"Iłża. Monografia rozwoju społeczno-gospodarczego miasta', pod red. Józefa Szymańskiego i Stefana Witkowskiego, Radom 1979 : [recenzja]

Zenon Guldon, Lech Stępkowski

"Iłża. Monografia rozwoju

społeczno-gospodarczego miasta",

pod red. Józefa Szymańskiego i

Stefana Witkowskiego, Radom 1979 :

[recenzja]

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 13, 487-490

1984

Recenzje i om ówie nia 487 X IX —X X w. (s. 43—65). A u to rzy p r a k ­

ty c zn ie nie w y k o rz y sta li tu bogatego m a te r ia łu arch iw aln eg o oraz w n ie w y ­ sta rc z a ją c y m zakresie d ru k o w a n y m a ­ t e r i a ł statystyczny. O d ziejach m ia sta w p ie rw sz e j połow ie X IX w. szereg in fo r­ m a c ji z n a jd u je m y w o sta tn io w y d an ej p r a c y S tan isław a M a rc in k o w sk ie g o 10. L,apsusem jest p o tra k to w a n ie w ydanego w la ta c h 1604— 1613 W i z e r u n k u łaźnie

pnńczowskiej (s. 24—25) jako ak tu aln e g o

d la X IX w. (s. 45).

Część pośw ięconą dziejom szkół piń- czow skich o tw ie ra ją rozdziały opraco­ w a n e przez H en ry k a B arycza i L eszka K ajd u k ie w ic z a (s. 69—160). S tan o w ią one p r z e d ru k , w jed n y m p rz y p a d k u rozsze­ rz o n y i uzupełniony, w cześniej o p u b lik o ­ w a n y c h a rty k u łó w 11. P ozostałe rozdziały z a w ie ra ją sporo now ego m a te ria łu o h i­ s to r ii gim n azju m pińczow skiego w X X w . (s. 161—264). Isto tn ą w arto ść źródło­ w ą m a ją zam ieszczone na k ońcu p racy w sp o m n ie n ia (s. 267—336).

P od su m o w u jąc pow yższe stw ierdzić m ożna, że om aw iana p ra c a poszerza znacznie naszą w iedzę o sta n ie m iasta i szkół pińczow skich w ok resie p rze d ­ ro zbiorow ym . D alszych b a d a ń w ym aga n a to m ia s t h isto ria m ia sta w X IX —X X w ., p rze d staw io n a w sposób fra g m e n ta ­ ry czn y .

Zenon G uidon, Lech S tępkow ski

10 S. M arcin k ow ski Miasta K ielecczyzny. Przem iany społeczno-gospodarcze 1815—1869,

W arszaw a—K raków 1980.

11 H. B arycz W najstarszym ośrodku szkol­ nym róźnowierstwa polskiego (Powstanie, wzrost i upadek gim nazjum w Pińczowie),

[w:] P race z dziejów Polski feu da ln ej ofiaro­ w ane Romanowi G ródeckiem u w 70 rocznicą urodzin, W arszaw a 1960, s. 381—400; L. H ajdu- k ie w ic z Szkoły pińczowskie w latach 1586— 1914, „ P rzegląd H isto r y c z n o -O św ia to w y ” , R. II, 1959, nr 2, S. 95—149.

IŁŻA. M ON OGRAFIA RO ZW O JU S P O ­ ŁECZN O -G O SPOD A RC ZEG O M IASTA, p ra c a zbiorow a pod re d a k c ją Józefa S zym ańskiego i S tefan a W itkow skiego, „B iuletyn K w a rta ln y R adom skiego T o­ w arz y stw a N aukow ego”, t. XVI, z. 3, R adom 1979, ss. 80.

