Badania nad historią najnowszą i nowożytną Kościoła w Polsce

Franciszek Stopniak

Badania nad historią najnowszą i

nowożytną Kościoła w Polsce

Studia Theologica Varsaviensia 11/1, 273-283

S P R A W O Z D A N I A

I

R E C E N Z J E

S tu d ia T h eo l. V a rs. 11 (1973) n r 1 B A D A N IA N A D H IS T O R IĄ N A JN O W S Z Ą I N O W O Ż Y T N Ą K O Ś C IO Ł A W P O L S C E P rz e d m io te m p o w y ższeg o s p r a w o z d a n ia je s t o m ó w ie n ie 4 z ja z d ó w n a u k o w y c h , d o ty c z ą c y c h h is to rii n a jn o w s z e j i n o w o ż y tn e j, p o św ię c o n e j w g łó w n e j m ie rz e p ro b le m o m z w ią z a n y m z d z ia ła ln o ś c ią K o ścio ła. P r z e ­ g lą d l i t e r a t u r y p rz e d m io tu o ra z w y p o w ie d z i n ie m a l w s z y s tk ic h u c z e s t­ n ik ó w z ja z d ó w w s k a z u ją n a w p ro s t k a ta s tr o f a ln y s ta n h is to rio g ra fii z a g a d n ie n ia . W n ie m n ie js z y m s to p n iu p o d k re ś la n o ró w n ie ż k o n ie c z n o ść p o d ję c ia p ra c n a d h is to r ią X IX i X X w ie k u . S z c z e g ó ln ie o k re s od p o c z ą tk u II w o jn y ś w ia to w e j d o m a g a się o p ra c o w a n ia ta k w z a k re s ie u z u p e łn ie n ia w ie lu z a g a d n ie ń j a k i p o s z e rz e n ia b a z y ź ró d ło w e j. I. S e s ja n a u k o w a S p o ł e c z e ń s t w o i r u c h o p o r u W a r s z a w y o k u p a c y j n e j . S e sja ta z o rg a n iz o w a n a p rz e z I n s ty tu t H is to rii P A N w d n ia c h 9— 10 II I 1972 r. ja k o I s e s ja n a u k o w a p o św ię c o n a o k re s o w i o k u p a c ji w W a r ­ sz a w ie w s k a z u je n a m o ż liw o śc i b a d a w c z e d la h is to r y k a i d o ty c h c z a so w e o sią g n ię c ia h is to r io g r a f ii.' W śró d 17 r e f e r a t ó w 1 p o m in ię to k w e s tię K o ­

1 W tr z e c h to m ik a c h p o w ie lo n o r e f e r a ty p o d w s p ó ln y m ty tu łe m : S e s j a N a u k o w a „S p o ł e c z e ń s t w o i r u c h o p o r u W a r s z a w y o k u p a c y j n e j (1939— 1944)” w d n i a c h 9 i 10 m a r c a 1972 r., t. 1: K rz y s z to f D u n i n - W ą s o w i c z , S t a n b a d a ń i p o s t u l a t y b a d a w c z e , s. 1—37; T. S z a r o t a , I n t e l i g e n c j a w a r s z a w s k a p o d c za s o k u p a c j i h i t l e r o w s k i e j , s. 1— 16; B. K r a j e w s k a , D y n a m i k a lu d n o ś c i W a r s z a w y w la ta ch 1939— 1945, s. 1— 10; H. S у г к u s, D z ia ła ln o ść a r c h i t e k t ó w i u r b a n i s t ó w w o k r e s ie II w o j n y ś w i a t o w e j i o k u p a c j i h i t l e r o w s k i e j 1939— 1945, s. 1—21; R. S a - k o w s к a, F u n k c j e p o m o c y s p o ł e c z n e j w g etcie w a r s z a w s k i m , s. 1— 17; S. M i s z t a l , P r z e m y s ł W a r s z a w y w o k r e s ie o k u p a c j i n i e m i e c k i e j 1939— 1945, s. 1—20; t. 2: W. P o t e r a ń s k i , Z p r o b l e m a t y k i h is to r i i W a r s z a w s k i e j O r g a n iz a c ji P P R w la tach w o j n y i o k u p a c j i h i t l e r o w s k i e j , s. 1 — 12; A. S a n o j c a , O k r ę g W a r s z a w s k i Z w i ą z k u W a l k i Z b r o j n e j — A r m i i K r a j o w e j , s. 1—26; T. S i e r a d z k i , Z p r o b l e m a t y k i r u c h u so ­ c j a l is ty c z n e g o W a r s z a w y w la ta ch 1939— 1945, s. 1— 18; S. L e w a n ­ d o w s k a , N i e k t ó r e f o r m y d z i a ła l n o ś c i l e g a l i z a c y j n e j k o n s p i r a c j i w a r ­ s z a w s k i e j , s. 1— 14; W. B a r t o s z e w s k i , T a j n y r u c h w y d a w n i c z y w W a r s z a w i e w la t a c h 1939— 1944, s. 1— 18; T. S t r z e m b o s z , W a l k a c z y n n a w a r s z a w s k i e g o p o d z i e m i a w la ta c h 1939— 1944. P r ó b a p o d s u ­ m o w a n ia s ta n u b a d a ń , s. 1— 35; t. 3: М. M. D r o z d o w s k i , K l a s a r o ­ b o tn i c z a W a r s z a w y la t 1930— 1944 ( W y b r a n e z a g a d n i e n ia ) s. 1—39; M. G ë t t e r , Ś r o d o w i s k o n i e m i e c k i e w W a r s z a w i e w la ta ch 1930— 1944· 18 — S tu d ia T h eo l. V ars. 11(1973) n r 1

2 7 4 S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE [2] ścio ła, a le f a k t te n o k re ś la z a ra z e m s t a n z a d a ń n a d h is to r ią te m a tu , o czy m jesz c z e p o n iż e j. S z c z e g ó ln ie r e f e r a ty K . D u n i n - W ą s o w i c z a o h is to r io g r a f ii p rz e d m io tu i J . K a z i m i e r s k i e g o są o g ro m n ie in - s tr u k ty w n e ja k o p u n k t w y jś c ia do s tu d iu m n a d K o ścio łem . W ąso w icz o g ra n ic z y ł się do o k re s u od w k ro c z e n ia N ie m c ó w do W a rs z a w y (k o n iec w rz e ś n ia 1939 r.) do 1.V III.1944 r. P r z y j ą ł g ra n ic e m ia s ta z r. 1939 w ra z z lu d n o ś c ią a k tu a ln ie z n a jd u ją c ą się w sto licy . P o m in ą ł l i t e r a t u r ę t r a k ­ tu ją c ą o c a ło śc i p ro c e s ó w w P o lsce, w k tó r e j to li te r a tu r z e W a rs z a w a , c e n tr u m ż y c ia n a ro d u , je s t d o c e n ia n a choć n ie w y iz o lo w a n a . D o o p r a ­ c o w a ń z a lic z y ł a u to r p o z y c je o p a r te n a sz e rsz e j p o d s ta w ie ź ró d ło w e j, o d p e rs o n ifik o w a n e , z a lic z a ją c do ź ró d e ł o p ra c o w a n ia h is to ry k ó w — a m a ­ to ró w , n a jc z ę ś c ie j ś w ia d k ó w p o ś r e d n ic h czy b e z p o ś re d n ic h . G łó w n y m m a n k a m e n te m je s t tr u d n o ś ć z w e ry fik o w a n ia ty c h m a te ria łó w .

N a jw ię k s z a lic z b a p u b lik a c ji p o c h o d z i z l a t 1945— 1949. M a ją one p rz e w a ż n ie c h a r a k te r w sp o m n ie n io w y . I n s ty tu t P a m ię c i N a ro d o w e j (póź­ n ie j I n s t y t u t H is to rii N a jn o w sz e j), G łó w n a K o m is ja B a d a n ia Z b ro d n i N ie m ie c k ic h (H itle ro w s k ic h ) w P o lsce, B iu ro H is to ry c z n e W o js k a P o l­ sk ie g o (W o jsk o w y I n s t y tu t H isto ry c z n y ), Ż y d o w s k a K o m is ja H is to ry c z ­ n a (Ż y d o w sk i I n s ty t u t H isto ry c z n y ), I n s t y t u t Z a c h o d n i w P o z n a n iu p o d ję ły s y s te m a ty c z n e o p ra c o w y w a n ie , g ro m a d z e n ie i tw o rz e n ie p ie r w ­ sz y c h s y n te z , ch o ć b r a k p e r s p e k ty w y h is to ry c z n e j i n ie k o m p le tn o ś ć ź ró ­ d e ł s ta n o w iły p o w a ż n ą tr u d n o ś ć w p ra c y .

