Rozpad ZSRR
Część 1: Federacja Rosyjska Pod redakcją Anny Jach
A nna J ach
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS jako przejaw destrukcji
organów władzy państwowej ZSRS
Od momentu wyłonienia na drodze powszechnych wyborów Zjazdu De putowanych Ludowych RFSRS i Rady Najwyższej oraz wyboru na jej prze
wodniczącego Borysa Jelcyna rozpoczął się kolejny etap walki pomiędzy nim aprezydentem ZSRS, Michaiłem Gorbaczowem. W Moskwie przybrałon postać zjawiska dwuwładzy: z jednej strony Gorbaczow jako głowa państwa związko wego, z drugiej Jelcyn,który jakonajwyższa rangą osoba urzędowa w republice reprezentował interesy Rosji zarówno w stosunkach ze Związkiem, jak i z za granicą (było to zgodne z przyjętą deklaracją o suwerenności). Sytuacja stawa
ła się o tyle bardziejskomplikowana, że obaj politycy wwalce o własną wizję przyszłościpaństwawykorzystywali animozje naturyosobistej, nagłaśniając je wmediach.Głównymi oskarżeniami wysuwanymi przeciwko sobie były przede wszystkim: przywódca Republiki Rosyjskiej zarzucał Gorbaczowowi dążenie do absolutyzacji władzyosobistej, prowadzenie krajudo dyktatury; natomiast prezydentZSRS wytykał Jelcynowi skłonności autorytarne, dążenie do rozsze
rzenia osobistej władzy, a także niepowodzeniawsferze polityki gospodarczej1.
1 В. Согрин, Политическая история современной России 1985-200. От Горбачева до Путина, Москва 2001, 5. 80-81.
Obaj politycyna drodze powszechnego referendum osiągnęli, w ich mnie
maniu, wyznaczony przezsiebie cel.Gorbaczow otrzymał mandat do dalszych prac zmierzających do przebudowy struktury federalnej państwa, natomiast przed Jelcynem zarysowała się szansa ubiegania o najwyższy urząd w Rosji -
stanowisko prezydenta RFSRS. O ile chwiejna postawa nieliczącegosię z rze czywistością Gorbaczowawzbudzałacoraz większe zastrzeżenia i to zarówno wśród zwolenników reform,jakteżi ich przeciwników, o tyle Jelcyn zdołał po zyskać poparcie dlaprowadzonej przez siebie polityki wśród większości polity ków, niezależnie od orientacji.Przedstawiając prezydenta ZSRSjako głównego przeciwnika procesu demokratyzacji, zjednoczył wokół siebie także przedsta wicieli innych republik imniejszych jednostek terytorialnych ZSRS.W okresie odreferendum marcowego1991r. do końcategoż roku w taktycedziałania Jel cyna dało się zauważyć, że jego celem politycznym było wyeliminowanie poli tyczne przeciwnika. Uzyskaniepozycji w państwie, jaką posiadał Gorbaczow, dziękisprawowaniu godności głowy państwa, zaspokajało przynajmniej częś ciowo aspiracje Jelcyna. Przyzwyczajony do niezależności w działaniu Jelcyn z całą determinacją dążył do zrzucenia z siebie jakiejkolwiekzwierzchności - w tym przypadku prezydenta ZSRS. Słusznym wydaje się zatem podniesiony przeciwko niemu zarzut o dążenie do wprowadzenia autorytarnych rządów.
Zresztą Jelcyn swoich poglądównie ukrywał,mówiąc, iż jest zwolennikiem sil nej władzyprezydenckiej. Można się było spodziewać, że w przyszłości zechce wprowadzić w życie głoszone przez siebie hasła. Jednakwokresie od wiosny do grudnia 1991 r. uwagawiększości polityków, jak i obywateliskupionabyła raczej na walce z Centrum i jego władzami. Wszelkie działania Jelcyna nato
miastbyły tłumaczone tym, że zmianysą możliwe tylko w wypadku, kiedyster rządów spoczywa w rękach sprawnego polityka.
Będąc pewnym poparcia społecznego, ale także poparciaze strony rosyj skich ruchów demokratycznych, Jelcyn rozpoczął przygotowania do wzię
cia udziału w wyborach prezydenckich, których termin został ustalony na 12 czerwca 1991 r. W pierwszym rzędzie należało dostosować obowiązujące prawo republikańskie do zaistniałej sytuacji politycznej. Po podaniu do pub licznej wiadomości wyników referendum z dn. 17 marca 1991 r.Jelcyn podjął kroki, których celem było jak najszybsze opracowanie podstaw prawnych dla działań zmierzających do rozpoczęcia przygotowań do wyborów prezyden
ckich. Wkraczając w kompetencje ZDL,Jelcyn wrazz Prezydium RN 19 kwiet nia 1991 r. wydałuchwałę, na mocy której wybory prezydenckie wyznaczono na dzień 12 czerwca 1991 r.Z kolei podstawę prawną dla działań Prezydium RN stanowiła uchwała ZDL RFSRSz 5 kwietnia 1991 r., na mocy której ustalo no dzień wyborów prezydenta RFSRS na dzień 12 czerwca 1991 r.2. Ostatecz
nie w okresie od 24 kwietnia do 27 czerwca 1991 r. Rada Najwyższa RFSRS
2 Zob.: Постановление Президиума ВС РСФСР от 19 IV 1991 об организационных ме
рах по обеспечению проведения выборов Президента РСФСР 12 VI 1991, [on-line:]
http://www.bestpravo.ru/ussr/data01/texl0304.htm, odczyt: 18 VII 2007. Zob.: Поста
новление СНД РСФСР от 5 IV 1991 о перераспределении полномочий между выс
шими государственными органами РСФСР для осуществления антикризисных мер
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS... 275
wydała 13 aktów normatywnych, które stanowiły podstawę dla późniejszych zmian w prawodawstwie rosyjskim Wszystkie akty normatywne sygnowane podpisem przewodniczącego parlamentu rosyjskiego zostały zatwierdzone na czwartej sesji Zjazdu Deputowanych Ludowych w dniach 21-25 maja 1991 r.
Do najważniejszych z nich należały dwa:o PrezydencieRFSRSoraz o wyborach Prezydenta RFSRS3.
и выполнения решений Съездов Народных Депутатов РСФСР, [on-line:] http://www.
bestpravo.ru/ussr/data01/texl0332.htm, odczyt: 18 VII 2007.
3 Por.: Закон РСФСР № 1098-1 от 24 IV 1991 о Президенте РСФСР, [on-line:] http://
www.lawrussia.ru/texts/legal_178/docl7a990x913.htm, odczyt: 29 V 2007; Закон РСФСР
№ 1096-1 от 24IV1991 о выборах Президента РСФСР, [on-line:] http://www.allbusiness.
ru/BPravo/DocumShow_DocumID_38961.html, odczyt: 25 Vili 2011.
W szeregu prerogatyw prezydenckich znajdowały się pośród nich takie, które odpowiadałyposzczególnym funkcjom, które miał wypełniać prezydent.
Nadmienićjednak trzeba, iż uprawnienia przyznane prezydentowi RFSRS nie mogły być szersze od kompetencji prezydenta ZSRS.Stądteż można stwierdzić, że funkcje, którezostały powierzone osobie zajmującej najwyższy urząd pań
stwowy w Rosjimusiały być zgodne z funkcjami konstytucyjnej głowypaństwa sowieckiego. Zasadnicze różnice pomiędzy tymi dwoma stanowiskami pań stwowymisprowadzały się do kilku kwestii.
Pierwsza związana była z samą definicją nowo utworzonych urzędów oraz roliw życiu państwowym osób, które miały tę godność piastować. Z jed nej strony, mieliśmy bowiemdo czynienia zpolitykiem dążącym do uzyskania potwierdzenia konstytucyjności własnej pozycji w konfederacji jako jej przy
wódcy. Z drugiej strony stał lider największej z republik sowieckich, którego celem nie było bynajmniejuzyskanie legitymizacjipaństwowej na drodze kolej
nych zmianw konstytucji. Jelcyn czuł sięuprawniony do realizacji swej polityki dzięki powszechnym wyborom prezydenckim. Obywatele rosyjskiej republiki udzielili Jelcynowi swego poparcia, mając nadzieję na gruntownąreformę eko
nomiczną,atymsamym nazmiany w sferachspołeczno-politycznych. Nie będąc przywódcą ZwiązkuSowieckiego, nie aspirował do godności„głowy państwa".
Jelcyn, obejmującurząd prezydenta Rosji, miał na celu faktyczne, sprawne kierowanie podległymsobieterytorium. Stwierdzenie w art. 1 ustawy o Prezy
dencie RFSRS, że prezydent Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Sowieckiej jest najwyższąosobą urzędową RFSRS i głową władzy wykonawczej w RFSRS, w części zaspokajało ambicje Jelcyna. Pozwoliło mu też na otwartą walkęzGorbaczowem, który reprezentował„znienawidzone" Centrum. Jelcyn, jaksam wówczas twierdził,opowiadałsięzatransformacją gospodarczą, której efektem miało być przejście do gospodarki rynkowej. Transformacja systemu politycznegomiała doprowadzić do utworzenia w pełni demokratycznego pań
stwa rosyjskiego(o czym była mowaw przyjętej w 1990r.deklaracji o suweren
ności państwowejRosji), opartego na zasadach poszanowaniapraw i wolności każdego człowieka oraz trójpodziału władzy. Zmiany, zaktórymi opowiadał się Jelcyn, nie byłyby możliwe, gdyby nie polityka głasnosti. Dzięki niej nastąpiło rozbudzenie świadomości narodowej wśród Rosjan i wzrost poczucia własnej wartości.
