W sprawie zagadek "Literatury sowizdrzalskiej"

Ludwika Ślęk

W sprawie zagadek "Literatury

sowizdrzalskiej"

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 75/2, 393-397

1984

P a m i ę t n i k L i t e r a c k i L X X V , 1984, z. 2 P L IS S N 0031-0514

W SPRAWIE ZAGADEK „LITERATURY SOWIZDRZALSKIEJ”

Janusz Tazbir opublikował niedawno na łamach „Przeglądu H istorycznego”

n iew ielki rozmiarem tekst, nadając mu tytuł Sowizdrzalskie zagadki i um ieszcza­

jąc w dziale „Dyskusje”. Ani jednak zwięzłość, ani charakter tej wypowiedzi nie powinny nikogo zmylić. Zawiera ona ważkie w swoich konsekwencjach stw ier­

dzenia i nie może być przeoczona przez historyków literatury. Mianowicie za­

kw estionow ał autor istnienie w literaturze końca XVI i początku XVII w. nurtu plebejsko-sow izdrzalskiego, cechującego się „koherentną postawą ideologiczną i kon­

sekw entnym stosunkiem do św iata”, przeciwstawnego wobec twórczości m ieszczań­

skiej oraz szlacheckiej. „W przypadku dzieł sowizdrzalskich chodzi raczej o za­

wartą w różnych gatunkach formę w ypow iedzi artystycznej, do której — z uwa­

gi na powszechnie w tedy obowiązującą modę — sięgali w bardzo różnych celach przedstaw iciele rozm aitych środowisk czy kręgów id eow ych ” 1.

Trudno odmówić autorowi racji. Rzeczywiście, utwory wydobyte niegdyś ze starodruków przez Karola Badeckiego i głównie przecież dzięki tem u znane dziś szerzej publiczności czytelniczej, łączy komizm, często — choć nie zawsze — używ any w celach ośmieszania. W klasycznej poezji im plikowało to w ystępowanie w utworach i innych cech wspólnych: sytuacji ze sfery życiowej codzienności, postaci uważanych za „niskie” (ze względu na stan czy też z przyczyn moralnych, co zazw yczaj szło w parze), wreszcie podporządkowania języka normom stylu

„prostego” (zwanego też „niskim ”).

Klasyczna poetyka przeciwstawiała przy tym ośmieszającą satyrę diatrybie, agresyw nej krytyce atakującej przeciwnika w sposób poważny, co łączyło się zarówno z innym rodzajem poetyckiej materii, jak też z innym stylem (przykładem·

może być pieśń Jana K ochanowskiego Wieczna sromota).

Jest też faktem , że ta ośmieszająca satyra komprom itowała zjawiska różne.

Można w ięc znaleźć — i to bardzo często — utwory o „antychłopskim ” przesła­

niu, jak Peregrynacja Maćkowa, sugerująca, że ciekawość dalekiego świata nie·

przynosi prostemu w iejskiem u chłopakowi ani satysfakcji, ani pożytku: miejsce Maćka jest bowiem na wsi — przy widłach i gnoju. Równocześnie znajdujemy utw ory kompromitujące m ity szlacheckie, jak W y p ra w a plebańska, gdzie naiwny prowincjonalny pleban traktując legendę rycerskich przodków jako przesłankę norm praktycznego działania — odsłania jej anachroniczność.

Dodajmy nawiasem , że w kw estii celów kompromitacji „sowizdrzalskiej” saty­

ry istnieje w literaturze naukowej szereg nieporozumień, wynikających zazwyczaj:

z utożsamienia dwóch pojęć: wzoru i adresu satyry (rozdzielił je wyjątkowo pre­

cyzyjnie Aleksander B e re za 2). I tak np. jeden z w ierszy stale zamieszczanych·

w antologiach „sowizdrzalskich” — Naenia, abo wiersz żałosny na śmierć [...]

1 J. T a z b i r , Sowizdrzalskie zagadki. „Przegląd H istoryczny” 1983, z. 2, s. 345,

* A. B e r e z a , Problem y teorii stylizacji w satyrze. W rocław 1966.