W la ta c h 1950—1955 n a s tą p ił s p a d e k ilo ścio w y i ja k o ś c io w y p u b li­ k a c ji.

R o k 1956 p rz y n ió s ł p o z y ty w n e r e z u lta ty , choć p o w s ta ły ju ż w 1953 I n s ty t u t H is to r ii P A N i s ta n o w ią c y jeg o część Z a k ła d H is to rii II W o jn y Ś w ia to w e j z a n o to w a ły p o w a ż n e s u k c e s y w b a d a n ia c h n a d la ta m i o k u ­ p a c ji. L a ta o s ta tn ie p rz y n io s ły d a lsz e o ż y w ie n ie ty c h b a d a ń . O g ó łem is tn ie je p o n a d 600 b ib lio g r a fic z n y c h p o z y c ji, k tó r e m o ż n a u z n a ć za o p ra c o w a n ia do l a t o k u p a c ji W a rs z a w y . W ąso w icz z g ru p o w a ł je w 12 d z ia ła c h : a d m i n is tr a c j a o k u p a c y jn a , z m ia n y u rb a n is ty c z n e , lu d n o ś ć , ż y ­ cie g o s p o d a rc z e , życie c o d z ie n n e , o ś w ia ta , g e tto , p o w s ta n ie w g etcie, te r r o r , r u c h o p o ru do s ty c z n ia 1942 r., r u c h o p o ru do 31 V II 1944 r., z n is z c z e n ia i s tr a ty . O b o k p r a c g ru n to w n y c h , je s t w ie le p rz y c z y n k ó w ; s tą d w ie lk a lic z b a p ra c n ie m oże s k ła n ia ć do z b y tn ie g o o p ty m iz m u .

J . K a z im ie r s k i o m ó w ił 12 a rc h iw ó w p rz e c h o w u ją c y c h d o k u m e n ta c ję t e m a tu 2. K a z im ie rs k i s z a c u je p o z y c je z a w ie r a ją c e m a t e r i a ły w s p o m n ie ­ W y b r a n e z a g a d n i e n ia , s. 1—29; J . J. T e r e j , O r g a n iz a c je i ś r o d o w i s k a p o l i t y c z n e p r a w i c y w k o n s p i r a c j i w a r s z a w s k i e j lat 1939— 1944, s. 1—30; J. A d a m s k a , O r g a n iz a c ja n i e m i e c k i c h u r z ę d ó w n a d z o r c z y c h w W a r ­ s z a w i e w la ta c h 1939— 1944, s. 1—21; J . K a z i m i e r s k i , Ź r ó d ł a do d z i e j ó w W a r s z a w y w la ta ch 1939— 1944, s. 1— 19. 3 A rc h iw u m P a ń s tw o w e m ia s ta st. W a rs z a w y , A rc h iw u m G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w P o lsce, A rc h iw u m K o m ite tu

[3] S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE 275

n io w e do 2000. M a te ria ły a r c h iw a ln e z a c h o w a ły się ty lk o f r a g m e n t a ­ ry c z n ie . N p. a k ta s z e fa u rz ę d u o k rę g u w a rs z a w s k ie g o w A rc h iw u m P a ń s tw o w y m m . st. W a rs z a w y lic z ą ok. 1500 w o lu m i n ó w 3, co s ta n o w i ty lk o 25-% a k t p o w s ta ły c h w ty m u rz ę d z ie . W śró d a k t teg o zesp o łu n a u w a g ę z a s łu g u ją s p r a w o z d a n ia s z e fa u rz ę d u L u d w ik a F i s c h e r a d la r z ą d u G en. G u b e r n ii w K ra k o w ie , czy s p r a w o z d a n ia s ta r o s ty w a r s z a w ­ sk ie g o L e i s t a d la F is c h e ra . P re c y z y jn o ś ć ty c h a k t s ta w ia je b a rd z o

w y so k o ja k o m a t e r i a ł d o k u m e n ta c y jn y . M a m y tu r e l a c je o te r r o r z e n ie m ie c k im , s z k o ln ic tw ie p o ls k im , z a k a z y co do ż y c ia n a ro d o w e g o P o ­ la k ó w , czy też i ta k ie , k tó r e m ó w ią o k ra d z ie ż y s r e b e r n a p rz y ję c iu F r a n k a u F is c h e r a w 1940 r.

A k ta u rz ę d ó w p o ls k ic h z a c h o w a ły się w je szcze m n ie js z y c h ro z m ia ­ ra c h . A k c ja A rc h iw u m P ań stw O w eg o m . st. W a rs z a w y d o p ro w a d z iła do z e b r a n ia k ilk u s e t p a m ię tn ik ó w d o ty c z ą c y c h W a rs z a w y , w ty m p o n a d 100 o la ta c h o k u p a c ji. P o w o je n n a d z ia ła ln o ś ć u rz ę d ó w m ie js k ic h r e j e ­ s tr a c y jn y c h (60 000 w y p e łn io n y c h k w e s tio n a r iu s z y o s t r a ta c h w p o szcze­ g ó ln y c h d z ie ln ic a c h m ia s ta ), a k ta p ro c e s ó w fu n k c jo n a r iu s z y n ie m ie c k ic h w la ta c h o k u p a c ji u m o ż liw iła czę śc io w ą r e k o n s tr u k c ję te j p rzeszło ści. K a z im ie rs k i w sw y m re f e r a c ie n ie w s p o m in a o s p r a w a c h K o ścio ła, choć k w e s tie te n a p e w n o m a ją s w ą d o k u m e n ta c ję 4.

O k w e s tia c h z w ią z a n y c h z K o śc io łe m w z m ia n k o w a ł je d y n ie W ą so ­ w icz. N a 600 p ra c d o ty c z ą c y c h te m a tu w s p o m in a ty lk o je d e n a r t y k u ł S. B i s k u p s k i e g o o s t r a ta c h d u c h o w ie ń s tw a (s. 34). P is z e np. „O ż y c iu r e lig ijn y m b r a k w ię k s z y c h o p ra c o w a ń , a m oże po p r o s tu nic o ty m n ie w iem y . Z a r e je s tr o w a liś m y je d y n ie a r t y k u ł D a riu s z a K a c z ­ m a r c z y k a — O d u s z p a s t e r s t w i e a k a d e m i c k i m — i n ie d ru k o w a n ą

p ra c ę m a g is te r s k ą ks. B o g u sła w a S k o w r o ń s k i e g o — S t a n r e l i ­

g i j n o - m o r a l n y p a r a f i i S o l e c ” (s. 20—21). Z w r a c a u w a g ę n a b r a k o p r a ­

c o w a ń g r u p k a to lic k ic h p o z a w s p o m n ie n ie m W a c ła w a A u l e y t n e r a (s. 29)'. W sp o m in a ty lk o z o k a z ji o p isu b ib lio g r a f ii do ży cia c o d zie n n eg o s to lic y o p r a c a c h W. B a r t o s z e w s k i e g o o w o je n n y c h w ig ilia c h , o ra z S. P o d l e w s k i e g o o w o je n n y c h w ie lk a n o c n y c h „ G ro b a c h ” (s. 17). D la te g o w sw y c h p o s tu la ta c h b a d a w c z y c h d o ty c z ą c y c h d z ie d z in y o ś w ia ty i k u lt u r y w y m ie n ia m . i. k o n ie c z n o ść o p ra c o w a n ia „ży cia r e l i­ g ijn e g o ” (s. 36). N ie p rz e s ą d z a ją c , czy ży cie re lig ijn e w y c z e rp u je się C e n tra ln e g o P Z P R , C e n tr a ln e A rc h iw u m P a r t y jn e , A rc h iw u m M in i­ s te r s tw a S p r a w W e w n ę trz n y c h , A rc h iw u m G łó w n eg o U rz ę d u S ta ty s ty c z ­ nego, I n s t y t u t Z a c h o d n i w P o z n a n iu , A rc h iw u m P a ń s tw o w e w M o n a ­ c h iu m , C e n tr a ln e A rc h iw u m W o jsk o w e , A rc h iw u m Ż y d o w s k ie g o I n s t y ­ tu tu H is to rii, A rc h iw u m I n s ty tu t u im . G en. W ła d y s ła w a S ik o rsk ie g o , A rc h iw u m P C K .