Z racji pełnionego przez prezydenta RFSRS urzędu zostały nań nałożone trzy rodzaje funkcji. Ustawa o prezydencie przewidywała, że z tytułu sprawo wania najwyższego urzędu w państwie prezydent Rosji: podpisuje i ogłasza ustawy wciągu 14 dni od momentu ich przyjęcia; ma prawo inicjatywyusta wodawczej; przedstawia nie rzadziej niż raz do roku sprawozdanie Zjazdowi Deputowanych Ludowych RFSRS o wypełnieniu przyjętych przez ZDL i Radę Najwyższą programów społeczno-ekonomicznych i innych, relację o sytuacji wRepublice Rosyjskiej, zwraca sięzorędziem do narodu, do Zjazdu Deputowa
nych Ludowych RFSRS i Rady Najwyższej RFSRS; wyznacza i odwołuje przed stawicieli dyplomatycznych republiki, przyjmuje listy uwierzytelniające akre
dytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych; nagradza nagrodami państwowymi, nadaje specjalnetytuły,awanse i tytuły honorowe; okazuje pra
wo łaski obywatelom skazanymprawomocnym wyrokiem przez sąd; korzysta z innychpełnomocnictw przyznanych mu przez konstytucję i ustawy; rozwią
zuje wzgodziez prawemkwestie obywatelstwa w republice orazprośby o azyl.
Jako szef władzy wykonawczej prezydent RFSRS: po pierwsze, wyznacza przewodniczącego Rady Ministrówza zgodą Rady Najwyższej;po drugie, mia
nujei zwalniaze stanowiska ministrów, przewodniczących komitetów i resor
tów na wniosek przewodniczącego Rady Ministrów;potrzecie,kieruje pracami RadyMinistrówi po czwarte, przyjmuje rezygnację rządu za zgodą Rady Naj
wyższej RFSRS. W związku z niemożnością wypełniania funkcji zwierzchnika sił zbrojnych (ze względu na fakt, iż jestto wyłącznakompetencjaprezydenta ZSRS)kompetencje dotyczące spraw obronnościi bezpieczeństwazostały uję te w prerogatywach przynależnych szefowi władzy wykonawczej, w oparciu o któreprezydent: stoi na czeleRady Bezpieczeństwa RFSRS, której struktura, pełnomocnictwa i porządek administracyjny są określone przez ustawodaw
stwo republiki; podejmuje krokiw celu zagwarantowania państwowego i spo
łecznego bezpieczeństwa; w imieniu RFSRS uczestniczy w zagwarantowaniu państwowego ispołecznego bezpieczeństwa Związku Sowieckiego. Na wniosek prezydenta RFSRS są zwoływane nadzwyczajne posiedzenia ZDL i nadzwy
czajne posiedzenia Rady Najwyższej RFSRS. Prezydent republiki niemaprawa rozwiązywania albo wstrzymywania działalności ZDL,Rady Najwyższej RFSRS;
ogłasza w zgodzie z prawem Rosji stan wyjątkowy. Na terytorium republiki wchodzącej wskładRFSRSstan wyjątkowyjest ogłaszanypouzgodnieniu z jej najwyższymi organamiwładzy państwowej.
Pełniąc funkcję najwyższej rangą osoby w republice, prezydent Rosji był zarazem jej reprezentantem w stosunkach międzynarodowych. Przysługiwa
Narodziny prezydenturyw republice związkowej na przykładzie RFSRS... 277
ły mu uprawnienia niezbędne dla prowadzenia rokowań między republikami i innymi państwami. Układy podpisane przezprezydentaw imieniu republiki wchodziły wżyciew momencie ichratyfikacji przez Radę Najwyższą RFSRS4.
4 Закон РСФСР № 1098-1 от 24 IV 1991 о Президенте РСФСР, [on-line:] http://www.la- wrussia.ru/texts/legal_178/docl7a990x913.htm, odczyt: 29 V 2007.
5 Ibidem.
6 Por.: S. Gardocki, Instytucja prezydenta w polityce Federacji Rosyjskiej, Toruń 2008, s. 47;
Konstytucja Republiki Francuskiej, tłum, i wstęp W. Skrzydło, Warszawa 2005.
Z analizy treści powyższej ustawy wynika, że najważniejszą z prerogatyw prezydenckich było prawo inicjatywy ustawodawczej. Rozważając zasadność przyznania prezydentowi tak szerokich kompetencji,brano pod uwagę, zjednej strony, potrzebę istnienia silnego ośrodka kierowniczo-zarządzającego, który podoła zadaniom gruntownej reformy państwa. Miał też stanowićprzeciwwa
gę dlacentralnego ośrodka władzy związkowej, którą uosabiał prezydent ZSRS, Gorbaczow. Z drugiej strony,obawiano się zbyt szerokich pełnomocnictw szefa władzywykonawczej, dlatego prawu inicjatywy ustawodawczej poświęconoaż dwa kolejne artykuły. Art. 6 i 8 wprowadzałyzależność prezydenckiej działalno
ści ustawodawczej od władzyustawodawczej, której kompetencje w niczym nie zostały ograniczone. Można zaryzykować stwierdzenie, iż utworzenie nowego urzędu w republice rosyjskiejwręczrozszerzyło zakres kompetencji przynależ
nych centralnymprawodawczym organom władzy w republice. Art. 6zastrze
gał, że prezydent nie może wykorzystać przyznanych mu prerogatyw dla zmiany ustroju RFSRS, rozwiązania albo zawieszenia działalności jakichkolwiek praw niewybranychorganówwładzj^aństwowej. Zkolei, w art. 8czytamy, iż:
Prezydent RFSRR na podstawie i w celu wypełnienia Konstytucji i praw RFSRR, postanowień Zjazdu Deputowanych Ludowych RFSRR i Rady Najwyższej RFSRR wydaje postanowienia i rozporządzenia, sprawdza ich wykonanie. Postanowienia Prezydenta RFSRR nie mogą być sprzeczne z Konstytucją i prawami RFSRR. Posta
nowienia Prezydenta RFSRR obowiązują na całym terytorium RFSRR. Zjazd Depu
towanych Ludowych RFSRR albo Rada Najwyższa RFSRR na podstawie postano
wienia Sądu Konstytucyjnego RFSRR ma prawo uchylić rozporządzenie Prezydenta RFSRR w przypadku ich sprzeczności z Konstytucją i prawami RFSRR, postanowie
niami Zjazdu Deputowanych Ludowych RFSRR i Rady Najwyższej RFSRR5.
Ograniczenia te, jak pokazałapóźniejszapraktyka,najbardziej przeszkadza ły Jelcynowi. Nie mogło zatem dziwić, żenie zamierzał ich przestrzegać. Prezy dentowinie podobały się również stosunki między poszczególnymi organami władzy. Jego znacznie silniejszapozycja ustrojowa względem rządu, zaczerp
nięta z modelu francuskiego (stąd nazywana orleańską6), nie gwarantowała Jelcynowi swobodnego kierowania polityką państwa. Działo się tak zarówno wtedy, gdy występował w roli szefaegzekutywyczy też,jak to miałomiejscena
jesieni 1991 r., w roli premiera. Opozycja parlamentarnablokowała liczne pro
jekty rządowe, obniżając tym samym pozycję gabinetu, jak i prezydenta, a co zatym szło, powodującspadekpoparcia społecznego dla wdrażanych reform.
Rada Ministrów, funkcjonując w modelu podwójnego podporządkowania pre
zydentowii parlamentowi, odsamego początku stała się przedmiotem rywali zacjipomiędzy zwalczającymisięośrodkami władzy.
Chociażustawa o prezydencie w art. 2, 3 i4 wskazywała, kto mógł ubiegać się oto stanowisko oraz określała ogólnezasady, na jakich miałoby się to od
bywać, to dopiero ustawa o wyborach prezydenta RFSRS dokładnie precyzo
wała szczegółynowej ordynacji wyborczej. W 17 artykułach zawarte zostały prawa i zasady wyborcze obowiązujące podczaselekcji prezydenta. Poruszono także kwestię materialnego zabezpieczenia wyborów oraz stworzono podsta
wy organizacyjne dla nich. Ordynacja oparta była o funkcjonującą wcześniej ordynacjęobowiązującąw wyborach parlamentarnych (ustawaRFSRSowybo
rach deputowanych ludowych RFSRS)7. W związku z tym znalazło się w niej wiele elementów charakterystycznychdladotychczasowej praktyki wyborczej, chociaż zostały uzupełnione zupełnie nowymi. Ten zabieg najbardziej byłwi docznyw zapisie artykułów określających tryb zgłaszania kandydatów, także warunki niezbędne wcelu dokonania ich rejestracji oraz mężów zaufania.
7 Закон РСФСР № 1096-1 от 24 IV 1991 о выборах Президента РСФСР, [on-line:] http://
www.allbusiness.ru/BPravo/DocumShow_DocumID_38961.html, odczyt: 25 VIII 2011.
Wmyśl art. 7 ustawy o wyborach prezydenta prawo do zgłaszania kandyda tów przysługiwało:
1. zarejestrowanympartiom politycznym, związkom zawodowym i masowym ruchom społeczno-politycznymszczebla republikańskiego;
2. organomzarejestrowanych w republice ogólnozwiązkowychpartiipolitycz
nych,związków zawodowych i masowych ruchów społeczno-politycznych, załogom zakładów pracy, urzędów i instytucji oraz średnich i wyższych szkół;
3. zebraniom obywateli w miejscu zamieszkania;
4. zebraniom wojskowych w ich jednostkach.