394

Matysa Odludka — w roli wzoru przywołuje epicedium (pochwalny wiersz żałob­

ny), jednakże zwraca się nie przeciw panegirykowi, ale — praktykom i wyobra­

żeniom typow ym dla kultury szlacheckiej (jak mit rycerskich przodków, sposób wywodzenia szlachectwa, kult lin ii męskiej, itp.).

Wśród utw orów w ydanych przez Badeckiego, a wedle rozpowszechnionego poglądu m ających reprezentow ać twórczość sowizdrzalsko-plebejską, znajdują się i takie, które nie posiadają satyrycznego adresu, proponując czytelnikow i „śmiech śm ieszny” (jak to określił niegdyś Jan Kochanowski), bezinteresow ny w ięc, rezyg­

nujący z naprawiania świata, stanow iący przeciwległy biegun „powagi” (częsty np. w karykaturalnych replikach „wiadomości z kraju i ze św iata” — w nowinach).

Ten typ komizmu — zw iązany z kulturą karnawałowej zabawy — ma w Polsce dokum entację z okresu późnego średniowiecza (juwenalia żakowskie).

Przedstawiając pow yższe fakty, które potwierdzają stanowisko Janusza Tazbira, nie zmierzam bynajm niej do w niosku, że Sowizdrzalskie zagadki to artykuł w y ­ ważający drzwi otwarte. Przeciw nie, zawarta w nim propozycja interpretacyjna staw ia pod znakiem zapytania hipotezę o plebejsko-ludow ej proweniencji oma­

w ianych tekstów, w ciąż i na nowo przypominaną, która urosła, jak to zauważył Tazbir, „niemal że do obowiązującego dogmatu” 8. Dodajmy: tak chw ytliw ego, że nawet analizy utw orów tradycyjnie zaliczanych do tego kręgu i w konkluzji od­

m awiające im zw iązków z kulturą plebejską, nie zdołały owego dogmatu naru­

szyć 4. I to w łaśnie sprawia, że S owizdrzalskie zagadki — opracowane przez repre­

zentanta ościennej w stosunku do literaturoznawstwa dyscypliny, znakomitego przy tym znawcę dawnego społeczeństw a i jego kultury — to tekst w ażny Ша historii literatury.

Korzystając z zawartej w artykule zachęty do dyskusji warto się zastanowić nad pew nym i konsekwencjam i, jakie z niego w ynikają.

Kwestionując utożsam ianie literatury sowizdrzalskiej z plebejską, nie podważył Janusz Tazbir faktu, że na przełom ie XVI i XVII w. zaobserwować można jej szczególną popularność. Połączył to z relatyw nym poszerzeniem się kręgu od­

biorców słow a pisanego, rozwojem samej literatury i w ykrystalizow aniem się p ew ­ nych form życia publicznego. Do refleksji skłania jednak przede w szystkim bogaty i ciekawy m ateriał z zakresu zjawisk demograficznych. Jak z niego w ynika, w końcu XVI i na początku XVII w. nastąpił gw ałtow ny przyrost liczby ludzi młodych, którzy osiągnęli — w sensie biologicznym i prawnym — pełną dojrzałość i znaleźli się u progu sam odzielnego, dorosłego życia. W grupie tej najliczniej byli reprezentowani syn ow ie drobnej i uboższej szlachty, ale ich sytuacja w gruncie rzeczy niew iele się różniła od sytuacji tych synów m ieszczańskich i chłopskich, którzy ukończyli ponadparafialne szkoły. Cała ta populacja miała pew ne aspiracje życiow e, których nie mógł zaspokoić ani dom rodzinny, ani — nazw ijm y to tak — istniejący „rynek p racy”.

W szystkie te fak ty — szerzej i subtelniej ujęte w artykule Tazbira — upraw­

niają do sform ułowania następującej kwestii: czy na przełom ie XVI i XVIII w.

nie można m ówić o ukształtowaniu się w spólnoty o charakterze grupy pokole­

niow ej, której integralność zasadzała się na podobnej sytuacji w m om encie życio­

w ego startu, tak dotkliw ie odczuwanej, że zacierała w szystkie różnice w ystępujące w ew nątrz grupy?