W yniki dotychczasow ych b ad a ń n ad d ziejam i Iłży podsum ow ane były w p o ­ p u la rn e j b roszurze M. B orkow skiego i S. W ysockiego, w y d an e j w 1937 r . 1 Z p rac pow ojennych isto tn e znaczenie m ają: ro zp raw a J. T yłki, stan o w iąca m o n o g ra­ fię geograficzno-gospodarczą m ia s ta 2 o raz zbiorow e stu d iu m h isto ry c zn o -u rb a - n istyczne I ł ż y 8. O m aw iana p ra c a s ta ­ now i pierw szą próbę naukow ego ujęcia dziejów Iłży. D odajm y p róbę niezw ykle a m b itn ą , gdyż spojrzenie n a dzieje o sa­ dy o c h a ra k te rz e m iejsk im z w ielu p u n k tó w w idzenia, ja k ie n arz u ca ujęcie m onograficzne, przy b ra k u w cześniej­ szych b ad a ń szczegółowych w y d aje się tru d n e . T rzeb a też zw rócić uw agę czy­ te ln ik a na jeszcze jedną okoliczność to ­ w arzyszącą p o w stan iu tego opracow ania: jest ono re z u lta te m w sp ó łp racy p rac o w ­ ników n a u k i oraz am ato ró w , m iłośników dziejów i zabytków Iłży. S tąd nasza ocena op raco w an ia dziejów Iłży może stanow ić przyczynek do trw a ją c e j ciągle d y sk u sji n ad p ra k ty c z n ą re a liza cją idei regionalizm u 4.

M onografia Iłży jest dziełem ośm iu au to ró w i sk ła d a się z siedm iu rozdzia­ łów. W pierw szym J. B a rto sik p rz e d ­ sta w ia środow isko geograficzne Iłży

1 M. B o r k o w sk i, s. W ysocki, Iłża, Stara­ chow ice 1937.

2 J. T y lk o Iłża, [w:] studia geograficzne nad aktywizacją małych miast, W arszaw a 1957, s. 63—113.

* Iłża. Studium historyczno-urbanistyczne

do planu zagospodarowania miasta, oprać. T. L alik , W. K a lin o w sk i i K. K ow alsk a, W ar­ szaw a 1958 (m a szy n o p is w PKZ W arszaw a). * Szerzej zob. J. T op olski Badania nad dziejam i miast w Polsce, „S tu d ia i M ateriały do D zie jó w W ielk o p o lsk i i P o m o rza ”, t. VI, 1966, z. 11, s. 5—24.

488 R ecenzje i om ówie nia

(s. 3— 15). A u to r ograniczył się do p rz e d ­ sta w ien ia a k tu aln e g o sta n u środow iska. N ie uw zględnił w yników b a d a ń histo- ryczino-geograficznych, p o zw alających n a uchw ycenie daleko idących zm ian n ie k tó ry ch elem entów środow iska na p rz e strz e n i dziejów .

G enezę i rozw ój Iłży do końca X III w. głów nie w o parciu o w yniki b a d a ń archeologicznych p rzed staw ia O. L ip iń sk a (s. 16—20). A u to rk a p o p ra ­ w nie lokalizuje n a jsta rsz ą osadę w Iłży n a te re n ie S tareg o M iasta i p ró b u je o k reślić w a ru n k i jej p o w sta n ia i ro z ­ w ój w X III w. A naliza m a te ria łu nie d oprow adza je d n a k A u to rk i do ścisłego u sta le n ia czasu i przyczyn p ow stania, a n astęp n ie lik w id a cji p rzed lo k ac y jn ej osady. S p ra w a genezy m ia sta pozostaje w ięc n ad a l o tw arta .

N ajw ięcej zastrzeżeń budzi o p raco ­ w an y przez A. B ednarczyka, B. S ta n i- sła w k a i J. S zym ańskiego rozdział p o ­ św ięcony rozw ojow i Iłży w X III—X V III w. (s. 20—37). S przeciw budzi już sam a k o n stru k c ja rozdziału, dzielącego się na c z te ry części, gdzie pod n ie fo rtu n n ie sfo rm u ło w an y m i i niezgodnym i z t r e ­ ścią ty tu ła m i zn a jd u je m y : rozw ój osad­ n ic tw a m iejskiego, p rze strzen n y i go­ spodarczy m ia sta w X III—X V III w. oraz sta n społeczny i k u ltu ra ln y m ia sta w dobie O drodzenia. W re z u ltac ie zupełnie n ieczytelne pozostają głów ne e ta p y ro z ­ w o ju m ia sta w ty m długim przecież okresie, w k tó ry m Iłża p rzeżyw ała cza­ sy n ajw iększego ro zk w itu i u padku. W ła­ ściw szym byłoby rozdzielenie tego o k re ­ su pod w zględem chronologicznym na co n a jm n ie j trz y części, a m ianow icie: ok res k sz tałto w an ia się organizm u m ie j­ skiego do końca XV w., ro zk w itu osady w X V I i pierw szej połow ie X V II w. oraz u p a d k u gospodarczego i k u ltu ra ln e g o o sady po w o jn ach szw edzkich z połow y X V II w.