Każdy z wymienionych powyżej podmiotów mógł zgłosić wyłącznie po jednym kandydacie, pod warunkiem jednakże zebrania pod jego nazwiskiem przynajmniej 100 tys. głosów poparcia. Dopiero na tej podstawie Centralna Komisja Wyborcza dokonywała rejestracji kandydatastartującego w wyborach prezydenckich.
Nie byłto jedyny sposób wyłaniania kandydatów do wyborów prezyden
ckich. Ordynacja wyborcza przewidywała, że do wyborów mogą przystąpić także ci, którzy otrzymali nie później niżna 15 dni do wyborów poparcieprzy najmniej jednej piątej z ogólnej liczby deputowanych. Uzyskanie poparcia de
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS... 279
putowanych obywało się albo w drodze głosowania tajnego w trakcie posiedze niaZDL,albo poprzez zebraniepodpisówdeputowanychludowych RFSRS.
Z kolei art. 8 niniejszej ustawy wprowadzał zapis, że Centralna Komisja Wyborcza musiała dokonywać rejestracji nie później niż na 22 dni przed wy
znaczonym terminem wyborów. Kandydaci oprócz zgody na udział w wybo
rach zobowiązani byli przedstawić protokółz posiedzenia wyższych organów podmiotów, w którego treści zawarte było poparcie. W przypadku, kiedy pod
miotem zgłaszającym byli obywatele, protokół winien być uwierzytelnionyich podpisami. Każdy z kandydatów zgłaszałpropozycję objęciastanowiska wice
prezydentaRFSRS przezwskazaną przez siebie osobę. Obaj kandydaci -jeden, ubiegającysię o urząd prezydenta RFSRS, i drugi, który miał objąć stanowisko wiceprezydenta - nie mogli wchodzić w skład komisji wyborczych. Warunek ten dotyczył także tzw. mężów zaufania kandydata naprezydenta Rosji.Po do pełnieniu przez kandydatów wszelkichformalności CKW dokonywałaich reje
stracji8. Ostatecznie do wyborów prezydenckich w 1991r.stanęli:
0 W myśl art. 10 kandydat ubiegający się o urząd prezydenta RFSRS miał prawo mieć do 100 zaufanych osób, zwanych mężami zaufania. Do ich obowiązków należała pomoc w pro
wadzeniu kampanii wyborczej, agitacja na rzecz wyboru danego kandydata. Mężowie zaufa
nia reprezentowali także interesy kandydata w stosunkach z państwowymi i społecznymi organami, komisjami wyborczymi. Wszyscy oni tworzyli sztab wyborczy danego kandydata.
Podobnie jak sam kandydat na prezydenta Rosji i kandydat na stanowisko wiceprezydenta mężowie zaufania musieli zostać zarejestrowani przez CKW RFSRS. Zob.: ibidem.
9 Jak pisała Irina Kulikowa, biografistka Żyrinowskiego, „Władimir Wolfowicz wybrał drugą drogę, bardziej ryzykowną, ale za to efektywniejszą w razie sukcesu. Miał przy tym okazję przemówić z wysokiej trybuny Zjazdu. Efekt wystąpienia przeszedł wszelkie oczekiwania, także samego kandydata. Deputowanych, a wraz z nimi wielu radiosłuchaczy i telewidzów (Zjazd transmitowano) zadziwiła i zapewne zaszokowała bezdyskusyjna prostota wypowie
dzi kandydata, radykalizm jego ocen oraz maniera zachowania: pewność siebie, momentami przechodząca w zarozumiałość, niepohamowana samoreklama, władczość i umiejętność ukazania natury gestów. Sala zauważalnie się ożywiła. W miarę występowania reakcja obec
nych wyostrzyła się, znikały normalne dla deputowanych apatia i obojętność. Kandydatowi było potrzebnych 213 głosów. Za Żyrinowskim opowiedziało się 477 posłów- ponad połowa wszystkich obecnych na sali. Wyniki głosowania oszołomiły ich samych [deputowanych]’’.
• Borys Jelcyn - Przewodniczący Rady Najwyższej RFSRS, popierany przez
„Demokratyczną Rosję". Występowałjako zwolennik demokratyzacji życia społeczno-politycznego Rosji oraz szybkiej reformy gospodarczej, która uzdrowiłaby sytuację w kraju;
• Władimir Żyrinowskij - lider Liberalno-Demokratycznej Partii-Związku So
wieckiego. Żyrinowskij skorzystałzdrugiegosposobu pozyskania poparcia dlaswojej kandydatury w wyborach prezydenckich. Zdecydowałsięwystą
pić z programem głoszącym idee mocarstwowo-imperialne z silnymi ak
centami nacjonalistycznymi naposiedzeniuZDLRFSRS, licząc na to, iżuda mu się przekonać do siebie 1/5 deputowanych9. Przy ocenie postępowania
ŻyrinowskiegoAndrzej Czajowski sugeruje, powołując się na doradcę Jel cyna - Lwa Suchanowa, iż jego kandydatura niebyłatraktowana poważnie.
Miał zagrać rolę „nadwornego błazna" Zjazdu, który sam się kompromitu
jąc, ośmieszyłby przede wszystkim ekipę rządzącą w Rosji10;
Zob.: И. Куликова, Феномен Жириновского, Москва 1992, s. 7-8 (wszystkie tłumacze
nia z języka rosyjskiego zostały dokonane przez autorkę); Тайны власти в организациях, t. 3, Москва 1992, cyt. za: A. Czajowski, Demokratyzacja Rosji w latach 1987-1999, Wrocław 2001, s. 241.
10 Ibidem.
• Nikołaj Ryżkow - poważny i główny rywal Jelcyna, wysunięty przez Gor baczowa, uzyskał pełne poparcie ze strony kierownictwa Komunistycznej Partii Rosji (KPR). Były premier ZSRS przy pomocy członków Biura Poli tycznego KPZS zebrał w dośćkrótkim czasie około 3 minpodpisów. Ryżkow był sceptycznie nastawiony do idei gospodarczej przebudowy, uchodził za pragmatyka o poglądach umiarkowanie konserwatywnych;
• Aman-Geldy Tulejew- deputowany parlamentu rosyjskiego i jednocześnie przewodniczący Rady Deputowanych Ludowych Obwodu Kiemierowskie- go. Reprezentował orientację komunistyczną;
• Alber Makaszow - generał, dowódca nadwołżańsko-uralskiego okręgu woj skowego, reprezentował zdecydowanie konserwatywne skrzydło partii komunistycznej;
• Wadim Bakatin - bliski współpracownik Michaiła Gorbaczowa, członek Rady Prezydenckiej ZSRS, były minister spraw wewnętrznych Związku So
wieckiego, odsunięty ze stanowiska pod wpływem nacisków konserwaty
stów partyjnych. Oceniany jakokomunistyczny liberał.
Każdy z kandydatów miał za sobą poparcie konkretnej grupy interesów.
Także kandydatów na wiceprezydentów popierały określone grupy społecz ne, licząc na to, iż po objęciu stanowiska danywiceprezydentwy wiąże się ze swoich zobowiązań. Kandydaci biorący udział w wyborach prezydenckich po przez dobór określonego kandydata mieli zapewnić sobie poparcie grupy, któ rej reprezentantem byłkandydat na wiceprezydenta. Szef sztabu wyborczego Jelcyna - Giennadij Burbulis zaproponowałna to stanowiskoAleksandra Ru- ckoja, byłego lotnika, uczestnika wojnyw Afganistanie odznaczonego tytułem
„Bohatera Związku Sowieckiego". Kariera wojskowa Ruckoja wskazywała na to, że może okazać się pomocny Jelcynowi w pozyskaniu poparciazestronykomu
nistycznych reformatorów i konformistycznychprzedstawicieli aparatu partyj nego, a także wojskowych. Mianowanie Ruckoja wiceprezydentem, po uprzed nim podniesieniu go do stopnia generalskiego, przeszkadzało przeciwnikom Jelcyna - komunistom (na czele których stał Iwan Połozkow), nacjonalistom, jak i samemu Gorbaczowowi.Wojskowi stanowiliogromną siłę społeczną, któ
Narodziny prezydenturyw republice związkowej na przykładzie RFSRS... 281
rej poparcie dawało gwarancję sukcesu w wyborach prezydenckich. Z drugiej strony,jak sądzi Marciniak „utworzenie instytucji wiceprezydenta wyrażało ko
alicyjny charakter obozurządzącego ipopierane było przez szereg ugrupowań politycznych i regionalnych, ściśle związanych z kadrą zarządzającą, kontrolu jącą wtym czasie rząd"11.
11 W. M a rc i n i a k, Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2004, s. 157, Arkana Historii.
12 В. Ш e й н и с, Взлет и падение парламента. Переломные годы в российской политике (1985-1993), t. 1, Москва 2005, s. 483. Z kolei doradca Gorbaczowa Anatolij Czerniajew podkreśla fakt, iż taką alternatywą dla kandydatury Jelcyna mógł stać się Wadim Bakatin.
W jego ocenie Bakatin był jedynym z sześciu kandydatów, który był „porządny, rozsądny, mądry, doinformowany, niedążący do zwycięstwa za wszelką cenę, niepodatny na wpływy z zewnątrz, w tym własnego otoczenia. I niewątpliwie nowoczesny, zwolennik pieriestrojki.
Na nieszczęście" - konstatuje dalej Czerniajew - „zajął w wyborach prezydenckich ostat
nie miejsce i w ogóle wycofał się z dalszej politycznej gry". Zob. А. Черняев, Шесть лет с Горбачевым. По дневниковым записям, Москва 1993, s. 149.