3 N a d to p e w n a ilo ść teg o z a so b u z n a jd u j e się w A rc h iw u m G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w P o ls c e i w A rc h iw u m K o ­ m ite tu C e n tra ln e g o P Z P R .

4 D o ta k ic h s p r a w n a le ż y z aliczy ć w y p a d k i p rz e d s ta w io n e p rz e z W. B a r t o s z e w s k i e g o , P o w s z e d n i e d n i W a r s z a w y 1940 (sty c z e ń — m a ­ rzec), T y g o d n ik P o w s z e c h n y 16 (1962) n r 8.

2 7 6 S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE

w k w e s tia c h o ś w ia ty i k u lt u r y , n a le ż y s tw ie rd z ić , iż w ie d z a n a s z a n a te m a t h is to r ii K o śc io ła l a t o k u p a c ji i to n ie ty lk o w W a rs z a w ie je s t o g ro m n ie u b o g a.

II. S e m in a r iu m N a u k o w e p ro f e s o ró w i w y k ła d o w c ó w h is to r ii K o śc io ła w S e m in a r ia c h D ie c e z ja ln y c h i Z a k o n n y c h . S e s ja ta o d b y ła się w d n ia c h 5— 6 IV 1972 r. w p o m ie sz c z e n ia c h k la s z to r u n a G ó rz e św . A n n y . Z g łoszono 8 r e f e r a tó w d o ty c z ą c y c h h i ­ s to r ii K o śc io ła w P o ls c e z la t 1772— 1795, choć fa k ty c z n ie w tr a k c ie o b ra d ro z s z e rz o n o t e m a t y k ę 5. S e s ja z o s ta ła z o rg a n iz o w a n a p od k ą te m p o tr z e b d y d a k ty c z n y c h , ja k k o lw ie k n ie k tó re r e f e r a ty z a s łu g u ją n a u w a ­ gę ta k ż e d la n ic h o sią g n ię ć n a u k o w y c h . R e fe ra ty P i s z c z ą , G a b r y e ­ l a , M a z u r k a o p ra c o w a n e w z n a c z n y m s to p n iu n a ź ró d ła c h , w ty m i r ę k o p iś m ie n n y c h s ta n o w ią d o b ry p u n k t w y jś c ia do d a ls z y c h b a d a ń . In n e , n p. Ł a s i a n ie o d p o w ia d a ją w y m o g o m m e to d y h is to ry c z n e j. P o p r z e d s ta w ie n iu fa k tó w ś w ia d c z ą c y c h o n ie z b y t lo ja ln y m s to s u k u n u n ­ c ju s z a do s p r a w y p o ls k ie j a u to r w y p ro w a d z ił w p r o s t p rz e c iw n e te j p o ­ s ta w ie w n io sk i. T a k a p o s ta w a m e to d y c z n a i d y d a k ty c z n a n ie w z b u d z a z a u f a n ia do h is to rii, choć w p o d o b n y m p r z y p a d k u z n a c z n ą część „ z a ­ s łu g i” n a le ż y p rz y p is a ć S e m in a rio m n a u k o w y m p a tr o n u ją c y m o d p o ­ w ie d n ie j m e to d z ie 6. S z e rz e j o ty m sy m p o z ju m p isze w o b e c n y m n u m e ­ rz e K s. Т. К r a h e 1.

' II I. K o n f e r e n c ja n a u k o w a p o św ię c o n a sp o łe c z n y m a s p e k to m d z ia ła l­ n o śc i K o śc io ła K a to lic k ie g o n a z ie m ia c h p o ls k ic h w d o b ie p o ro z b io ro w e j 27 IV 1072 r. K o m is ja H is to rii P o ró w n a w c z e j K o śc io łó w K o m ite tu N a u k H is to ry c z n y c h P A N o ra z P ra c o w n ia B a d a ń S t r u k t u r S p o łe c z n y c h I n s ty tu t u H is to rii P A N z o rg a n iz o w a ła 1 -d n io w ą se s ję n a k tó r e j w y ­ 5 E. P i s z c z , S to l i c a A p o s t o l s k a w o b e c p i e r w s z e g o r o z b io r u Polski', K. G a b r y e l , N u n c j a t u r a p o l s k a i j e j d z i a ła l n o ś ć p o l i t y c z n a w o k r e s ie p i e r w s z e g o r o z b io r u P o l s k i ; T. Ł a ś , D z ia ła ln o ść p o l i t y c z n o - k o ś c i e l n a n u n c j a t u r y p o l s k i e j w o k r e s i e d r u g i e g o i tr ze c ie g o r o z b i o r u P o ls k i ; W. J e m i e l i t y , P o l i t y c z n a d z i a ła l n o ś ć e p i s k o p a t u p o ls k ie g o w o k r e s i e . r o z b i o r ó w ; A. N o w a k , P o s t a w a E p i s k o p a t u p o ls k ie g o w o b e c w ł a d z z a b o r c z y c h ; J. M a z u r e k , P o s t a w a p o l i t y c z n a z a k o n ó w w o b e c r o z b i o ­ r ó w P o l s k i (1772— 1795); T. Ż e b r o w s k i , D u c h o w i e ń s t w o d ie c e z ja l n e w o b e c p i e r w s z e g o r o z b i o r u P o ls k i . Z a m ia s t A. S c h l e t z a , k tó r y m ia ł m ó w ić o d z ia ła ln o ś c i p ry m a s ó w , o d c z y ta ł sw ó j r e f e r a t ks. В а с i ń s к i o d ie c e z ji g d a ń s k ie j, w ty m o r e p r e s ja c h n ie m ie c k ic h w o b e c d u c h o w ­ n y c h g d a ń s k ic h w II w o jn ie ś w ia to w e j. F. S t o p n i a k p r z e d s ta w ił ró w n ie ż k o m u n ik a t o p o d ję te j p rz e z A T K a k c ji z b ie r a n ia d o k u m e n ta ­ cji do h is to rii K o śc io ła w II w o jn ie św ia to w e j.

6 W ty m p r z y p a d k u ch o d z i o s e m in a r iu m n a u k o w e B. K u m o r a . P ro w a d z ą c y s e m in a r iu m p r ó b k ę te j m e to d y p o d a ł w p ra c y : G r a n ic e

m e t r o p o l i i i d i e c e z j i p o l s k i c h (966— 1939), A rc h iw a , B ib lio te k i i m u z e a

k o śc ie ln e , t. 18 s. 289— 352. P rz e p is y w a n ie d o k u m e n tó w i d o p is y w a n ie li t e r a t u r y n ie s ta n o w i je s z c z e n a u k i. P o m in ą w s z y w y k lu c z e n ie p e r s p e k ­

[5] S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE 277

g ło szo n o 3 r e f e r a t y 7. W sw y m r e f e r a c ie O l s z e w s k i o m ó w ił z n a ­ czen ie u p o s a ż e n ia w f u n k c jo n o w a n iu d u c h o w n y c h . P rz e d p o w s ta n ie m sty c z n io w y m ja s n o r y s u ją się 3 ty p y , g ru p y u p o sa ż e ń : w ie lk ie , ś r e d n ie i n a jn iż s z e . U p o sa ż e n ie i jeg o c h a r a k t e r w p ły w a ło m . in. n a s k ła d s t a ­ n o w y d u c h o w ie ń s tw a . N a p o d s ta w ie is tn ie ją c e j d o k u m e n ta c ji m o ż liw e je s t p ro c e n to w e w y k a z a n ie u d z ia łu p o sz c z e g ó ln y c h g r u p sp o łe c z n y c h w g ru p ie d u c h o w y c h . N p. c h ło p i d ość lic z n i w d u c h o w ie ń s tw ie w c z a ­ sa c h n a p o le o ń s k ic h i w o k re s ie k s ię s tw a w a rs z a w s k ie g o u s tę p u ją po p o w s ta n iu listo ip ad o w y m n a k o rz y ś ć m ie sz c z a n . W y d a je się, iż te g o ty p u b a d a n ia w y m a g a ją d a ls z e j p ra c y , b y u s ta lić w ię k s z y sto p ie ń p ra w d o p o ­ d o b ie ń s tw a e w e n tu a ln e g o w y s tę p o w a n ia p ra w id ło w o ś c i.