L e k tu ra om aw ianego rozdziału p o ­ tw ie rd z a, iż okres sta ro p o lsk i je st n a j­ ciekaw szy w dziejach Iłży, ale też n a j­ tru d n ie jsz y do p rze d staw ie n ia ze w zglę­

du n a skom plikow aną p ro b le m a ty k ę i tru d n o ści n a tu ry źródłow ej. Z bytecznie podjęli A uto rzy ponow nie p ro b lem g e­ nezy i rozw oju m ia sta w X III w., p rz e d ­ staw iony w cześniej przez O. L ip iń sk ą. P o w stan ie ośrodka m iejskiego p o w iąz a­ ne zostało z fa k te m p rze jścia tych t e r e ­ nów na w łasność b isk u p stw a k ra k o w ­ skiego, co zdaniem A uto ró w m iało m ie j­ sce w X I w. D alej stw ie rd z a ją , iż p ie r ­ w sze w zm ianki źródłow e o Iłży p o ch o ­ dzą dopiero z dru g iej połow y X III w., co nie przeszkadza um ieścić d aty lo k a cji osady n a p raw ie n iem ieckim p rzed 1229 r. i om aw iać n a stę p n ie niszczący w pływ najazd ó w ta ta rs k ic h z la t 1241 i 1259/60, k tó re m iały zaham ow ać oży­ w iony rozw ój m iasta. C ały te n f r a g ­ m ent stan o w i m ieszankę d anych źró d ło ­ w ych i k o n tro w ersy jn y c h , n ie je d n o k ro ­ tn ie błędnych hipotez.

R ozw ój m iasta do końca X V III w. ilu s tru ją A utorzy d anym i dotyczącym i zaludnienia oraz p rzem ian w zabudow ie i gospodarce. N ajlep iej rozw ój m iasta po w inny ilu stro w a ć in fo rm ac je o z a lu d ­ nieniu, k tó re je d n ak d okładnie zostały przem ieszane z d anym i o genezie i u s tro ­ ju osady, zniszczeniach w o jen szw edz­ kich i t d . 5 Sporo kłopotów n astręczy ło A utorom p rzed staw ien ie p o d sta w p r a ­ w nych rozw oju osady. A utorzy n ie do­ ta rli do w ielu ogólnie d ostępnych o p ra ­ cow ań i źródeł, n a w e t do pierw szego zachow anego p rzy w ile ju lokacyjnego Iłży z 1413 r . e, w ydanego d ru k iem przez S. K u rasia. N ajw ięcej m iejsca zajm u je opis rozw oju przestrzen n eg o i a rc h ite k ­ tu ry m iasta. Nie został on je d n ak n a le ­ życie pow iązany z ogólnym rozw ojem osady. M niej obszerna jest część d oty­ cząca gospodarki m ia sta w X III—X V III w. Z aw iera ona sporo m a te ria łu , k tó ry je d n ak nie pozw ala zorientow ać się, ja ­ kie fu n k c je dom inow ały w gospodarce

6 Por. L. S tę p k o w sk i

Ludność Iłży w XVII

i XVIII wieku,

Zbiór dokumentów małopolskich,

Recenzje i om ów ienia 489 m iasta. W o sta tn ie j części z n a jd u je m y

życiorysy sław nych iłżan z ok resu O d­ ro d zen ia, niew iele je d n a k tu danych o k u ltu rz e m ieszczańskiej Iłży.

W św ie tle dotychczasow ych b ad a ń d o k ła d n iej p rze d staw ić m ożem y jedynie ro lę Iłży w h a n d lu z K ra k o w em oraz w znacznie już słabszym sto p n iu jej p o ­ zycję n a ry n k u z e w n ętrzn y m (pozare- g io n a ln y m )7. N ow sze b a d a n ia d o sta rc zy ­ ły sporo now ego m a te ria łu dotyczącego r o li Iłży w h a n d lu w y ro b a m i g a rn c a r ­ skim i 8, żelazem 9 czy w o ła m i10.