13 Nikołaj Ryżkow uzyskał 13 395 335 głosów, Władimir Żyrinowskij - 6 211 007, Aman- Geldy Tulejew - 5 417 464, Albert Makaszow - 2 969 511, Wadim Bakatin - 2 719 757.
Zob.: Центральная избирательная комиссия по выборам Президента РСФСР, [on-line:]
http://www.fci.ru/prz_1991_l.html, odczyt: 4 IV 2007.
Odnośnie kandydatów na prezydenta należy podkreślić dwie kwestie. Po pierwsze, wszyscy oni związani byli w niedalekiej przeszłości ze strukturami partii komunistycznej. Zatem,wśród osób ubiegającychsię ourządprezydenta RFSRS nie znalazł się żaden działacz, który, nie należąc do KPZS, reprezento
wałby w pełni demokratycznepoglądy.
Podrugie, siły nomenklatury nie były w stanie, a demokracinie wpadli na pomysł,żeby przedstawićalternatywną kandydaturę, mogącą być przeciwwagą dla Jelcyna12.
W rezultacie głosowania wdniu 12czerwca 1991r. zwycięstwo odniósł Bo rysJelcyn, wygrywając już w pierwszej turze, uzyskującpoparcie 45 552 041 obywateli. W dniu wyborów uprawnionych do głosowania było 106 484 518 osób. W głosowaniu wzięło udział 79 498 240 uprawnionych do głosowania, co stanowiło 74,66 %. Przeciwko wszystkim kandydatom wyborcy oddali 1 525 410głosów (1,92 % głosów)13.
Jelcyn na urząd prezydenta RFSRS zaprzysiężonyzostał w dn. 10 lipca 1991 r. w pierwszym dniu V Nadzwyczajnego Zjazdu Deputowanych Ludo wych Rosji. O ile sposób wyłaniania prezydenta na drodze wyborów po wszechnych nie wzbudzał zastrzeżeń ze strony zarówno polityków, jak i społeczeństwa, o tyle od samego początku rosyjską sceną polityczną tar gały spory o pozycję, jaką miałby zajmować prezydent w systemie władzy politycznej, w tym,jakie przysługiwać powinny mu prerogatywyw stosunku do legislatywy i rządu.W takiejwłaśnie atmosferze politycznej Jelcynrozpo czął działania zmierzające do przeobrażenia sceny politycznej Rosji według
lansowanej przez siebie koncepcji o Rosjijako republice z silną władzą pre zydencką. Jelcyn na trzy dni przed Referendum Konstytucyjnym w grudniu 1993 r. mówił: „Nie ukrywam i nie ukrywałem jestem zwolennikiem silnej władzy prezydenckiej wpaństwie rosyjskim. I nie tylko w okresie przejścio wym, który właśnie przeżywamy,ale iw przyszłości"14.Walka Jelcyna o wła
dzę z moskiewskim Centrumrozpoczęłasię od wydaniaspecjalnego dekretu, na mocy którego została utworzona oddzielna sekcja KGB, mająca podlegać RFSRS, a nie ZSRS. Jelcyn chciał widzieć w rosyjskim KGB „ramię demokra cji", co oczywiście nie spodobało się szefowiKGB ZSRS, Władimirowi Kriucz- kowowi. Ustosunkowując się do wypowiedzi prezydenta RFSRS, stwierdził on, że „niepodległość i wolność są w niebezpieczeństwie.Tylko silny Związek Radziecki może nas obronić. Jeśli pozwolimyna upadek Związku Radzieckie
go, niktz nas nieprzetrwa"15.
14 J. Krawulski, Wybory parlamentarne i prezydenckie u wschodnich sąsiadów Polski w la
tach 1992-1995 (Litwa, Rosja, Ukraina, Białoruś), Poznań 1995, s. 55, Pomocnicze Materiały Dydaktyczne - Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, nr 75.
15 Μ. S m o 1 eń, Stracone dekady. Historia ZSRR 1917-1991, Warszawa-Kraków 1994, s. 384.
16 Ibidem.
17 Ibidem.
Z kolei, przewodniczący KGB Rosji,WiktorIwanienko, w odpowiedzi udzie
lonejKriuczkowowi, zwróciłuwagę, że „obecnykryzys nie jest wynikiemwalki o władzę - jestwynikiem starego,scentralizowanego systemu.Przywódcysta
rejgwardiiignorująrzeczywistość. Tymczasemumęczone społeczeństwo ocze
kuje decydujących zmian. Niewierzy jużwstarynieludzkisystem"16.
Mieczysław Smoleń w swojej pracy konstatuje,że przemówienie Iwanienki podziałało szokująco na Kriuczkowa i jego współpracowników, albowiem nigdy nie słyszeli „większychbluźnierstw"17.
Prezydent Jelcyn nie od razu zaczął korzystaćz przyznanych mu preroga tyw, w tym z prawa inicjatywy ustawodawczej, zabierając głos wsprawach do tyczącej całej republiki. 20 lipca 1991 r. Jelcyn podpisał brzemienny w skutki dekret, mówiący o odpartyjnieniu instytucji państwowych naobszarze RFSRS.
Obok dekretu powołującego do życia odrębną komórkę rosyjskiego KGB, to właśnie ten dokument stanowił credo polityczne Jelcyna i jego ekipy. Na jego podstawie, czytamy w dokumencie:
nie dopuszcza się do tworzenia nowych, a działalność istniejących pierwotnych or
ganizacji, komitetów i innych struktur organizacyjnych partii politycznych i maso
wych ruchów społecznych w organach władzy państwowej RFSRS, republik wcho
dzących w skład RFSRS, w organach wykonawczych Rad Deputowanych Ludowych wszystkich stopni, w instytucjach państwowych, organizacjach, koncernach, przed
siębiorstwach na terytorium RFSRS, niezależnie od ich podporządkowania. Dzia
łalność struktur organizacyjnych związków zawodowych odbywa się na podstawie
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS... 283
umowy między administracją instytucji państwowych, organizacji, przedsiębiorstw a kolektywem pracowniczym18.
18 Указ Президента РСФСР № 14 от 20 VII 1991 о прекращении деятельности органи
зационных структур политических партий и массовых общественных движений в го
сударственных органах, учреждениях и организациях РСФСР, [on-line:] http://www.
bestpravo.ru./fedl991/data01/texll443.htm, odczyt: 23 VII 2007.
19 O trudnościach związanych z wyborem nowego przewodniczącego piszę w swej książce Wiktor Szejnis, który jako deputowany brał udział w tych wydarzeniach. Zob.: В. Шейнис, op. cit, s. 484-485.
Już w niedługiej, jak się okazało, przyszłości, dokument ten znalazł swoje zastosowaniew odniesieniu do struktur partii komunistycznej.
Zakaz dotyczył urzędów państwowych wszystkich szczebli, sił zbrojnych imilicji. Prezydent Rosji dałtymsamym do zrozumienia,żedrogi dalszego roz
woju Rosji i ZSRS sąoddzielne.Sytuacja,wktórej znalazł się Jelcyn poobjęciu urzędu prezydenckiego, była skomplikowana. Złożoność ta wynikałaz faktu, iż wraz z pojawieniem sięnowej instytucji państwowej okompetencjach m.in.
szefawładzy wykonawczej, na margines hierarchii organówwładzy zostały ze pchnięte Rada Najwyższa iZjazd Deputowanych Ludowych RFSRS. Po objęciu urzędu prezydenta RosjiprzezJelcyna dotychczasowe „najwyższe organy wła
dzy"zmuszone zostały do „podzielenia się"władzą. Zajęły tym samym miejsce przewidziane w systemach państw o ugruntowanej demokracji dla organów władzy ustawodawczej. Wywołało to niezadowoleniezestrony deputowanych, którzy dali odczuć prezydentowi, jakniepewna jest jego sytuacja.Stała się ona źródłem napięć w relacjach pomiędzywładzą wykonawczą, reprezentowaną przezprezydenta a władzą ustawodawczą na czele z RN i ZDL, które w przy
szłości nabrały ostrościi zaowocowały kryzysem władzy.
Zewnętrznymwyrazem niepewności prezydenta na ówczesnej scenie poli
tycznej był problem z wyborem nowego przewodniczącego Rady Najwyższej.
W dniu zaprzysiężenia na prezydenta Jelcyn usiłował przeforsować własną kandydaturę na zwolnione przez siebie stanowisko przewodniczącego. Prezy dent proponował na stanowisko przewodniczącego Rady Najwyższej wybór
„wiernegoRusłana" - jak nazywanopierwszegozastępcę Jelcyna Rusłana Chas- bułatowa. Opozycja wysunęłana to samo stanowisko Siergieja Baburina, który chociażmiał przewagęgłosównadswoimrywalem, to jednak nie został wybra
ny na przewodniczącego. Ostateczniena pełniącego obowiązki przewodniczą
cego parlamentu, wobec przerwania obrad ZDL RFSRS, wybrany został Chas- bułatow, uzyskując poparcie 404 deputowanych. O tym, żepoparcie udzielone przez Jelcyna Chasbułatowowi było poważną pomyłką kadrową, prezydent miał przekonaćjuż pod koniec 1991 r.19 Jednakże wówczas taki obrótsprawy uznany został za sukcesJelcyna,tym bardziej, że widoczne byłopełnepoparcie
dla procesu demokratyzacji Rosjize strony ruchu demokratycznego. Ostatecz
nie deputowani RFSRS nie dokonali wyboru nowego przewodniczącego wlip- cu, aledopiero na jesieni, na kanwie wydarzeń posierpniowych.