O p o sz e rz e n ie b a z y ź ró d ło w e j i z a ra z e m p ro b le m a ty k i p o k u s iła się J a b ł o ń s k a - D e p t u ł ó w a. A m b ic ją a u to r s k i b y ło u s ta le n ie ty p o ­

logii z a a n g a ż o w a n ia . W a ru n k ie m u c h w y c e n ia ta k ie j ty p o lo g ii w o b rę b ie z a k o n ó w je s t p r z e b a d a n ie czło n k ó w , g ru p , ś ro d o w is k fu n k c jo n o w a n ia z a k o n ó w . N a p rz e s z k o d z ie te m u s t a ją : b r a k k w e s tio n a r iu s z a i je d n o ­

s tro n n o ś ć ź ró d e ł. T rz e b a je d n a k z a u w a ż y ć , iż w o cen ie ty c h ź ró d e ł a u ­ to r k a p o d c h o d z i do z a g a d n ie n ia z p o z y c ji k o n fe s y jn y c h s tw ie r d z a ją c np., iż z a p is y k r o n ik i k la s z to rn e j p is a n e b y ły w c e lu u k ry c ia p ra w d y , że d z ia ła t u cały s y s te m , m e c h a n iz m k a m u f la ż u . W r e f e r a c ie u s iło w a n o je d n a k w y k o rz y s ta ć ró ż n o r o d n e ty p y ź ró d e ł j a k k a z a n ia , p ra s ę , p ró b y tłu m a c z e n ia z m ia n re lig ijn o ś c i p o p rz e z ta k ie z ja w is k a j a k e p id e m ie .

W re f e r a c ie D y l ą g ó w e j p o d a n o p ró b ę tr u d n e g o z a g a d n ie n ia , w y ­ ja ś n ie n ia p o s ta w w e w n ę trz n y c h d u c h o w ie ń s tw a w y ższeg o i niższeg o w o b ec w y p a d k ó w p o lity c z n o -s p o łe c z n y c h n a z ie m ia c h p o lsk ic h . 65 le tn i o k res, ró ż n e s y tu a c je w p o sz c z e g ó ln y c h z a b o ra c h p rz y b r a k u k o m p le t­ n y m l i t e r a tu r y p rz e d m io tu , b r a k p o d s ta w o w y c h s f o rm u ło w a ń p ro w a d z i do lic z n y c h k o n tr o w e r s ji w o c e n ie ta k ie g o o p ra c o w a n ia . P o za z a r z u ­ ta m i n a tu r y szczeg ó ło w ej 8, p a d ły też z a r z u ty n a tu r y o g ó ln i e js z e j9.

ty w y h is to ry c z n e j i w ią z a n ie w y d a rz e ń z h is to r ią u s t r o ju n a k a ż d e j n ie m a l s tro n ie m a m y tu sz e re g z m ia n w te k s ta c h , z m ia n ę s e n s u te k s to ­ w ego. N p. Iw id z i N e b e l (s. 340 n.), p o d a n e ja k o m ie js c o w o śc i, s ą r z e ­ k a m i. 7 E. J a b ł o ń s к a - D e p t u ł a, Z a k o n y w s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e j r z e ­ c z y w i s t o ś c i K r ó l e s t w a P o ls k i e g o 1815— 1864', D. O l s z e w s k i , S t r u k t u ­ r y s p o ł e c z n e d u c h o w i e ń s t w a d ie c e z ji k r a k o w s k o - k a l i s k i e j 1805— 1864; H. D y l ą g ó w a, P o s t a w y s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e d u c h o w i e ń s t w a ś w i e c ­ k ie g o 1795— 1864 ( Z a r y s p r o b l e m a t y k i ) . 8 I n t e r e s u j ą c e u w a g i w n ió s ł R o s t o c k i, np. o 40 k a p e la n a c h , k t ó ­ rz y w y e m ig r o w a li do F r a n c ji. T y lk o 4 z o sta ło w k r a j u po u p a d k u K s ię s tw a W a rs z a w sk ie g o . D łu ższe r o z w a ż a n ia o p rz y c z y n a c h n ie c h ę c i w ła d z do r e d e m p to r y s tó w n ie w y d a ją się słu sz n e , g d y ż n ie c h ę ć do n ic h p ły n ę ła g łó w n ie z u to ż s a m ia n ia ic h z je z u ita m i.

9 G łó w n ie 2 p ro b le m y z n a la z ły się w c e n tr u m z a in te re s o w a n ia : 1. — N ie w o ln o tr a k to w a ć k w e s tii k o ś c ie ln y c h , d z ia ła ln o ś c i d u c h o w n y c h n a je d n e j p ła s z c z y ź n ie . W g ks. P ro f. Ż y w c z y ń s k i e g o n a le ż y o d ró ż ­ n ić k w e s tię ż y c ia re lig ijn e g o i p o lity c z n e g o . In a c z e j k s z t a łt u je się d z ia ­

278

S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE [6] IV. S y m p o z ju m K a te d r H is to rii K o śc io ła A T K p o św ię c o n e w y b ra n y m z a g a d n ie n io m z d z ie jó w K o śc io ła w P o ls c e po r. 1918.

S y m p o z ju m z 6 V I 1972 r., p o c z ą tk o w o z a k re ś lo n e do c zasu d w u d z ie ­ sto le c ia (1918— 1939), fa k ty c z n ie d o ty czy ło l a t 1880— 1945, G łó w n y o r ­ g a n iz a to r ks. p ro f. H. W у с z a w s к i n a w s tę p ie p r z e d s ta w ił lic z n ie z e b ra n y m u c z e s tn ik o m 10 k o n ie c z n o ść z a ję c ia się ty m o k re s e m z u w a g i n a b r a k o p ra c o w a ń ; p o z a p r a c ą W. M y s ł k a n a p is a n ą z p o z y c ji m a r ­ k s is to w s k ic h 11 z a u w a ż a się b r a k p o d s ta w o w e j li te r a t u r y do h is to rii K o śc io ła teg o o k re s u . W śró d 5 r e f e r a tó w lz, 2 d o ty c z y ły o b c y c h w y z n a ń . U w z g lę d n ie n ie sz e rsz e j p r o b le m a ty k i p o zw o liło n a p e w n e p o ró w n a n ia , k tó r e z n a la z ły in te r e s u ją c e k o m e n ta rz e w czasie d y s k u s ji.