S tosunkow o le p iej p rz e d sta w ia ją się ro zd z iały m o nografii dotyczące X IX — X X w. I tu je d n ak p ra k ty c z n ie nie w y ­ k o rz y sta n o bogatego zespołu a k t m ie j­ sk ich z la t 1824— 1950, przechow yw anego w arc h iw u m s ta ra c h o w ic k im n . Zespół te n stanow ić w inien przecież zasadniczą p o d sta w ę źródłow ą b a d a ń n ad dziejam i Iłż y w X IX —X X w.

W rozdziale IV W. D ąbek p rz e d sta ­ w ia dzieje m ia sta w la ta c h 1795— 1918 (s. 37—55). D ane o zalu d n ien iu m iasta

7 Zob. zw ła szcza M. K u lc z y k o w sk i K ra ­ k ó w ja k o ośrodek to w a ro w y M ałop olsk i za ­ ch o d n ie j w d ru g ie j p ołow ie X V III w ., W ar­ szaw a 1963; J. M ałeck i S tu d ia nad r y n k ie m re g io n a ln y m K ra ko w a w X V I w ., W arszaw a 1963; R. R yb arski, H andel i p o lity k a handlo­ w a P o lski w X V I stu lec iu , t. I—II, W arszaw a 1958; A. W aw rzyń czyk Stu d ia z d ziejó w h a n ­ dlu P o lski z W ie lk im K się stw em L ite w s k im i R osją w X V I w., W arszaw a 1956.

8 Z. G uidon, L. S tę p k o w sk i Iłże ck ie w y ­ ro b y g a rncarskie na r y n k u k ra k o w s k im w X V II w ., „R ocznik Ś w ię to k r z y sk i” , t. VIII, 1981.

* Z. G uidon, L. S tę p k o w sk i ż e la zo św ię ­ to k r z y s k ie n i ry n k a c h p o lskich , b iałoruskich i lite w sk ic h w X V II—X V III w ., [w:] ty ch że Z d zie jó w handlu R ze czy p o sp o litej w X V I—

X V III w . Stu d ia i m a te ria ły , K ie lc e 1980. 10 Z. G uidon, L. S tę p k o w sk i Handel w o ­ łam i w św ietle re jes tr ó w c eln ych k o m o ry k a ­ liskie j z la t 1647—1654, „K w a rta ln ik H istorii K u ltu ry M a teria ln ej” , R. X X V I, 1978, nr 4, tab. 2.

11 W o jew ó d zkie A rc h iw u m P aństw ow e w K ielcach. In fo rm a to r o zasobie a rc h iw a ln y m , K ielce 1980, s. 97.

w ty m okresie zestaw ił A. J e lo n e k ll. S zereg d anych o sta n ie m ia sta w p ie rw ­ szej połow ie X IX w. z a w iera w y d an a o sta tn io p ra c a S. M a rc in k o w sk ie g o 1S. W. D ąbek in te re su ją c o om aw ia rozw ój p rze strzen n y , dem ograficzny i g o sp o d a r­ czo-społeczny m ia sta oraz jego udział w w alk a ch narodow ow yzw oleńczych.

O m aw iając dzieje Iłży w okresie m iędzyw ojennym J. S zy m ań sk i (s. 55— 60) o p arł się p raw ie w yłącznie n a s k ą ­ pej lite ra tu rz e przedm iotu, p o m ija ją c p ra k ty c z n ie a k ta m ie jsk ie o raz w ładz a d m in istra c y jn y c h szczebla p o w ia to w e ­ go i w ojew ódzkiego. W k o n se k w e n cji A utor nie b ył w sta n ie uchw ycić p o d sta ­ w ow ych p rze m ian i sta n u m ia sta w ty m okresie.

J. F ra n e c k i ze b rał sporo in te re s u ją ­ cego m a te ria łu do p rzebiegu k am p a n ii w rześniow ej, ak c ji e k s te rm in a c y jn e j o k u p a n ta i różnych fo rm o poru w cza­ sie II w o jn y św iatow ej (s. 60—67). P o ­ m in ą ł je d n a k sta n gospodarczy m ia sta , w a ru n k i m a teria ln eg o b y tu jego m iesz­ k ań c ó w i szereg innych zagadnień.

O sta tn i w reszcie rozdział, o p raco ­ w an y przez A. K roczew skiego, zaw iera solidną analizę g eo g raficzno-gospodar- czą m ia sta (s. 68—80). W m on o g rafii po­ m in ięte zostały inne a s p e k ty dziejów m ia sta w dobie P olski L udow ej.