Działania na rzecz wzmocnienia pozycjiwładzy wykonawczej wRFSRS zy skiwałyaprobatę ze strony społeczeństwa i części polityków. Przykładem może tu być zapoczątkowany wraz z objęciem przez Jelcyna urzędu prezydenta re
publiki procesreorganizacjiAdministracjiPrezydenta, niespotkałsięze sprze ciwem żadnego ze środowisk, które dotychczas w sposób nieformalnybrały udział w procesie decyzyjnym. Niemniejjednaknie odpowiadały one przedsta wicielom organów związkowych. Już sam fakt powstaniasytuacji dwuwładzy w Moskwie wzbudzał zarówno w samym Gorbaczowie,jak i wnomenklaturze partyjnej wyraźne zaniepokojenie. Oile Gorbaczowgodziłsięzzaistniałąsytu
acją i starałsięnie zauważać problemu, o tyle ludzie wchodzący w skład jego administracjinie zamierzali przyglądaćsię jej bezczynnie.Tym bardziej, że Jel cynzacząłotwarcie zwalczać strukturywładzy związkowej na terytorium Rosji.
Z drugiejstrony, wzwiązkuzzaostrzaniem sięproblemu narodowościowe go na terytoriumcałego Związku Sowieckiego, Jelcyn aktywnieprzystąpił wraz z przedstawicielami większości republik (bez udziału Litwy, Łotwy i Estonii) do demontażu federacyjnego państwa20. Swoją postawą wymusili oni na Gor baczowie rozpoczęcie prac nad kolejną wersją nowego traktatu związkowego, który przewidywał federację państw wsystemie 9+1 (9 suwerennych republik związkowych i prezydent ZSRS - ZwiązekSuwerennych Republik Sowieckich).
Ostatecznie, na spotkaniu w Nowo-Ogariewie 29lipca 1991 r. ustalono,że nowy traktat związkowyzostanie oficjalnie podpisany 20 sierpnia. Nie doszło jednak
20 Rosja podobnie jak ZSRS była państwem złożonym z wielu podmiotów politycznych.
W okresie tzw. „politycznej rewolucji regionów", jak określa ostatnie lata polityki narodo
wościowej Związku Sowieckiego Włodzimierz Marciniak, również i Rosja musiała zabiegać o utrzymanie jedności swego terytorium. Wysunięty w listopadzie 1990 r. przez prezyden
ta ZSRS projekt nowego układu związkowego (Związek Sowieckich Suwerennych Repub
lik) przewidywał bowiem możliwość podpisania go przez „republiki, wchodzące w skład drugiej republiki". Autorem koncepcji, „aby republiki autonomiczne na równi z republika
mi związkowymi podpisały nowy układ związkowy", był przewodniczący Rady Najwyż
szej ZSRS, Anatolij Łukjanow. Takie podejście do kwestii narodowościowej przez władze związkowe było elementem polityki powstawania kontrregionów na terytoriach republik związkowych, które z kolei występowały z deklaracjami o suwerenności państwowej. Tak
tyka ta była obliczona na przeciwdziałanie dezintegracji Związku Radzieckiego. Plany te spotkały się z ostrą krytyką ze strony liderów największych regionów ZSRS: Kazachstanu, Rosji, Uzbekistanu i Ukrainy. Uznali oni, że takie posunięcie ze strony centrum jest „ordynar
nym naruszeniem prawa międzynarodowego". Natomiast prezydenci Kazachstanu i Rosji - Nazarbajew i Jelcyn - ustosunkowali się do tych planów w wydanym 17 sierpnia 1991 r.
oświadczeniu, w którym stwierdzali, że „zachowanie integralności terytorialnej Federacji Rosyjskiej stanowi niezbędny warunek zachowania jedności Związku”. Zob.: W. Marciniak, op. cit, s. 177.
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS... 285
do finalizacjitego porozumienia, ponieważ 19 sierpnia 1991 r.miałmiejsce za mach stanu, któremu przewodzili najbliżsi współpracownicy Gorbaczowa. Za mach sierpniowy miał w opinii jego przywódców powstrzymać rozpad Związku Sowieckiego. Był próbązachowania jedności państwa związkowego wkształcie nadanym mu w przeciągu całego okresu jegoistnienia.
Konsekwencją polityczno-prawną przewrotu sierpniowego w Rosji było znaczne poszerzenie prerogatyw prezydenta RFSRS,które stanowiły podstawę prawnądla stworzenia silnej władzyprezydenckiej.Dekrety prezydenckie kon stytuowały nową rzeczywistość prawno-ustrojową, która musiała być zgodna z literąiduchem stanowionegoprawa (zaznaczyćprzy tymnależy, iżwładze re
publikańskie Rosjiwowym czasiepodchodziły bardzo poważnie do głoszonych przez siebie zasad demokratycznych). Takie właśniepodejście doobowiązują cej wRFSRS konstytucji i prawumożliwiły władzom Rosji nazdecydowane od cięcie się od decyzji tzw. „rządu sowieckiego" i uznaniego za antykonstytucyjny.
Wokresie od 19 do24 sierpnia 1991 r. prezydent Rosji wydał szeregdekre
tów, na mocyktórych, wobecfaktycznej destrukcji organówwładzycentralnej, doszło do przejęcia wielu pełnionych przez nie funkcji przez władze Rosji21.
Wwydanej 19 sierpnia 1991 r. odezwie Doobywateli Rosji, rząd rosyjski uznał, że działania Państwowego Komitetu Stanu Wyjątkowego (PKSW- Государст венный Комитет по Чрезвычайному Положению, GKCzP) noszą znamiona działalności przestępczej, wymierzonej przeciwko państwu i jego legalnym władzom. Jelcyn, występującwroli obrońcy konstytucji RFSRS, a także, działa
jąc w jej ramach,wymusił na nomenklaturze rosyjskiej dokonanie wyborupo między lojalnością wobeclegalnie wybranego prezydenta, a lojalnością wzglę
dem pozakonstytucyjnego organu władzy, za jaki uznały władze Rosji PKSW.
W ten sposób podkreślił, że chociaż RFSRS nadal wchodziła w skład Związku Sowieckiego,tow sytuacji stanu wyjątkowego, władza nadrzędna nad ZSRS na leżała do Rosji. Dał temu wyraz w dekrecie nr 59 o działaniach GKCzP22.
21 Szerzej na ten temat zob.: A. Jach, Rosja 1991-1993. Walka o kształt ustrojowy państwa, Kraków 2011.
22 Указ Президента РСФСР № 59 от 19 Vili 1991 о действиях ГКЧП, [on-line:] http://
www.bestpravo.ru/fedl991/data01/texll224.htm, odczyt.: TI VII 2007.
Z chwilą „ukonstytuowania" się Komitetu powstała w Moskwie sytuacja
„państwaw państwie", przyczym ośrodek władzy na czele z Jelcynemstał się jedyną legalną władzą w kraju. Spiskowcy nie byli przygotowani na inny sce nariusz przebiegu wydarzeń. Nie przewidzieli reakcji Jelcyna, który swympo stępowaniem naruszyłzasadygrypolitycznej dyktowaneprzez nomenklaturę.
W sytuacji kompletnego braku równowagi sił należało rozpocząć poszukiwania kompromisu. „Zamachowcy" byli oczywiście przekonani o własnej przewadze polityczneji wojskowej w państwie. Naruszając reguły gry (na powstaniePKSW Jelcyn odpowiedział natychmiastowym przystąpieniem do ataku), prezydent
Rosji osiągnął ogromną przewagęw sytuacji zpozorubez wyjścia. Rezygnując świadomiez taktyki intryg parlamentarnych czy negocjacji, odwołałsię do na rodu.Niczymtrybun ludowy - jak podaję Heller- Jelcyn „stanąłna czele zorga
nizowanego przezsiebie ludowego buntu przeciwko zamachowcom, spiskow
com, wobronie legalnego prezydenta ZSRR"23. Utwierdził tym samym w oczach Moskwian obraz demokratycznie wybranego prezydenta, którego władza jako patrona ma sens symboliczny - każdy obywatel chciał w tych dniach utożsa mić sięz najważniejsząosobą w kraju. Wodczuciu większości Rosjan stałsię on gwarantem pokojowej transformacji państwaoustroju totalitarnym w kraj, któregofilarami miały być zasadydemokracji.
23 M. Heller, Siódmy sekretarz. Blask i nędza Michała Gorbaczowa, tłum. J. Juryś, Lublin 1993, s. 400.
24 Указ Президента РСФСР № 61 от 19 Vili 1991 о попытке государственного переворота, [on-line:] http://www.bestpravo.ru/fedl991/data01/texll223.htm, odczyt:
27 VII 2007.
23 Указ Президента РСФСР № 63 от 19 VIII 1991 о государственном перевороте, [оп- -line:] http://www.bestpravo.ru/fedl991/data01/texll222.htm, odczyt: 27 VII 2007.
W odniesieniu do sierpniowych dekretów Jelcyna należy zwrócić uwagęna fakt odwołaniasię w ich treści do racji stanu. Manewr ten pozwolił Jelcynowi podporządkować sobiewszystkie organy władzy wykonawczej ZSRS na obsza
rze Rosji, włączającw to KGB, MSW i siłyzbrojne.Kolejnym krokiem podjętym w ramach nadzwyczajnych działańprezydenta Rosji było odwołanie ze swoich stanowisk wszystkich uczestników przewrotu, anastępnie zlecenie prokuratu
rzeRFSRSpociągnięcia ichdo odpowiedzialności karnej24.