Generacja przygotow ująca się do w ejścia w życie dorosłe stanow iła w ciągu

* T a z b i r, op. cit., s. 337.

4 Mam tu na m yśli np. rozprawę J. A b r a m o w s k i e j Peregrynacje (w zbio­

rze: Przestrzeń i literatura. W rocław 1978).

X V I—XVII w. głów nie przedmiot troski i napomnień uczonych, publicystów i poe­

tów. Młodzi sami także pisyw ali wiersze, ale nie zawsze przyznawali się do swoich lat, nieraz je w stydliw ie ukrywając identyfikow ali się z ludźmi biologicznie i psychicznie dojrzałymi: Klem ens Janicki, Mikołaj Sęp Szarzyński czy Szymon Zimorowic powiązali autoportrety literackie nie tylko z sytuacją człowieka bogato doświadczonego, ale nawet — znajdującego się u kresu życia, w obliczu śmierci.

Reguły sztuki literackiej w ym agały bowiem , by o poważnych sprawach w ypo­

wiadali się ludzie cieszący się autorytetem . Nie w ym agały tego jednak form y literatury komicznej (komedia, epigramat, satyra) i autor nie m usiał w nich przy­

bierać pozy człow ieka dojrzałego, a młodość stanow iła naw et cechę pożądaną.

Stąd np. „stary bajarz”, jak określił siebie autor jednego z żartobliwych wierszy,

„sow izdrzalstwo” postanawia zdać „na m łodszych”, sam zaś powędrować do kruch- ty k o ście ln ej5. Ten stan rzeczy znajdował sw oje uzasadnienie i poza tradycją literacką — w patriarchalnym charakterze dawnej kultury, opartej na autorytecie w ieku dojrzałego, „lat doskonalszych”, jak to określił Mikołaj Rej, natomiast młodość traktującej jako okres niepełnego człowieczeństwa, kiedy „nałomne a sw a­

w olne przyrodzenie” bywa silniejsze niż rozum *. Tak pojm owanej młodości odpo­

w iadała w łaśnie postawa „sowizdrzalska”, tzn. „niestateczna”, „wietrzna”, jak w yjaśnia Linde.

Generacja ludzi młodych, którzy na przełom ie XVI i XVII w . wybrali lite­

raturę komiczną jako form ę twórczości, ponieważ nie w ym agała ona stylizacji autorskiego portretu na człowieka w pełni dojrzałego, akceptowała w ięc obowiązu­

jący w tej kulturze sposób traktowania młodości, jak też obowiązujące normy literackie. „To piszę, co się zejdzie do m ł o d e g o w i e k u ” — czytam y w jednym z u tw o ró w 7. Forma ta pozwalała jednocześnie w yrazić niezadow olenie z istnie­

jącego stanu rzeczy poprzez ośm ieszenie świata stworzonego przez „ojców”, a ści­

ślej: takich jego norm, praktyk i wartości, których nie w eryfikow ało doświadcze­

nie. Powtarzają się w ięc w satyrycznej twórczości „m łodych” takie sytuacje i mo­

tyw y, jak konflikt ze starszą generacją, dobrze urządzoną lub tylko pogodzoną z niedostatkam i (konflikt — gdy obowiązującą normą b yło posłuszeństw o wobec starszych), życie poza środowiskiem rodzinnym (posiadanie rodziny w przypadku ludzi św ieckich to ostateczny moment przejścia z pokolenia m łodych do „lat doskonalszych”), wędrow anie po wsiach, m iasteczkach i „szerokim św iecie” (gdy powszechnie ceniono osiadły tryb życia, co znajdow ało odbicie np. w sposobach nazywania ludzi).

Obok twórczości satyrycznej i komicznej w ykrystalizow anie się młodości jako kategorii socjologicznej sygnalizuje pojaw ienie się na rynku księgarskim w począ­

tkach XVII w. antologii m iłosnych pieśni adresowanych do „panien i m łodzieńców”.

