214 Zapiski krytyczne i sprawozdania
Zebrane przez Autorkę informacje pozwoliły na podjęcie próby rekonstrukcji typowego księgozbioru średniowiecznej in-firmerii klasztornej oraz jego ewolucji w badanym okresie. Do-tyczyła ona przede wszystkim przechowywanych tu ksiąg liturgicz-nych i dewocyjliturgicz-nych, których wybór zmienia się wraz ze zmiana-mi zachodzącyzmiana-mi w pobożności (s. 67-72).
W mniejszych klasztorach, gdy księgozbiór był niewielki, lub w infirmerii nie było miejsca na przechowywanie rękopi-sów, niezbędne kodeksy codziennie przynoszono. Praktykę taką dobrze opisują pochodzące z drugiej połowy XII w. consuetudi-nes opactwa w Oigny, które nakazywały infirmariuszowi, aby ad
matutinas etiam libros afferre et in ecclesia referre [...] Libros qui in infirmitorio fuerint, ante completorium in armario referre (Le coutumier de l'abbaye d'Oigny en Bourgogne au XII siècle, wyd. P. F. Lefèvre, A. H. Thomas, Louvain 1976, s. 54-55).
W aneksie Autorka zestawiła i wydała wzmianki dotyczą-ce książek przechowywanych i wykorzystywanych w infirmerii w wy-korzystanych przez siebie źródłach (I, s. 74-79, bez wzmianek w consuetudines) oraz zestawiła rodzaje rękopisów liturgicznych przechowywanych w infirmeriach (II, s. 79). Ostatni aneks, nie wiążący się z tematem artykułu, dotyczy próby rekonstrukcji bib-lioteki kartuzów z Currière (III, s. 79-81).
M. D.
Anna-Dorotheevon d e n B r i n c k e n , Die bewohn-te Welt in neuen Sichtweisen des 13. Jahrhunderts bei Gervasius von Tilbury und Jakob von Vitry, w: „Mis-cellanea Mediaevalia". Veröffentlichungen des Tho-mas-Instituts der Universität zu Köln; Bd. 27: Gei-stesleben im 13. Jahrhundert. Herausgegeben von Jan A. A e r t s e n und Andreas S p e e r . Für den Druck besorgt von Frank H e n t s c h e l und Andreas S p e e r , Walter de Gruyter, Berlin-New York 2000, ss. 604-662.
W pierwszej części rozprawy wytrawna znawczyni histo-riografii i kartografii średniowiecznej przedstawia stan drugiej z nich na przełomie XII i XIII w., dopatrując się, głównie na podstawie mapki świata ilustrującej jeden z rękopisów traktatu Imago mundi Honoriusza Augustodunensis (Cambridge, CCC Ms. 66, p. 2), a przypisywanej dawniej (nieznanemu skądinąd) kanonikowi Henrykowi z Moguncji, obecnie zaś łączonej z opac-twem Sawley w Yorkshire (reprodukcja na s. 623), w przeciwień-stwie do kreatywnych początków XII oraz końca XIII w., oko-ło 1200 r. w dziedzinie kartografii raczej nikłego rozwoju. Przy okazji wspomina nieznaną szerzej w nauce polskiej próbę wcze-śniejszego o całe stulecie datowania uchwytnych źródłowo po-czątków map morskich (portulanów), dotąd łączonych z koń-cem XIII w., podjętą przez Patricka Gautier Dalché'go w mo-nografii Carte marine et portulan au XIIe siècle: le „Liber de existencia riveriarum et forma maris nostri Mediterranei" (Pise, ca.1200) (Collection de l'Ecole française de Rome, 203),
Ro-me 1995, ale zachowuje wobec niej postawę raczej sceptyczną. W rozdziale II znajdujemy interesujący wywód na temat Otia imperialia Gerwazego z Tilbury (łączoną z nim wielką mapę świata z Ebstorfu, choć wpływ Otia imperialia na nią jest nie-wątpliwy, Autorka — nie dyskutując z poglądami odmiennymi — datuje dopiero na koniec XIII w.), których II księga (deci-sio) stanowi rodzaj kompendium historyczno-geograficznego.