ła ln o ś ć śc iśle k o ś c ie ln a i p o s ta w a p o lity c z n a u ty c h sa m y c h osób. W ię k ­ szą d z ia ła ln o ś ć n a u k o w ą p r z e ja w ia li d u c h o w n i m n ie j z a a n g a ż o w a n i w s p r a w y d u s z p a s te rs k ie . W ty m d u c h u w y p o w ia d a li się ró w n ie ż M i- c h a l s k i i L i t a k . Wg K i e n i e w i c z a np. b is k u p i w y k a z y w a li z n a c z n ie w ię k s z ą o p o z y c ję w o b e c w ła d z p o ls k ic h a n iż e li w o b ec z a b o r ­ czych. 2. — H is to r ia K o śc io ła n ie m o że się o g ra n ic z a ć do r e je s tr a c ji e le m e n tó w m a te ria ln o -e k o n o m ic z n y c h , w łą c z a ją c do teg o ta k ż e s fe rę k u lt u r y . P y ta n ia D o w i a t a d o ty c z y ły k w e s tii: czy d z ia ła ln o ś ć d u s z ­ p a s te r s k a n ie s tw a r z a s p e c ja ln y c h p o s ta w n a ro d o w y c h , czy św ia d o m o ść g ru p y , z k tó r e j w y s z e d ł d u c h o w n y o k re ś la p ó ź n ie jsz e jeg o sta n o w isk o , czy is tn ie je ró ż n ic a w p o g lą d a c h d u c h o w n y c h n iższej r a n g i od ty c h w w y ższej h ie r a r c h ii? G ó rs k i z a s ta n a w ia ł się n a d p rz y c z y n a m i o d r o ­ d z e n ia K o ścio ła, s z u k a ją c o d p o w ie d z i w ty p ie w y k s z ta łc e n ia , w l e k t u ­ rz e k s z ta łc ą c e j m ło d y c h d u c h o w n y c h . T a z b i r s tw ie rd z ił, iż n a jm n ie j je s t o p ra c o w a n a h is to r ia m y ś li re lig ijn e j. J e d n o c z e ś n ie o g ro m n ą ro lę o d g ry w a p o g lą d s f o rm u ło w a n y w o k re s ie p o z y ty w iz m u o k o n s e r w a ty z ­ m ie K o ścio ła. W re sz c ie J e d l i c k i z w ró c ił u w a g ę n a k o n ie c z n o ść b a ­ d a n ia K o śc io ła w łą c z n o śc i z k a to lic y z m e m . Z b y t często o d d z ie la się te 2 rz e c z y w is to śc i. S o c ja ln e s p o jrz e n ie n a tr e ś c i d u c h o w e w in n o b y ć p rz e d m io te m s tu d iu m h is to r ii K o ścio ła. 10 P ro f e s o ro w ie J. K ł o c z o w s k i , Z. S u ł o w s k i , d o c e n c i S. L i- t a k, R. B e n. d e r, d r L. B i e ń k o w s k i z K U L ; P ro f e s o ro w ie K. G ó r s k i , J. S a w i c k i , O. B a r t e l . Z A T K p o za W y c z a w sk im d o ­ cen ci H. R y b u s , b p W. U r b a n , p ra c o w n ic y Cz. B a r a n , A. G u - r y n, F. S t o p n i a k. N a d to W. J e m i e l i t y z Ł o m ży , A. N o w a k z T a rn o w a , T. Ż e b r o w s k i z P ło c k a , M. B a n a s z a k z P o z n a n ia , А. В а с i ń s к i z K ra k o w a , W . K u j a w s k i z W ło c ła w k a , M. P a s z ­ k i e w i c z z B ia łe g o s to k u i in n i. 11 W. M y s ł e k , K o ś c i ó ł k a t o l i c k i w P olsce w la ta ch 1918— i 939 (Z a ­ rys h i s t o r y c z n y ) , W a rs z a w a 1966. A u to r, s tw ie rd z a ją c , iż s tu d ia n a d

K o śc io łe m k a to lic k im ju ż w z a ło ż e n iu m u s z ą m ie ć c h a r a k t e r „ in t e r d y ­ s c y p lin a r n y ” (s. 8), t r a k t u j e K o śc ió ł ja k o in s ty tu c ję w y łą c z n ie p o lity c z ­ ną. W y k o rz y s ta n ie p rasy - ja k o g łó w n e j b a z y ź ró d ło w e j, b r a k w ie lu ro z ­ ró ż n ie ń np. w k w e s tii p r a w o s ła w n e j i u n ic k ie j (s. 110— 111) o b n iż a ją z a u fa n ie do o sią g n ię ć a u to r a .

12 H. R y b u s , K o ś c ió ł a p a ń s t w o ; M. F ą к a, K o ś c i o ł y p r o t e s t a n c ­

kie ; E. W y c z a w s k i , C e r k i e w P r a w o s ł a w n a ; W. U r b a n , Z p o l s k i c h z a g a d n i e ń k o ś c i e l n y c h w A r c h i d i e c e z j i W r o c ł a w s k i e j ; K. G ó r s k i , R e li g ij n o ś ć k a t o l i c k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a .

m

S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE 279 К . G ó r s k i m ó w ił o re lig ijn o ś c i w la ta c h 1880— 1939. O k. r. 1880 m o ż n a s tw ie rd z ić 3 ty p y , p o z io m y re lig ijn o ś c i, a g łó w n y p ro b le m s p r o ­ w a d z ił do p y ta n ia czy p o zio m y te p r z e tr w a ły do r. 1939. P o z io m y te to: 1. w ieś w z a b o rz e ro s y js k im i w części a u s tria c k ie g o z je j r e l i g i j ­ n o śc ią ; 2. m a s y m a ło m ia s te c z k o w e i s z la c h ta ; 3. re lig ijn o ś ć ś w ia d o m a części in te lig e n c ji. W y ró ż n ił tu 2 k ie r u n k i, w p ły w y sz k o ły h is z p a ń s k ie j od X V II w . w y r a ż a ją c e p e sy m iz m n ie ty le filo z o fic z n y ile p ra k ty c z n y w s to s u n k u do n a tu r y lu d z k ie j i p e w n e e le m e n ty w p ły w u fra n c u s k ie g o . A u to r n a w ią z u ją c do b a d a ń S. C z a r n o w s k i e g o s c h a r a k te r y z o w a ł p o szczeg ó ln e p o zio m y te j r e l i g i jn o ś c i 13. R e lig ijn o ś ć t a u b o g a d o k tr y ­ n a ln ie n ie m o g ła w s z y s tk im w y s ta rc z y ć i b y ły p ró b y je j p o g łę b ie n ia . M a ria M a g d a le n a U z d o w s k a (p seu d . B o g u c h w a ła ) w k sią ż c e z r. 1886 J a k tr z e b a w i e r z y ć w o p a rc iu o fr a n c u s k ie k a te c h iz m y u s iło w a ła p o m n ie js z y ć w ie rz e n ia m a g ic z n e , k u lt św ię ty c h , p ró b o w a ła zw ró c ić u w a g ę n a z n a c z e n ie L itu r g ii (M szy św .) z p o d k re ś le n ie m z n a c z e n ia o fia ry . P o d o b n ie K a r t k i ż y c i a m o d l i t w y f ilip in a w ie lk o p o lsk ie g o P l e ­ w i ń s k i e g o , n a p is a n e w sp ó łc z e ś n ie , o ra z o d p o w ie d ź a u to r a n a p o le ­ m ik ę J a n a od K rz y ż a A d a m s k i e g o s ta n o w ią n a jle p s z y t r a k t a t p o ls k i a s c e ty c z n y X IX w . K w e s tio n u ją c o cen ę a u to r a co do s y tu a c ji w K o n g r e s ó w c e 14, n a le ż y się zgodzić ze z d a n ie m o w p ły w ie E lsó w nie ty lk o z re s z tą w z a b o rz e a u s tr ia c k im 15.

D a lsz ą e w o lu c ję r e lig ijn o ś c i u p a tr u je a u to r w d z ia ła ln o ś c i s z e re g u lu d z i, k tó r z y p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą u z y s k a li w y k s z ta łc e n ie za g r a n i ­ cą, g d z ie w p o c z ą tk a c h X X w. zaczęto ju ż się g a ć do n o w y c h źró d eł. W p ły w y h is z p a ń s k ie u w z g lę d n ia ją c e u s a n k c jo n o w a n ą re g u łę ig n a c ja ń - sk ą , m y ś li s u lp ic ja ń s k ie f r a n c u s k ie p rz e n ie ś li dość s z y b k o n a zie m ie p o ls k ie ta c y lu d z ie ja k W o r o n i e c k i , Ż y c h l i ń s k i , K o r n i ł o - w i c z , M i c h a l s k i czy K o r z o n k i e w i c z . D z ia ła ln o ść je z u itó w ,

13 W re lig ijn o ś c i p ie rw s z e g o ty p u d o m in u je Ś w ię ta R o d z in a , J e z u s C ie rp ią c y , k u lt ś w ię ty c h , w ty m g łó w n ie p o s ta c ie św . P io tr a i P a w ła . K u lt o b ra z ó w s ły n ą c y c h ła s k a m i, p ie lg rz y m k i; n ie z n a jd z ie m ęża d z ie w ­ cz y n a z b y t p o b o ż n a . Z g o rsz e n ie b u d z ą ła g o d n e p o sty . U b ó stw o d o k tr y ­ n a ln e . W y s tę p u je k r y t y k a k le r u a n iż e li k a to lic y z m u . R e lig ijn o ść m ie s z ­ c z a ń s k a cz y li d ru g ie g o ty p u m a c h a r a k t e r tr a d y c y jn y . N a ró w n y m p o z io m ie n p . M sze św . i n a b o ż e ń s tw a m a jo w e . K to o d rz u c a je d n o , o d ­ rz u c a w sz y stk o .