W obręb tych kancjonałów włączono, jak wiadomo, twórczość najróżnorodniejszego pochodzenia (w tym wiersze uznanych poetów, jak Jan K ochanow ski czy Szymon Zimorowic, tłum aczenia z poezji w łoskiej i francuskiej, pieśni ludow e — w mniej lub bardziej oryginalnej wersji), która składała się na repertuar pieśni rzeczywiście pam iętanych i śpiewanych. Choć „ojcowie” nie patrzyli chętnym okiem na te upodo­

bania (Jan Zam oyski pisał np., by do m łodego Tomasza „chłopiąt skażonych obyczajów i plugawe słowa m ówiących albo p i o s n k i ś p i e w a j ą c y c h nie

5 Fraszki nowe sowiźrzalowe. W: Antologia litera tu ry sow iz rzalskiej X V I i XVII wieku. Opracował S. G r z e s z c z u k . W rocław 1966, s. 442. BN I 186.

e M. R e j , Ż y w o t człowieka poczciwego. Opracował J. K r z y ż a n o w s k i . Wrocław 1956, s. 72. BN I 152.

7 N ow y Sowiźrzał. W: Antologia literatury sow izrzalskiej X V I i XV II wieku, s. 346. Podkreśl. L. S.

396

przypuszczać” ®), pieśń miłosna — podobnie jak literatura komiczna — nie kolido­

w ała z normami ani kultury, ani literatury.

W szystko to nie znaczy, oczywiście, że odtąd pieśń miłosna i satyra stały się w yłącznie domeną twórczości „m łodych” lub dla nich przeznaczonej. Obie form y uprawiali rów nolegle poeci, których trudno by zaliczać do pokolenia „synów”.

Nierzadko satyrę w ykorzystyw ano do ośmieszania „nałomnego a sw aw olnego przy­

rodzenia”.

Zaproponowany tu dyskusyjnie punkt widzenia nie jest sprzeczny z propozy­

cjami Janusza Tazbira, przeciwnie, korzysta z sugestii w Sowizdrzalskich zagadkach zawartych i stanowi rodzaj rozbudowanego przypisku do stwierdzenia, że „nastroje frustracji”, które objęły głównie młode pokolenie w ykształconej a niezamożnej szlachty, „znajdują po części sw e odbicie także i w literaturze sow izdrzalskiej” 9.

Jest mimo wszystko rzeczą zastanawiającą, że wydobyta ze starodruków przez Karola Badeckiego satyra z przełomu w. XVI i XVII — przy mocno zróżnico­

w anych kierunkach ośmieszającego ataku — jest tak bardzo jednolita, że nieraz sprawia wrażenie dzieła tego samego autora (stąd zresztą pokusy, by związać ją z jednym środowiskiem). Sądzę — i chciałabym to w stępnie uzasadnić — że przy­

czyn szukać trzeba w zunifikowanym system ie nauczania poetyki i retoryki.

N auczanie obu tych przedmiotów objęło relatyw nie szerokie kręgi populacji od czasu upowszechnienia szkolnictwa jezuickiego. Preceptorom i rodzicom — jak w skazują „plany studiów ” i rodzicielskie instrukcje — bardzo zależało, by synow ie dobrze opanowali obie te „sztuki”. Znajomość retoryki miała, oczywiście, wręcz zasadnicze znaczenie dla osobistej kariery, w praktyce przydawała się i um iejętność pisania wierszy. Trzeba bowiem pamiętać, że w XVII w. księgi parafialne nie od­

notow yw ały ważnych z punktu widzenia dziejów rodziny wydarzeń (jak ślub, narodziny, śm ierć)10, nie było też prasy, której łam y można by w ykorzystać do publicznego powiadom ienia o podobnych czy innych faktach. W tej sytuacji okolicznościowa mowa lub wiersz — zwłaszcza gdy można je było szybko w ydać w form ie osobnego druczku — stanow iły w ciąż najbardziej m asowy sposób infor­

m owania piśm iennej części społeczeństwa.