Zdając sobiesprawę ze złożoności sytuacji,w której znalazł się kraj, Jelcyn w kolejnychdekretach zwracał się bezpośrednio do różnychśrodowiskzawo dowych, warstw społecznych i instytucji państwowych, dając dowód przemy ślanego działania oraz wskazując na gotowość do poniesienia pełnej odpo
wiedzialnościza rozgrywające sięwydarzenia. Nastraży postępowaniawładz rosyjskich w zgodzie zkonstytucjami RFSRS iZSRS stał bliski doradcaJelcyna, SiergiejSzachraj. Przygotowując kolejne dekrety dla prezydenta, miał nawzglę
dzie przede wszystkim podkreślanie legalności podejmowanych działań. Stąd nie może dziwić fakt, iż jeszcze pierwszego dnia przewrotu Jelcyn podpisał dekret, w którym przypominał organom prokuratury i spraw wewnętrznych o konieczności działania w ramach obowiązujących ustawzasadniczych ZSRS i Rosji. Także iw tymwypadku Jelcyn udzielił gwarancji ochrony prawnej,jak imoralnegopoparciadla tychże struktur25.
O wiele bardziej skomplikowana była sytuacja, w której znalazły się siły zbrojne ZSRS. Wiedziało tym także Jelcyn i dlategozdecydowałsię na otwarte podważenie legalności PKSW. Część dowódców średniego i niższego szczebla nauczona przykrymi doświadczeniami z wcześniejszych wydarzeń, choćbyze
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS... 287
stycznia 1991 r. w Wilnie,nie kwapiła sięz podejmowaniem jakiejkolwiek de
cyzji o udzieleniu poparcia którejkolwiekze stron.Oczywistebyło, iż wyczeki walinadalszy rozwój wypadków, a przede wszystkim na udzielenie gwarancji ochrony prawnej ze strony obuośrodków władzy. Członkowie PKSW nieliczyli się z opinią dowództwaniższego szczebla,niewidzieli zatem potrzeby potwier dzenia jakichkolwiek decyzjina piśmie. 20sierpnia 1991 r., w oczekiwaniuna planowany atak na„Biały Dom", Jelcyn zdecydowałsięudzielić takich gwarancji siłom zbrojnym, licząc na wystąpienie armii przeciwko dwuwładzyi opowie dzenie się po jego stronie.Trzeba przy tym podkreślić, że na mocydekretu nr 64 z20sierpnia dowództwo nad siłami zbrojnymi ZwiązkuSowieckiego na te rytorium RFSRS w warunkachstanu wyjątkowego przeszło w ręce Jelcyna. Jako gwarant legalności i autorytetu państwa prezydent Rosji przejął tymczasowo obowiązki głównodowodzącego siłami zbrojnymi ZSRS w miejsce internowa
nego Gorbaczowa26. „Krok niezbyt legalny - jak wspomina Michaił Sokołow- ale skuteczny"27.
26 Указ Президента РСФСР № 64 от 20 Vili 1991 об управлении вооруженными силами Союза ССР на территории РСФСР в условиях чрезвычайной ситуации, [on-line:] http://
www.bestpravo.ru/fedl991/data01/texll206.htm, odczyt: 27 VII 2007.
27 M. Sokołow, Rosja - pucz janajewa. Piękna zdradzona rewolucja, „Polityka” 2006, nr 33 z 19 VIII s. 46, [on-Iine:] http://www.polityka.pl/archive/do/registry/secure/
showArticle?id=3346386, odczyt: 2 VIII 2007.
28 Указ Президента РСФСР № 77 от 22 Vili 1991 о прекращении деятельности военно-политических органов и организационных структур политических партий в вооруженных силах СССР на территории РСФСР, [on-line:] http://www.bestpravo.ru/
fedl991/data01/texlll97.htm, odczyt: 27 VII 2007.
Ważkim posunięciem ze strony prezydenta Rosji, a wypływającym z racji pełnionej przez niego funkcji głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi ZSRS na terytorium Rosji, było pozbawianie wpływu wojskowo-politycznych organów i organizacyjnychstruktur politycznych KPZS na radzieckiesiłyzbrojne.Uczy
nił to na następny dzieńpozakończeniu puczu,22 sierpnia 1991 r. Wówczas to wydał dekret, który nakazywał „zlikwidować organywojenno-polityczne i za kazać funkcjonowania struktur organizacyjnych, partii politycznych w siłach zbrojnych ZSRS w wojskach kolejowych i innych paramilitarnych organizacjach, wojskach, instytucjach i organachoświatowych Komitetu Bezpieczeństwa Pań
stwowegoZSRS i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRS, dyslokowanych na terytorium RFSRS"28.
Chociaż celem prezydenta było odpartyjnienie struktur wojskowych, ma
newr ten uderzyłbezpośrednio wnomenklaturę komunistyczną. Dostrzegając jej biernośćw czasie przewrotu sierpniowego, Jelcynbył świadom tego, iż jako jednolita struktura zjednoczona w szeregach KPZS może stanowić zagroże nie dla niego samego - czyli jego władzy, ale także dla Rosji. Z tego powodu zdecydował się na ostateczne rozwiązanie kwestii dalszej działalności partii
komunistycznej. Tak te wydarzeniaopisuje Sokołow wwywiadzie udzielonym
„Polityce" w 2006 r.:
22 sierpnia przyjechał „uwolniony” Gorbaczow. Na podium siedział razem z Bory
sem Jelcynem. Deputowani z sali krzyczeli do Gorbaczowa: „Przyznaj się - to ty stworzyłeś GKCzP?" Gorbaczow wszystkiemu niewyraźnie zaprzeczał. Na mównicy wyglądał żałośnie. Borys Jelcyn przeciągnął do siebie mikrofon: „Oto, rozumiesz, podpisuję dekret - powiedział i zrobił efektowną pauzę - o zakazie działalności KPZR na terytorium Federacji Rosyjskiej!”. Gorbaczow stał na mównicy i łapał po
wietrze niczym ryba na piasku. Odwróciwszy się, próbował coś powiedzieć: „Bo
rysie Nikołajewiczu...” Jego słowa zagłuszyła owacja połowy sali i okrzyki oburze
nia ze strony niewielkiej grupki zagorzałych bolszewików. Jelcyn demonstracyjnie uniósł długopis i podpisał dekret. Dokonała się jego osobista zemsta na KPZR. Ze
mścił się za ojca, który trzy lata przesiedział w łagrze, i za krach swojej kariery w partii29.
29 M. Sokołow, op. cit., s. 46.
30 Borys Jelcyn bez tajemnic, reż. C. Lasko, 2000.
31 Указ Президента РСФСР № 79 от 23 Vili 1991 о приостановлении деятельности Коммунистической Партии РСФСР, [on-line:] http://www.bestpravo.ru/fedl991/
dataOl/texl 1189.htm, odczyt: TI VII 2007. Proces delegalizacji KPZS trwał stosunkowo krótko, rozpoczął go bowiem powyższy dekret nr 79 o zawieszeniu działalności Komuni
stycznej Partii RFSRS. W konsekwencji działania Jelcyna w dn. 24 sierpnia 1991 r. Michaił Gorbaczow ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego KPZS. Z kolei stanowisko przyjęte przez Radę Najwyższą ZSRS poskutkowało wydaniem przez ten organ w dn. 28 sierpnia 1991 r. decyzji o rozwiązaniu struktur związkowych partii komunistycznej Związku Sowie
ckiego. Dokumentem, który ostatecznie położył kres działalności KP RFSRS i KPZS, był syg
nowany podpisem prezydenta Rosji Borysa Jelcyna dekret z 6 XI1991 o działalności KPZS i KP RFSRS.
W powyższym fragmencie wspomnień Sokołowa daje się poczuć atmosfe rę,która towarzyszyła uczestnikom tych wydarzeń. Jawi się w nich niemal tra
giczna postać prezydenta ZSRS,który nie pojmował zmian, jakie zaszływ ciągu 3 dni, oraz pełna determinacji i wigoru osoba prezydenta Rosji, który skupił w swych rękach władzę wykonawczą i ustawodawczą. Jelcyn sprawował ją nie tylko wstosunku do Rosji, ale zaczął decydować o polityce całego państwa związkowego. Miał ogromnywpływ na zmianyzachodzące w centralnych or
ganach władzy przedstawicielskiej i kierowniczo-zarządzającej oraz kontroli ludowej30.
W dekrecie wydanym dn. 23 sierpnia 1991 r.Jelcyn zawieszał działalność Partii Komunistycznej RFSRS i KPZSdo czasu podjęcia przez sąd decyzji o ich niekonstytucyjnej działalności. Ich majątek miał być przekazany federalnym i lokalnym organom władzy31. Udaremniona próba „puczu Janajewa” impli
kowała szybką zmianę sowieckiej rzeczywistości. Gorbaczow uległ naciskom
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS... 289
Jelcyna i radykalnie nastawionym deputowanym rosyjskim i 24 sierpnia roz wiązałGabinetMinistrówZSRS, zrezygnował zfunkcji sekretarza generalnego KPZS, zaś samo KC poinformował o samorozwiązaniu. W trakcie ostatniej, V sesjiZjazdu Deputowanych LudowychZSRS (2-5 IX 1991), deputowani w miej
sce dotychczasowych organów władzy związkowej powołali do życia organy tymczasowe, o ograniczonych w stosunku do swoich poprzedników kompeten cjach. Na mocy wydanej wówczas ustawy w miejsce dotychczasowych orga nówwładzyzwiązkowej (Zjazd Deputowanych LudowychZSRS zawiesił swoją działalność), utworzono Radę Najwyższą ZSRS, Radę Państwową ZSRS i Mię- dzyrepublikański Komitet Ekonomiczny, będący emanacją rządu związkowe go. Ustawa ta podkreślała, że wszystkie powołane na jej mocy organy władzy związkowej działają w interesie republik na podstawie porozumienia między nimi.Widoczne było przesunięcie punktu ciężkości władzy zCentrum do suwe
rennychrepublik. W rezultacie Gorbaczow nie zdołał jużodtworzyć dotychcza sowych struktur władzyprezydenckiej, tym bardziej, że Rosjaw owym czasie blokowała jużwpływy do budżetu związkowego i zaczęła przejmować sowie
ckieministerstwa. Rozpadłsię nie tylkoreżim komunistyczny, ale także runęły państwowo-partyjne struktury,którecementowały ZSRS.