14 P o w s ta n ie m a ria w i'ty z m u tłu m a c z y a u to r f a k te m is tn ie n ia ig n o ­ r a n c ji. W g G ó r s k i e g o k s ię ż a u d a ją c y się do o. H o n o r a t a b y li o d s y ła n i do K o z ł o w s k i e j . W y d a je się, iż je s t to u p ro s z c z e n ie t e ­ m a tu . P is z ą c y te sło w a w n ie d r u k o w a n e j p ra c y K o ś c i ó ł n a L u b e l s z c z y ź -

n ie i P o d la s i u n a p r z e ł o m i e X I X i X X w i e k u z e s ta w ił d o k u m e n ta c ję

do m a r ia w ity z m u w ok. 40 p a r a f ia c h i s tw ie rd z ił, iż w w ię k sz o ś c i p o ­ w o d e m p o ja w ie n ia się s e k ty b y ł k o n f lik t m ię d z y w ik a r iu s z a m i i p r o ­ b o szczam i, o ra z m ię d z y k le r e m i lu d n o ś c ią b. często w y z y s k iw a n ą m a ­ te r ia ln ie p rz e z d u c h o w n y c h . K w e s tia ta w y m a g a z re s z tą sz erszeg o o m ó ­ w ie n ia .

15 O n a tę ż e n iu te g o k ie r u n k u p o r. in te r e s u ją c y a r t y k u ł I. L i b u r y,

280 S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE

d o m in ik a n ó w , je d n o s te k z k le r u św ie c k ie g o z a p o c z ą tk o w a ła d z ia ła ln o ś ć i p o w s ta n ie ś r o d o w is k m ło d z ie ż o w y c h , n ie lic z n e j, a le p rę ż n e j a k c ji m i­ s y jn e j. W z a k o ń c z e n iu a u to r s tw ie rd z ił p rz e ło m r e lig ijn y w r. 1939, choć c h a r a k t e r teg o p rz e ło m u p o z o s ta je p ro b le m e m do z b a d a n ia .

H. R y b u s p rz e d s ta w ił s to s u n e k K o śc io ła do p a ń s tw a w X X -le c iu . Z z a sa d z ie o m ó w ił k o n s ty tu c je o ra z k o n k o r d a t z 1925 r. J u ż R a d a S ta n u w 1917 r. p o d a ła p r o j e k t u z n a n ia re lig ii k a to lic k ie j re lig ią p a ń ­ stw o w ą . W k o n s ty tu c ji z 1921 r. u w z g lę d n io n o z a s a d ę p e łn e j sw o b o d y K o śc io ła k a to lic k ie g o . Z a p o w ie d z ia n y w n ie j k o n k o r d a t d o sz e d ł do s k u t k u w r. 1925 w w y n ik u u k ła d ó w p rz e p r o w a d z o n y c h p rz e z w ła d z e p o ls k ie z W a ty k a n e m w r. 1924. P o d p is a n y w s ty c z n iu i ra ty f ik o w a n y w m a r c u 1925 r. m im o s p rz e c iw u s o c ja lis tó w , k o m u n is tó w i lu d o w c ó w po s tr o n ie p o ls k ie j u s ta w ia ł K o śció ł w P o ls c e a n a lo g ic z n ie do p o z y c ji z a jm o w a n e j p rz e z C e rk ie w p r a w o s ła w n ą w K ró le s tw ie . W p ra k ty c e je d n a k n a w ią z y w a n o do d a w n y c h s y s te m ó w , k ie d y to K o śc ió ł m ia ł p ie rw s z e m ie js c e w p a ń s tw ie bez k o n k o rd a tu . O g ro m n ie in te r e s u ją c e u w a g i w y p o w ie d z ia ł w te j k w e s tii J. S a w i c ­ k i . W o p a rc iu o w y p ra c o w a n e f o r m u ły k a n o n is ty k i n ie m ie c k ie j w y ­ ja ś n ia ł z a s a d ę n a c z e ln e g o s ta n o w is k a K o śc io ła p rz y z n a n e g o m u p rz e z K o n s ty tu c ję m a r c o w ą . P o d o b n ie ja k w K s ię s tw ie W a rs z a w s k im K o śció ł b y ł R e lig ią S ta n u , t a k i w X X -le c iu „ n a c z e ln e s ta n o w is k o ” n ie w y n i­ k a ło z p o ję ć p r a w n y c h , lecz z p rz y w ile ju , z w y c z a ju i tr a d y c ji. W e d łu g w y p ra c o w a n e j f o r m u ły k a ż d e m u n a le ż y się to sa m o w g je g o id eo lo g ii, choć n ie w z n a c z e n iu m e c h a n ic z n y m . K o ścio ły p r o te s ta n c k ie sp lo tły się z p a ń s tw e m , n ie m ia ły a s p ir a c ji u n iw e r s a ln y c h o rg a n iz a c ji K o śc io ła k a to lic k ie g o . P o d o b n ie k o śció ł p ra w o s ła w n y a u to k e f a lic z n y p o z o s ta w a ł w r a m a c h u s t r o ju p a ń s tw a . R e g u lo w a n e b y ły w d ro d z e je d n o s tro n n y c h u s ta w p a ń s tw o w y c h . R z ą d w y s łu c h iw a ł ic h g ło su n ie w p o ro z u m ie n iu , a le po p o ro z u m ie n iu . K o śc ió ł k a to lic k i m ia ł k la u z u lę n a jw ię k s z e g o u p r z y w ile jo w a n ia ja k o o rg a n iz a c ja u n iw e rs a ln a . W g S a w ic k ie g o d o tą d n ie n a p is a n o h is to r ii k o n k o r d a tu . W b re w o p i­ n ii S. G r a b s k i e g o o p u b lik o w a n e j po I I w o jn ie ś w ia to w e j w y je ­ c h a ł on do R z y m u z g o to w y m p r o je k te m k o n k o r d a tu . D y p lo m a c i w a ­ ty k a ń s c y b y li za u s u n ię c ie m np. p a tr o n a tu bez o d s z k o d o w a n ia , t r a k t u ­ ją c go ja k o p rz e ż y te k . P o la c y u w a ż a li, iż je s t on p o tr z e b n y ze w z g lę d u n a k się ż y p o c h o d z e n ia u k ra iń s k ie g o , p rz e c iw k o k tó r y m b ę d z ie m o ż n a s to so w a ć p ra w o p a tr o n a tu . F a k t je d n a k , iż b is k u p o w i p rz e d s ta w ia n o 3 k a n d y d a tó w w p r a k ty c e s p r o w a d z a ł w te j k w e s tii p a tr o n a t do n ic n ie z n a c z ą c e j fo rm a ln o ś c i. N a d to s e k r e ta r z s ta n u p ro p o n o w a ł w ła d z o m p o ls k im p e w n e p o p r a w k i, n ig d y je d n a k ty c h d o k u m e n tó w w P o ls c e n ie ogłoszono. W g k o n k o r d a tu k w e s tia z a b ra n y c h p rz e z z a b o rc ó w d ó b r k o śc ie ln y c h m ia ła b y ć z a ła tw io n a po k o n k o rd a c ie . W g S a w ic k ie g o w y ra ż o n o w ty m s f o rm u ło w a n iu z a sa d ę n ie u z n a n ia n ig d y p rz e z S to lic ę A p o s to ls k ą ro z ­