Choć die Zeitkomponente spielt in der Historiographie des Gerva-sius nur eine mehr als untergeordnete Rolle im Gegensatz zum Raum (s. 616), dzieło jego, które, jak słusznie stwierdziła von den Brincken, nie znalazło naśladowców (dodajmy: od czasów wielkiego Leibnitza — początek XVIII wieku! — czeka na no-woczesną edycję, która by uwzględniła całość stosunkowo ob-szernej podstawy rękopiśmiennej), zawiera istotne na tle dzie-jów gatunku cechy nowatorstwa. Należą do nich: nie unikanie autopsji i wychodzenia poza tradycyjny kanon źródeł „literac-kich" (por. słynne ut ab ipsis indigenis accepi w glosie w auto-grafie Otia w związku z opisem ziem polskich, nacisk położony na zmienność nazw miejscowości historycznych, oparcie się na archiwach papieskich — urzędowych wykazach biskupstw i pro-wincji kościelnych). Dzieło Gerwazego z Tilbury przyniosło pier-wszy w piśmiennnictwie chorograficznym typu imago mundi wy-łom, polegający na stosunkowo szerokim uwzględnieniu nowe-go materiału dotyczącenowe-go Europy środkowo-wschodniej i wschod-niej (co znajdzie też potwierdzenie na mapie z Ebstorfu, mimo częściowego jedynie zachowania się jej w odpowiedniej partii). Reprezentuje jednak obraz świata sprzed „potopu" mongol-skiego. W III rozdziale przyjrzała się Autorka jednemu z naj-wcześniejszych zabytków, w którym znajduje się już głuche echo ekspansji Mongołów — listowi (nr 8) Jakuba z Vitry do papieża Honoriusza III z oktawy wielkanocnej 1221 r. spod Da-mietty. Co prawda, Jakub z Vitry daleki był jeszcze od uchwy-cenia rzeczywistego znaczenia nowego mongolskiego czynnika: das weltpolitische Ereignis wird [przez Jakuba] den Wunschen eingepaßt und nur als momentan erfaßt (s. 622), ale już wkrótce zaktualizowanie się mongolskiego zagrożenia dla Europy oraz wielkopomne wyprawy Jana di Piano Carpiniego, Wilhelma Ru-bruka i innych sprawią, że Mongołowie i Daleki Wschód znajdą się wreszcie w obrębie horyzontu geograficznego europejskiego średniowiecza.
J. S.
Zofia Kowalska, Die großpolnischen und schlesi-schen Judenschutzbriefe des 13. Jahrhunderts im Verhältnis zu den Privilegien Kaiser Friedrichs II. (1238) und Herzog Friedrichs II. von Österreich (1244). Filiation der Dokumente und inhaltliche Ana-lyse, „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung" 47, 1998, 1, s. 1-20.
Po zwięzłym ukazaniu najstarszych dziejów Żydów na zie-miach polskich Autorka przeszła do omówienia przywilejów ży-dowskich wystawianych w Wielkopolsce i na Śląsku w XIII w. Główną rolę odgrywa tutaj przywilej ks. Bolesława Pobożnego wydany w Kaliszu 24 VIII 1264 r. Nawiązując do wcześniejszych wyników badań nad tym dokumentem, Z. Kowalska scharakte-ryzowała zawarte w nim 36 artykułów w podziale na cztery gru-py tematyczne: sądownictwo nad Żydami, handel, kredyt, stosu-nek Żydów do ludności chrześcijańskiej. Znaczenie przywileju kaliskiego zostało ocenione bardzo wysoko: dzięki niemu Ży-dzi mieli zagwarantowaną wolność wyznawania własnej religii, własne sądownictwo, wolność handlu i działalności kredytowej, a wszystko to pod opieką panującego. Z kolei Autorka zajęła się problem wzorców dla przywileju kaliskiego. Jako jego bez-pośrednią podstawę wskazała dokument króla czeskiego Prze-mysła Ottokara II z 29 III 1262 r. (znana jest też jego