P rzechodząc, z obow iązku re c e n z e n ­ tów , do sp ro sto w an ia błędów i om yłek m usim y zaznaczyć, że ich r e je s tr jest bardzo obszerny. D latego jed y n ie p rz y ­ kładow o m ożna podać n ie k tó re sp ro sto ­ w an ia , np.: że Iłża nie b y ła n igdy o śro d ­ kiem w łości bisk u p iej w całej północnej M ałopolsce (s. 20), a n ajw y ż ej siedzibą klucza dóbr; 50 łanów ziem i u p ra w n e j p osiadanych przez ilżan w XV w. to nie 50 h e k ta ró w (s. 22), ale co n a jm n ie j 840 ha; Iłża nie leżała n a „północnych

12 A. J e lo n e k Ludność m ia st i osiedli ty p u m ie jskieg o na ziem ia ch p o lskich od 1810 do 1960 r., W arszaw a 1967.

15 S. M arcin k ow sk i M iasta K ie le cc zy zn y . P rzem ia n y społeczno-gospodarcze 1815—1869, W arszaw a—K rak ów 1980.

490 Recenzje i om ów ienia

ru b ieżach M ałopolski” (s. 29); nie była też sta le od X IV w. zagrożona ze s tr o ­ n y L itw inów (s. 30); w końcu X V III w. nie zaczynano dopiero tw orzyć w e w siach klucza iłżeckiego g ospodarstw fo lw arcznych (s. 31), proces te n zaczął się p rzy n a jm n ie j w XV w.; niczym nie p otw ierd zo n ą legendą je st in fo rm ac ja o w y sy łan iu iłżeckich w yrobów g a r n c a r­ skich do S zw ecji (s. 33); nie pow in n i p i­ sać też A utorzy o zniszczeniu p rzy w ile­ ju lokacyjnego Iłży przez T a ta ró w w 1241 r. (s. 32), gdyż nic nie w iadom o o istn ien iu takiego p rzy w ile ju ; n igdy nie istn iał te ż w m ieście zbór k a lw iń sk i (s. 35); au to re m ry cin y p rz e d sta w ia ją c e j Iłżę w połow ie X V II w. je st n ie S. P ffe n d o rf (s. 23), ale E. D ahlbergh, w y m ien ian y zresztą w różnych w e rsja c h n a innych stro n ac h (s. 24 n.). L istę tego ty p u u s te ­ r e k m ożna by znacznie pow iększyć.

N iem ało błędów jest w y n ik ie m p rz e ­ oczeń k o re k to ra pracy, zw łaszcza w cy ­ ta ta c h ła cińskich i nazw iskach. N a p rz y ­ k ła d nie antiqua civitatis (s. 21), ale

antiqua civitas, nie P. W idaw ski (s. 21),

ale J. W idaw ski, nie T. L ad e n b erg -L a d o - górski (s. 22), ale T. Ł adogórski, nie fa r - to n y (s. 33), ale w ia rd u n k i (z łac. ferto), n ie podcięcia (s. 40), ale podcienia itd. W p rac y przeznaczonej dla szerszego g ro n a odbiorców tego ty p u b łęd y są szczególnie p rzykre.

P odsum ow ując powyższe stw ierdzić m ożna, że d ru k om aw ianej p ra c y był przedw czesny. W ielu w ym ienionych b łę ­ dów m ożna było u n ik n ą ć poprzez s ta ­ ra n n ie jsz ą re d a k c ję pracy. Z ad an iem re d a k to ra naukow ego w inno być o k re ­ ślenie ogólnej koncepcji m onografii, co pozw oliłoby n a upo rząd k o w an ie a n a li­ zow anego m a te ria łu , u sta le n ie p ra w id ło ­ w ej k o n stru k c ji p ra c y oraz tro sk a o od­ pow iedni poziom poszczególnych jej czę­ ści 14. W p rzy p a d k u o m aw ian ej m ono­

g ra fii Iłży do w y ra źn ie n ajsła b szy c h n a ­ leżą rozdziały a u to rs tw a czy w spół- a u to rstw a J. S zym ańskiego, k tó ry jest jednocześnie jed n y m z re d a k to ró w n a u ­ kow ych całego opracow ania.

Zenon G uidon, L ech S tępkow ski

14 Zob. szerzej J. Topo lski E le m e n ty sy n ­

te z y w h istorii m iast, [w :] tenże M arksizm i historia, W arszaw a 1977, s. 397—410.