[9] S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE 2 8 1 b io ró w P o ls k i. T e n w ie lk o d u s z n y a k t z d a n ie m S a w ic k ie g o w y ra ż a ł o d ­ ż e g n a n ie się S to lic y A p. od d o ty c h c z a so w y c h a k tó w . W o p in ii S a w ic k ie g o p o s ta n o w ie n ia k o n k o r d a tu n ie b y ły w y s ta r c z a ­ ją c o sp re c y z o w a n e . J e d n ą z ta k ic h k w e s tii p ó ź n ie j s p o r n y c h b y ł p r o ­ b le m zie m ro ln y c h . O d p o w ie d n i te k s t f r a n c u s k i p rz e tłu m a c z o n o na o rn e , co z m ie n iło sen s u m o w y w z a k re s ie p r z e p r o w a d z o n e j re f o rm y r o ln e j 1B. O g ro m n ie in te r e s u ją c y r e f e r a t p r z e d s ta w ił P ro f. E. W y c z a w s k i . P o p ie r w s z e j w o jn ie ś w ia to w e j w g ra n ic a c h P o ls k i z n a la z ło się p o n a d 3 m ilio n y lu d n o ś c i p ra w o s ła w n e j. L u d n o ś ć ta n a ro d o w o śc i p o ls k ie j, b ia ło r u s k ie j, ro s y js k ie j i u k r a i ń s k ie j m ia ła sw e s k o m p lik o w a n e p r o ­

b le m y n a ro d o w e i w y z n a n io w e . U rz ę d o w y m ję z y k ie m w c e rk w i b y ł ję z y k ro s y js k i, b is k u p a m i b y li w y łą c z n ie R o s ja n ie . N ie k tó r e z d ie c e z ji t r a k t a t e m ry s k im z o sta ły p o d z ie lo n e , co d o d a tk o w o k o m p lik o w a ło s p r a ­ w ę. W g w s p o m n ia n e g o t r a k t a t u K o śc ió ł p ra w o s ła w n y m ia ł się s ta ć w P o ls c e K o śc io łe m a u to k e f a lic z n y m . C e rk ie w p r a w o s ła w n a o p a r ta d o ­ ty c h c z a s o c a rs k ie p a ń s tw o m u s ia ła p rz e jś ć p ro c e s p rz y s to s o w a n ia się do n o w y c h w a ru n k ó w . P rz e c iw a u to k o f a lii w y s tą p ił je d n a k p a tr ia r c h a T i с h o n i n ie k tó rz y w ła d y k o w ie , g d y ż n ie w ie rz y li w tr w a ło ś ć p a ń ­ s tw a p o ls k ie g o i ra d z ie c k ie g o . W y ją tk ie m b y ł m e tr o p o lita J e r z y J a r o ­ s z e w s k i , k tó r y d la u tw o r z e n ia a u to k e f a lii p r z y b y ł w 1921 r. do W a rs z a w y . W ła d y k ę w ile ń s k ie g o E l e u t e r i u s z a i k ilk u in n y c h u s u n ię to ze s ta n o w is k . S p o w o d o w a ło to d a lsz e z a d ra ż n ie n ie z p a t r i a r ­ c h ą T ic h o n e m , ty m w ię c e j, iż w 1923 w ła d y c y p o lsc y p o s ła li m u s p r a ­ w o z d a n ie z sy n o d u , c o -d r a ż n iło w ła d z e p o ls k ie . N a jw y ż s z a w ła d z a te g o K o śc io ła — so b ó r, m ia n o w a ł b is k u p ó w do 5 d iece zji. M ieli oni b y ć o b y w a te la m i p o ls k im i i s k ła d a ć p rz y s ię g ę n a w ie rn o ś ć rz ą d o w i p o l­ s k ie m u . P o w s ta ły 2 s e m in a r ia d la k s z ta łc e n ia d u c h o w n y c h , ch o ć n ie doszło do u tw o r z e n ia W y d z ia łu T eo lo g ii p rz y U n iw e rs y te c ie W a rs z a w ­ sk im . Z o rg a n iz o w a n o je d y n ie S tu d iu m te o lo g ii p ra w o s ła w n e j. W u s t a ­ w o d a w s tw ie p a ń s tw o w y m p o m in ię to je d n a k u s tr ó j w e w n ę tr z n y i u p o ­ sa ż e n ie d la d u c h o w n y c h . S o b ó r m ia ł p rz e d s ta w ić w te j k w e s tii s p e ­ c ja ln y S ta t u t, a le do k o ń c a I I R z e c z p o sp o lite j n ie doszło do u n o rm o ­ w a n ia ty c h s p r a w . P rz e s z k o d ą b y ł K o śc ió ł K a to lic k i, p rz e c iw n y o d d a ­ n iu p r a w o s ła w n y m m a j ą t k u u p rz e d n io z a b ra n e g o p rz e z c a r a t k a to l i­ k o m . 12 V I 1922 r. so b ó r u c h w a lił a u to k e la fię , co J a r o s z e w s k i p r z e p ł a ­ cił ś m ie rc ią , z a s trz e lo n y 7 I I 1923 r. p rz e z je d n e g o z a r c h im a n d r y tó w . Z a ta r g i w e w n ę trz n e w c e rk w i, s p o r y p o łą c z o n e z k w e s tią n a ro d o w ą z a k o ń c z o n o d o p ie ro w 1948 p o w s z e c h n y m u z n a n ie m a u to k e f a lii p o ls k ie j. R e f e r a t W y c z a w sk ie g o z u w a g i n a m a łą z n a jo m o ś ć ty c h s p r a w , b r a k p o d s ta w o w e j li te r a t u r y z a s łu g u je n a s p e c ja ln ą u w a g ę . Z e w z g lę d u n a

10

W g w y ja ś n ie ń k s. P ro f. W y c z a w s k i e g o w r . 1935 b y ły d w ie te n d e n c je w o b o zie rz ą d z ą c y m . By n ie u r a z ić le w ic y , k w e s tie w y z n a ­ n io w e w łą c z o n o do k o n s ty tu c ji ja k o d o d a te k .

2 8 2 S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE [1 0 ]

w a g ę z a g a d n ie n ia w in ie n b y ć p u n k te m w y jś c ia do d a ls z y c h b a d a ń w ty m z a k re s ie 17.

J a k r e f e r a t o K o śc ie le p r a w o s ła w n y m z n a t u r y rz e c z y d o ty c z y ł s z e r ­ szego tła w sp ó łż y c ia z R o s ją R a d z ie c k ą , p o d o b n ie p ro b le m n ie m ie c k i z a c ią ż y ł n a ży c iu w y z n a n io w y m p r o te s ta n tó w j a k z re s z tą i k a to lik ó w .

O Z w ią z k u P o la k ó w w N ie m c z e c h p r z e d s ta w ił r e f e r a t b p W. U r - b a n. U w y p u k lił tu ro lę w ie lu k się ż y p o ls k ic h ja k : ks. B o le s ła w a D o- m a ń s k i e g o z Z a k rz e w a , ks. M a k s y m ilia n a D r o c h o w s k i e g o , ks. A lo jz e g o S o b i e r a j s k i e g o , ks. J ó z e f a B r a u n a , ks. S ta n i s ła ­ w a D u d z i ń s k i e g o . D u c h o w n i ci z ło ty m i z g ło s k a m i z a p is a li się w p ra c y d u s z p a s te r s k ie j n a d lu d n o ś c ią p o ls k ą w N iem cz ech , ja k też w o b ro n ie p r a w p o lity c z n y c h ta m te js z e j P o lo n ii.

W re sz c ie F ą к a n a k r e ś lił p ro b le m K o ścio łó w p r o te s ta n c k ic h w P o l­ sce w o k re s ie X X -le c ia . S k o n c e n tr o w a ł się n a h is to r ii K o śc io ła E w a n ­ g e lic k o -a u g s b u rs k ie g o , k tó r y ja k o je d y n y z w s z y s tk ic h s ie d m iu o k a ­ z y w a ł lo ja ln o ś ć w o b ec P o ls k i i ja k o je d y n y u z n a w a n y b y ł p r a w n ie n a te r e n ie całe g o p a ń s tw a . P o d s ta w o w e n o rm y jeg o u p r a w n ie ń d a ł d e k r e t p r e z y d e n ta z 25 X I 1935 r. A u to r szczegółow o o m ó w ił s t a r a n ia w ła d z p o ls k ic h o z w ią z a n ie e w a n g e lik ó w z p a ń s tw e m p o ls k im , o ra z a k c ją n ie m ie c k ą u z e w n ę tr z n io n ą w d z ia ła ln o ś c i A r b e i t s g e m e i n d e D e u t s c h e n P a s to r e n . K o n f lik t te n z n a la z ł sw ó j fin a ł w o k re s ie II w o jn y ś w ia to w e j, k ie d y p rz y w ó d c y K o śc io ła E w .- A u g s b u r s k ie g o o k a z a li sw ó j p a tr io ty z m p o lsk i, co z re s z tą o k u p ili ś m ie rc ią sw eg o b is k u p a B u rs c h e i p o n a d 30 n iż sz y c h d u c h o w n y c h .

