J Nutr. 2007, 97, 1064-1073.

41. Lillycrop KA, Phillips ES, Jackson AA, [et al.]. Dietary protein restriction of pregnant rats induces and folic acid supplementation prevents epigenetic modification of hepatic gene expression in the offspring. J Nutr. 2005, 135, 1382-1386.

42. Sebaai N, Lesage J, Vieau D, [et al.]. Altered control of the hypothalamo-pituitary-adrenal axis in adult male rats exposed perinatally to food deprivation and/or dehydration. Neuroendocrinology.

2002, 76, 243-253.

43. Pham TD, MacLennan NK, Chiu CT, [et al.]. Uteroplacental insufficiency increases apoptosis and alters p53 gene methylation in the full-term IUGR rat kidney. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol. 2003, 285, 962-970.

44. Vickers MH, Gluckman PD, Coveny AH, [et al.]. Neonatal leptin treatment reverses developmental programming. Endocrinology. 2005, 146, 4211-4216.

45. Botden IP, Zillikens MC, de Rooij SR, [et al.]. Variants in the SIRT1 gene may affect diabetes risk in interaction with prenatal exposure to famine. Diabetes Care. 2012, 35, 424-426.

46. Barnett AH, Dixon AN, Bellary S, [et al.]. Type 2 diabetes and cardiovascular risk in the UK south Asian community. Diabetologia. 2006, 49, 2234-2246.

47. Candib LM. Obesity and diabetes in vulnerable populations: reflection on proximal and distal causes. Ann Fam Med. 2007, 5, 547-556.

48. Schwingel A, Nakata Y, Ito LS, [et al.]. A comparison of the prevalence of the metabolic syndrome and its components among native Japanese and Japanese Brazilians residing in Japan and Brazil. Eur J Cardiovasc Prev Rhabil. 2007, 14, 508-514.

49. Daryani A, Berglund L, Andersson A, [et al.]. Risk factors for coronary heart disease among immigrant women from Iran and Turkey, compared to women of Swedish ethnicity. Ethn Dis.

2005, 15, 213-220.

50. Barker DJ, Osmond C, Forsen TJ, [et al.]. Maternal and social origins of hypertension.

Hypertension. 2007, 50, 565-571.

51. Perälä MM, Männistö S, Kaartinen NE, [et al.]. Body size at birth is associated with food and nutrient intake in adulthood. PLoS One. 2012, 7(9), e46139. doi: 10.1371/journal.

pone.0046139. 2012, 7, e46139.

52. Chen H, Nembhard WN, Stockwell HG. Sex-specific effects of fetal exposure to the 1959-1961 Chinese famine on risk of adult hypertension. Matern Child Health J. 2013. In press (epub ahead of print).

53. Barker DJ, Osmond C, Forsén TJ, [et al.]. Foetal and childhood growth and asthma in adult life.

Acta Paediatr. 2013, 102, 732-738.

54. Tuovinen S, Eriksson JG, Kajantie E, [et al.]. Maternal hypertensive disorders in pregnancy and self-reported cognitive impairment of the offspring 70 years later: the Helsinki Birth Cohort Study. Am J Obstet Gynecol. 2013, 208, 200-209.