Na skutek podjęcia przez prezydenta Rosji nadzwyczajnych środków do czasu zwołania Zjazdu Deputowanych Ludowych ZSRS, który byłnajwyższym organemwładzy państwowej wZwiązku Sowieckim, doszło do zmiany struktur władzy i składuwarstwy rządzącej. Dawna warstwa rządząca ulegałatransfor
macjiwnową elitę polityczną i gospodarczą. Dokonanie siętegoprzeobrażenia było warunkiem przeprowadzeniapokojowejantykomunistycznej przemiany.
Po zakończeniu nieudanego zamachu stanu Jelcyn dla większości społe
czeństwa rosyjskiego, jak i reformatorsko nastawionych polityków, stał się symbolem demokratyzacji, otwarcia na Zachód oraz nadziei, że postsowiecka Rosja może stać się normalnym krajem europejskim. Oczekiwano przepro wadzenia lustracji, otwarcia archiwów KGB, zwrotu zagarniętej własności czy wreszcie uwolnienia cen.Jednak najważniejszym krokiem, którego oczekiwa no od prezydenta Jelcyna,było szybkie przyjęcie nowej konstytucji,rozwiąza
nie parlamentu sowieckiego i przeprowadzenie nowych wyborów. Jelcyn nie zdecydował się na ten krok,bojąc się likwidacji instytucji, którebyły jegobazą polityczną. Zdawałsobie sprawę,żezadaniestworzeniawolnegorynku, demo
kratycznych struktur politycznych i stabilizacji społecznej nie było zadaniem prostym, ale wymagało podejmowania działań w sytuacji kryzysu wewnętrz
nego. Uważał jak najszybsze przeprowadzenie reformy gospodarczej za rzecz niecierpiącą zwłoki. Dopiero uspokojenie na płaszczyźnie ekonomicznej mogło umożliwićdalszą transformację ustrojowąwkierunku budowy państwa o fun
damentach demokratycznych. Jak bardzo myliłsię w swympoglądzie przeko nał się dopiero później.
„Za jeden z najważniejszychbłędówokresu popuczowego uważam natural
nie niewykorzystanie możliwości radykalnej zmiany systemu parlamentarne go" - wspominał Jelcyn przyznając, że wówczas możliwym było rozwiązanie parlamentu i rozpisanie nowych wyborów32. Jednakże biorąc pod uwagę fakt dążenia prezydenta do rozszerzenia własnych prerogatyw kosztem dwu pozo stałych gałęzi władzy, nie było mu na rękę organizowanie na nowo struktury władzy. Pozycja wyjściowa wyłonionej wówczas legislatywy byłaby prawdo podobnie silniejsza od pozycji dotychczasowych organów prawodawczych, wywodzących się jeszcze z minionego ustroju. Dla Jelcyna kartą przetargową wwielu konfliktowych sytuacjach z legislatywąbyło właśnie posiadanieprzez niego legitymacji do sprawowania władzy. Odwołując się zatem do zaufania, którym obdarzyli go obywatele Rosji, Jelcyn rozgrywał własną politykę per sonalną, mając przede wszystkim na względzie wzmocnienie własnej pozycji w państwie. Najpierw wyeliminował zgrypolitycznej prezydenta ZSRS Gorba czowa i organy władzy związkowej, a następnie rozpoczął walkę z Radą Naj wyższą i Zjazdem DeputowanychLudowych FederacjiRosyjskiej.
32 B. Jelcyn, Notatki prezydenta. Od puczu do puczu, tłum. M. Kotowska, Warszawa 1995, s. 172.
33 В. Шейнис, op. cit, s. 541.
W odniesieniu do postawy prezydenta Rosji wczasie przewrotu sierpnio wego należy zwrócićuwagę nabudzące niepokój „wtargnięcie"władzy prezy denckiej napłaszczyznę działalności prawodawczej, przejawiającesię w wyda
waniu dekretów, wśród których wiele nie do końca było zgodnych z prawem (m.in. o majątku KPZR, o działalności środków masowej informacji, o poszerze niu kompetencji organów władzy wykonawczej wMoskwie etc.).Można przyta czaćargumenty nakorzyśćpolitycznej racjonalności tychże posunięć, ale trud
no zakwestionować, że niektórez rozwiązań zawarte w dekretach prezydenta wychodziły poza ramy nie tylko obowiązującej konstytucji, ale również - jak podkreśla Szejnis - i projektu nowej ustawy zasadniczej, przygotowywanego przez grupę demokratycznych deputowanych wchodzących w skład Komisji Konstytucyjnej33.
Chociaż treść sierpniowych dekretów prezydenta nieraz wykraczała poza ramy konstytucji,toznajdywały one poparcie nierzadko pośród deputowanych opcji demokratycznej. 7 października 1991 r. na łamach gazety „Izwiestija"
w odniesieniu doracjonalności rozwiązań Jelcyna wypowiedział się Lew Pono- mariow.Odnosząc się doplanowanej reformy ekonomicznej państwa, wskazy wał on, że należało:
w-rewolucyjnym tempie rozdać ziemię, przeprowadzić prywatyzację w przemyśle, handlu... Działać tak, jak działał Jelcyn w dni przewrotu. Tak, szereg jego dekretów wydanych w tych krytycznych okolicznościach nosi antykonstytucyjny charakter.
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS... 291
Jednak nazwałbym ich genialnymi. One całkowicie odpowiadały konieczności poli
tycznej, to znaczy, że musimy być pragmatykami34.
34 B. CorpHH, op. cit, s. 107.
35 B. 111 efi hhc, op. cit, s. 544-545.
W ten sposób została zapoczątkowana praktyka przekraczania przez eg zekutywę, z jednej i legislatywę, z drugiej strony, przyznanych kompetencji kosztem drugiej strony. Zgoła inna była pozycja parlamentu rosyjskiego. Pod
kreślano jego wady, wskazującprzede wszystkim na jego antydemokratyczną strukturę i rozmieszczenie sił politycznych, którez kolei prowokowały niejed nokrotniesytuacjebez wyjścia.Szejnis pisał:
Zjazd to masowe, nieprofesjonalne i dlatego mało efektywne zebranie, któremu przyznano prawo do przyjmowania najważniejszych i ostatecznych postanowień.
Rada Najwyższa - organ prawie stale działający, ale niedostatecznie profesjonal
ny z tego powodu, że jego członkowie mają prawo łączyć swoje obowiązki z pra
cą w instytucjach i organizacjach i dlatego cały czas pracują na granicy quorum, a niekiedy i bez niego. Około 22 deputowanych - nie członków Rady Najwyższej, aktywnie pracuje w komitetach i komisjach, ale nie mają prawa głosu, kiedy izby przyjmują postanowienia według przygotowanych z ich udziałem projektów ustaw i postanowień35.
Stąd deputowani różnych frakcji, od konserwatystów do radykałów,doma
gali się rozwiązania obecnego Zjazdu i rozpisania nowych wyborów do Rady Najwyższej woparciu o nowąordynację wyborczą. Takie rozwiązanie gwaran towałoby każdej z frakcjimożliwość pracy nad przygotowywanym przez siebie projektem, ponieważmieliby możliwość uzyskania większości parlamentarnej do przegłosowania proponowanych zmian i projektów ustaw.
Problem z rozwiązaniem ZDLi RN sprowadzałsię do tego, iż w myśl obo wiązującej konstytucji, jak i przygotowywanego przez Komisję Konstytucyjną projektu nowej ustawy zasadniczej Rosji, parlament tylko sam mógł się roz wiązać. Większość jednak deputowanych ludowych nie była zainteresowana nowymiwyborami. Zdawalisobie bowiem sprawę,że ryzyko nieuzyskania po nownie mandatu jest bardzo duże. Mogliby stracić nie tylko prestiż, ale prze
de wszystkimwysokie uposażeniajako reprezentanci narodu izwiązane z tym przywileje.
Tymczasem zbliżał się termin V sesji Zjazdu Deputowanych Ludowych RFSRS. Celem Jelcynabyło, z jednej strony, utrzymanie, a następnie poszerze
nie przyznanych mu w czasie zamachu stanu pełnomocnictw oraz podjęcie działań zmierzających do ogłoszenia i wprowadzenia w życie założeńreformy ekonomicznej, z drugiej strony. Dodatkowym zadaniem, które sobiewyznaczył do zrealizowaniapodczas V ZDL RFSRS,był wybór na przewodniczącego Rady
Najwyższej, rekomendowanego na to stanowisko już wlipcu 1991 r., Rusłana Chasbułatowa (jako kandydata na pierwszego zastępcę przewodniczącego RN zaproponowanoSiergieja Baburina).