*

*

*

P rz e g lą d p o w y ższy rz e c z ja s n a n ie w y c z e rp u je p ra c h is to ry k ó w p o ls k ic h n a d n o w o ż y tn ą h is to r ią K o śc io ła . T rz e b a s tw ie rd z ić o g ro m n ą d y s p r o ­ p o rc ję co do lic z b y n a u k o w c ó w z a jm u ją c y c h się h is to r ią ś r e d n io w ie c z n ą i n o w o ż y tn ą . W ie k X IX , a sz czeg ó ln ie w ie k X X p r a w ie n ie m a sw y c h b a d a c z y . R a ż ą c e b r a k i w te j d z ie d z in ie w y k a z a ła s e s ja w a rs z a w s k a I n ­ s t y t u t u H is to rii P A N . O ile je d n a k do w ie lu z a g a d n ie ń p o w o łu je się in s ty tu ty , h is to r ia K o śc io ła p o z o s ta je w d a ls z y m c ią g u ja k o p rz e d m io t z a in te r e s o w a n ia je d n o s te k . O s ta tn ie sy m p o z ja w s k a z u ją n a te n d e n c je do b a r d z ie j z b io ro w e g o , zesp o ło w eg o p o d e jm o w a n ia te m a tó w . W te j s y tu a c ji n a le ż y b a r d z ie j m e to d y c z n ie p ro w a d z ić te b a d a n ia . C hodzi g łó w n ie o w y p ra c o w y w a n ie k w e s tio n a r iu s z a b a d a ń . S zczeg ó ln ie d y s k u ­ 17 I s to tn e u w a g i p o d a ł tu J . S a w i c k i . M ia n o w ic ie o p u b lik o w a n ie w 1922 r. p rz e p is ó w o a u to k e f a lii K o śc io ła p ra w o s ła w n e g o , a szczeg ó ln ie b r a k p o ro z u m ie n ia co do u s tr o ju w e w n ę trz n e g o i u p o s a ż e n ia C e rk w i tłu m a c z y S a w ic k i p o li ty k ą w ła d z p o ls k ic h . P rz e p is y o p u b lik o w a n o ty lk o w d z ie n n ik u R eso rto w y m M in is te r s tw a W R i O P. B r a k o p u b lik o w a n ia w D z ie n n ik u U s ta w p o z b a w iło p rz e p is y m o cy p r a w n e j. D la te g o p o ro z u ­ m ie n ie fu n k c jo n o w a ło do r. 1938 ja k o „ p o ro z u m ie n ie d ż e n te lm e ń s k ie ” .

[И]

S P R A W O Z D A N IA I R E C E N Z JE 2 8 3 sje p o d n o siły k w e s tię p o s z e rz e n ia te m a ty k i. K ry ty k o w a n o b r a k o p r a ­ c o w a ń d la ż y c ia w e w n ę trz n e g o K o śc io ła i jeg o w ła śc iw y c h fu n k c ji re lig ijn y c h . W o d n ie s ie n iu je d n a k do h is to r ii n o w o ż y tn e j K o ścio ła, a sz c zeg ó ln ie d la X X w ie k u n a le ż y p rz e p r o w a d z ić w ie le b a d a ń n a d sz e ro k o p o ję tą o rg a n iz a c ją i h is to r ią u s t r o ju K o ścio ła.

F r a n c i s z e k S t o p n i a li S Y M P O Z JU M N A U K O W E H IS T O R Y K Ó W K O Ś C IO Ł A N A G Ó R Z E ŚW . A N N Y (5— 6.IV .1972 r.) S e k c ja H is to rii K o śc io ła w r a m a c h P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a T e o lo ­ g iczn e g o o r g a n iz u je co r o k u s e m in a r ia n a u k o w e , p o św ię c o n e n a sz e j p rz e s z ło śc i k o śc ie ln e j. Z w y k le p rz e z n a c z a się n a to ś r o d ę i c z w a rte k po ś w ię ta c h w ie lk a n o c n y c h . U c z e stn ic z ą w n ic h n a ogół p ro fe s o ro w ie h is to r ii K o śc io ła z K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e lsk ie g o i A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j o ra z w y k ła d o w c y teg o ż p rz e d m io tu z s e m in a rió w d u c h o w n y c h d ie c e z ja ln y c h i z a k o n n y c h . P o sz c z e g ó ln e sy m p o z ja o b r a c a ją się z w y k le w o k ó ł o k re ś lo n e j te m a ty k i. T a k np. n a je d n y m z s y m p o ­ z jó w z a jm o w a n o się p o c z ą tk a m i c h r z e ś c ija ń s tw a w P o lsce, n a in n y m z n o w u p rz e d s ta w io n o s ta n b a d a ń n a d p o ls k ą h a g io g r a fią , w z eszły m r o k u n a to m ia s t o b ra d y d o ty c z y ły s z k o ln ic tw a te o lo g iczn eg o w P o lsc e o ra z f o r m a c ji in te le k t u a ln e j i d u c h o w e j k le r u . K aż d e g o r o k u s y m p o ­ z ju m o d b y w a się w in n y m z a k ła d z ie te o lo g ic z n y m . Z e sz ło ro c z n e u r z ą ­ d zono w T a rn o w ie w W y ższy m S e m in a r iu m D u c h o w n y m , k tó r e w ła ś n ie w ty m r o k u o b c h o d z iło 150-lecie sw eg o is tn ie n ia .

O s ta tn ie s y m p o z ju m n a u k o w e h is to r y k ó w K o śc io ła w d n ia c h 5— 6 k w ie tn ia 1972 r. o d b y ło się w k la s z to rz e OO. F r a n c is z k a n ó w n a G ó rze św . A n n y p o d O p o lem . O b e c n i b y li: ks. b p d r h ab . W. U r b a n z W ro ­ c ła w ia , w y k ła d o w c a A T K , ks .p ro f. d r h a b . E. H. W у с z a w s к i i ks. d r F. S t o p n i a k z A T K , ks. p ro f, d r h a b . В. К u m o r z K U L , w y ­ k ła d o w c y p r a w ie w s z y s tk ic h s e m in a rió w d u c h o w n y c h d ie c e z ja ln y c h i s z e re g u z a k o n n y c h , o ra z p r z e d s ta w ic ie le d o k to r a n tó w h is to rii K o śc io ła z A T K i K U L . T e m a ty k ę z ja z d u w y z n a c z y ła d w u s e tn a ro c z n ic a p ie rw s z e g o ro z b io ru P o ls k i. W sz e lk ie b o w ie m ro c z n ic e w a ż n y c h w y d a rz e ń h is to ry c z n y c h , p o w o d u ją c z w ię k s z e n ie się z a in te r e s o w a n ia o d n o ś n y m i w y p a d k a m i, s k ł a n ia j ą do n o w eg o n a n ie s p o jr z e n ia i p r o w o k u ją do n o w y c h o p ra c o ­ w a ń . 200-lecie p ie rw s z e g o r o z b io ru P o ls k i, ta k b rz e m ie n n e g o w n a ­ s tę p s tw a n a tu r y p o lity c z n e j i k o ś c ie ln e j, s k ło n iło o rg a n iz a to r ó w z ja z d u do tego, że p o s ta n o w io n o p rz e d y s k u to w a ć w sz e rsz y m g ro n ie te t r a ­ g ic z n e c h w ile n a s z e j O jc z y z n y i K o ścio ła, ty m ra z e m z d w u w ie k o w e g o d y s ta n s u . T rz e b a s tw ie rd z ić , że n a te m a t ro z b io ró w , ic h p rz y c z y n i s k u t ­ k ó w w y p o w ie d z ia n o ju ż dużo o p in ii i s ą d ó w . T y m ra z e m je d n a k n ie