Wydarzenia z sierpnia1991 r.dały Jelcynowi ogromnykredyt zaufania spo łecznego.Umożliwiło to poszerzenie zakresu kompetencji prezydenta, chociaż pierwotnie zakładano, że jego władza jako zwierzchnika władzy wykonaw czej, powinna być poważnie ograniczona na rzecz naczelnych organówwładzy przedstawicielskiej (prezydentniemógłrozwiązaćlubzawiesić żadnego legal niewybranego organu władzy, natomiast ZDL i RN mogły unieważnić dekrety prezydenta, a nawet zdymisjonować go). Teraz dążąc do uporządkowania po działu administracyjno-terytorialnego republiki, 22 sierpnia 1991 r. nadzwy
czajna sesja Rady Najwyższej RFSRS przyznała prezydentowi nadzwyczajne uprawnienia. Mógł on odwoływać przewodniczących rad obwodowych oraz powoływać i odwoływać szefów administracji, którzy zastąpili dotychczaso
wych przewodniczących komitetów wykonawczych. Mianowani przez Jelcyna, tzw.przedstawicieleprezydenta, wyposażeni zostali w prawo veta wobecdecy
zji terenowych organów władzy wykonawczej. Jelcyn swoimi dekretami zmie nił wielu szefów administracji terenowych, co stanowiło element jego polityki personalneji gwarantowało sprawne zarządzanie.
V Zjazd Deputowanych Ludowych rozpoczął swe obrady 28 październi ka 1991 r. W trakcie jego trwania nie podjęto trudu zmiany struktury i zasad działania organów władzy ustawodawczej, ale skupiono się na przeforsowa niu projektu szybkiegowprowadzenia reform gospodarczych. W tym celu już pierwszego dnia obrad Jelcyn wystąpił z odezwą do narodu rosyjskiego i de putowanych, która określiła dalsze prace Zjazdu. Wypowiedź Jelcyna została powszechnie uznana za strategiczną. Przebijały sięw niejpewność siebiei sta
nowczość przemawiającego. Nie podnosząc problemu środków igwarancji dla osiągnięcia wyznaczonych celów, „oświadczył,że Rosja ostatecznie, rozpoczyna radykalną reformę ekonomiczną bez brania pod uwagę zachowanychdotych
czas związkowych struktur państwowych".Nie posługującsięcyframi, pominął wswym przemówieniu omówieniekolejnychetapówreformy, a także wzajem nych powiązań między środkamidziałania. Nie używał również słownictwa ty powegodla radykalnych ideologów,którzy posługiwali sięm.in. takimi pojęcia mijak: „kapitalizm” i„socjalizm". Chociaż mechanizm przeprowadzenia reform nie był jeszcze przygotowany, Jelcyn odwoływał się do popularnych wówczas w społeczeństwie haseł:stymulowaniarozwoju przedsiębiorczości, „któratwo
rzy nowemiejsca pracy i wystarczająco wysokie zarobki", stworzenia „specjal nego prezydenckiego funduszu handlowego", redukcji wydatkówpaństwowych i wstrzymaniawpłatdo budżetu związkowego czy też walkiz mafią i korupcją36. 36 Пятый (внеочередной) СНД РСФСР Стенографический отчет, t. 2, Москва 1991, s. 4-29.
Narodziny prezydentury w republice związkowej na przykładzie RFSRS... 293
Przewidywał równieższybki postęp i powodzenie reform ekonomicznych:
gorzej będzie wszystkim mniej więcej przez pół roku. Potem [nastąpi] obniżenie cen, zapełnienie rynku popytu towarami, a jesienią 1992 roku stabilizacja ekono
mii, stopniowe polepszenie życia ludzi37.
37 В. Шейнис, op. cit., s. 573.
38 Пятый (внеочередной) СНД РСФСР..., t. 2, s. 300-301, 366-367,396.
39 Ibidem, t. 3, s. 40-41, 263-264. Za przyjęciem proponowanego programu reform gospo
darczych opowiedziało się 876 deputowanych, przeciw było 16, natomiast od głosu wstrzy
mało się 17.
40 Ibidem.
Gwarancją powodzenia reformy ekonomicznej miało być objęcieprzez pre zydenta stanowiska szefa rządu, który byłby odpowiedzialny za przeprowa
dzenie kraju przez ten ciężki okres. Niewszyscy deputowani zgadzalisięz linią polityki gospodarczej przyjętąprzez Jelcyna i jego ekipę. Główny zarzut pod adresem prezydenta republiki dotyczył, z jednej strony, brakupropozycji kon kretnych rozwiązań, z drugiej strony, podnoszono, że cały program reformy gospodarczej „zbudowany jest na piasku", wskazującprzy tym na jego rychłą klęskę38. Podsumowującjednak tę część obrad V Zjazdu, trzeba podkreślić, że mimo dużejilościkrytycznych uwag ze stronydeputowanych wodniesieniu do programu zapowiadanej reformy ekonomicznej, nie został opracowany przez żadną z frakcji parlamentarnych ani organizacji państwowych czy społecznych jakikolwiek plan reformy gospodarczej. Ponadto, za projektem zgłoszonym przez prezydenta opowiedzieli się jednogłośnie prawie wszyscy deputowani bez zastrzeżeń39. To ustępstwo względem Jelcyna ze strony Zjazdu było tylko jednym z wielu, na które poszli deputowani. Mieli też w takim postępowaniu ukrytą „niejasną" intencję - dającJelcynowi wolną rękę odnośnie reform, za mierzali na niego zrzucić pełną odpowiedzialność w sytuacji porażki. Nie przewidzieli tylko jednego. Prezydent nie zamierzał w dalszej perspektywie zrezygnować zprzyznanych mupełnomocnictwi jakopokonanyodejść zpoli tyki. W toku dalszych negocjacji zdecydowanosię na zabezpieczenie przebiegu reformy ekonomicznej za pomocą środków prawnych. Z ramienia prezydenta wniesiono pod głosowanie dwa projekty uchwał, które przewidywały gwał
towny, ponowny rozdział władzy na korzyśćegzekutywy, od parlamentu- do prezydenta, zamianę wykonawczych organów wyborczych w regionach mia
nowaniem według wertykali administracyjnych40. Naich podstawie1 listopada 1991 r. V ZDL RFSRS wydał dwa postanowienia: o organizacji władzy wyko
nawczej wokresie radykalnej reformy gospodarczej (nr 1830-1) i oprawnym zabezpieczeniu reformygospodarczej (nr 1831-1).
Pierwsza ustawawprowadzała moratorium na przeprowadzenie wyborów przedstawicielskich i wykonawczych organów władzy wszystkich szczebli do
1 grudnia 1992 r. Zjazd udzielił prezydentowi na okresjednego roku(do 1 XII 1992) specjalnepełnomocnictwaw zakresie rozwiązywania problemówzwią
zanych z reformą gospodarczą,wtym możliwość mianowania i odwoływania członków rządubezzgody legislatywy41.
41 Постановление СНД РСФСР № 1830-1 от 1XI1991 об организации исполнительной власти в период радикальной экономической реформы, [on-line:] http://www.bestpra- vo.ru/fedl991/data01/texl0735.htm, odczyt: 6 Vili 2007.
42 Постановление СНД РСФСР № 1831-1 от 1 XI1991 о правовом обеспечении эконо
мической реформы, [on-line:] http://www.bestpravo.ru/fedl991/data01/texl0734.htm, odczyt: 6 Vili 2007.
Drugie postanowienie Zjazdu, poświęcone prawnemu zabezpieczeniu re
formy ekonomicznej, podkreślało priorytetowy charakter praw RFSRS, dekre
tów prezydenta oraz innychaktów normatywnych, które odnosiły się do tego zagadnienia. Wszelkie akty prawne, czy to rosyjskie czy to związkowe, jeżeli stały w sprzeczności z ustawodawstwem dotyczącym reformy ekonomicznej państwa, miały być zawieszone przez Radę Najwyższą RFSRS lub prezyden
ta Rosji. Decyzją V Zjazdu prezydent mógł wydawać dekrety z mocą ustawy w sprawach gospodarczych dotyczących: polityki bankowej, giełdowej, walu- towo-finansowej, współpracy zagranicznej, inwestycyjnej, celnej, budżetowej, cenowej, podatkowej, własności ziemi i zasobów naturalnych, rolnej, pracy, a także kompetencji, organizacji i działalności organówpaństwowego zarządu do spraw sprawnego przeprowadzenia i prawnej regulacji kierunku reformy ekonomicznej. Mógł zatem częściowo likwidować stare i tworzyć nowe struktu rypaństwowe na potrzeby wdrażanej reformy. Jeżeli w przeciągu siedmiudni Rada Najwyższa (lub Prezydium Rady Najwyższej w okresie pomiędzysesjami) nie zakwestionowała zgodności z prawem treści dekretów prezydenta, to na bierały one mocy prawnej42.
Jednym z pierwszych zagadnień, które28 października 1991 r. wzięto pod obrady V Nadzwyczajnego ZDL Rosji, był wybór przewodniczącego Rady Naj wyższej RFSRS. W pierwszej lipcowej części Zjazdu nie udało się dokonać wy
boruna to stanowiskoani zgłoszonego przez JelcynaChasbułatowa,ani Babu rina- kandydata konserwatystów. Tym razem zaś,triumfujący po zwycięstwie nad puczystami prezydent Rosji, nie miał kłopotówz przeforsowaniem kan
dydatury Chasbułatowa na to stanowisko. Pozycja tego polityka także uległa wzmocnieniuna skutek twardego stanowiskawobec zamachowców.
Ostatnim posunięciem Jelcyna, które nie spotkało się z większym sprze ciwem deputowanych, było przejęcie przez niego samego funkcji premiera w miejscezdymisjonowanego Iwana Siłajewa. Chociaż takiego posunięcia nie przewidywała Konstytucja RFSRS, zarówno deputowanym, jak i Jelcynowi wydawało się ono uzasadnione. Jelcyn chciał wesprzeć swoim autorytetem młodych autorów liberalnego programu reform gospodarczych - Jegora Gaj-