W ramach zajęć z poetyki i retoryki uczniowie pisyw ali, jak wiadomo, prace na zadane tematy, układali w iersze i mowy, zdobywając w ten sposób um iejętności potrzebne w życiu dorosłym. Walory praktycznego kształcenia tak dalece doceniali jezuiccy, a potem bazyliańscy i pijarscy nauczyciele, że ćwiczenia starano się pro­

w adzić w sytuacjach aranżowanych na podobieństwo naturalnych. Tak np. w arka- na retoryki deliberacyjnej wprowadzano organizując szkolne sejm y lub sejm iki.

Miało to dodatkowe walory praktyczne, pozwalało bowiem nie tylko uczyć sztuki przem awiania, ale i stosownego sposobu bycia (n b. jezuici zwracali dużą uwagę na przekazanie uczniom zgodnego z przyjętym i normami społecznym i zachowania w różnych sytuacjach n ).

W trakcie ćwiczeń — „praxes comitiales” — dopuszczano nie tylko form y oratorstwa poważnego, ale i ich karykaturalne repliki (nauczyciele m usieli sobie zdawać sprawę, że obie formy w równym stopniu sprawdzają stopień opanowania reguł, przy czym parodia, wnosząc żywioł zabawy, była bardziej atrakcyjna dy­

daktycznie).

8 J. Z a m o y s k i , Testament. Cyt. za: A. A. W i t u s i k, Młodość Tomasza Zamoyskiego. Lublin 1977, s. 50. Podkreśl. L. S.

9 T a z b i r , op. cit., s. 339.

10 Zob. I. G i e y s z t o r o w a , Wstęp do demografii staropolskiej. Warszawra 1976.

11 Św iadczy o tym np. Geniusz p olityczny (1732—1736), stanow iący rodzaj nowej w ersji średniowiecznego wiersza S ł o t y .

Posługiwanie się parodią poważnego oratorstwa pociągnęło za sobą konieczność przystosow ania uczniow skich zachowań i gestów do w ym ogów karykatury. Stąd

“też w jednym z protokołów zdających sprawę z przebiegu „praxes comitiales”

znalazła się obok zapisu mów, wśród których jedna „oprotestowywała” w ybór niejakiego Czechowicza na marszałka sejm ikowego, uwaga: „Tu mu dają pieniądze słudzy pana Czechowicza, przekupując go, aby tylko pozwolił, które on odebraw ­ szy, chętnie pozw ala” 12.

I w łaśnie ow e parodystyczne w ersje „praxes comitiales” — tak m owy, jak .zachowania — do złudzenia przypominają „technikę” utw orów określanych jako sow izdrzalskie. I tu, i tam obowiązują te same reguły parodiowania, ośm ieszania, komprom itacji przeciw nika. Używa się w ięc m iejscowej gwary, nasyca język łacińskim i słow am i z zakresu terminologii szkolnej, prawnej i parlamentarnej, tworząc ich w ersje zabawnie zdeformowane, często przez to dwuznaczne, w yśm ie­

w a się obyczaje, uproszczony, a zarazem charakterystyczny dla ludzi z głębokiej prowincji sposób m yślenia o świecie, naiwność i żyw iołowość „prostaczków”.

Podobieństwo tek stów zebranej przez Badeckiego literatury satyrycznej XVII w.

traktow ałabym w ięc jako efekt szkolnej edukacji, w ytrw ałych i skutecznych

„praxes comitiales”, krótko mówiąc: u źródeł podobieństwa tkw ić może „technika”

zaszczepiona przez szkołę.

Dodajmy na koniec, że proponowany tu dyskusyjnie punkt widzenia pozw oliłby zrozumieć pokrew ieństw o zachodzące m iędzy tzw. żartem babińskim a literaturą sowizdrzalską z przełom u w . XVI i XVII (na co zwrócił także uwagę Tazbir w swoim artykule). Szkolne doświadczenie nie tylko w ycisnęło piętno na charakte­

rze anegdot opowiadanych przez różnych ludzi, ale — co ciekawsze — określiło i sposób nagradzania dowcipnych gawędziarzy. W kolegiach szkolnych stosow ano dw ie form y w yróżniania uczniów: publikowanie drukiem w ierszy czy m ów oraz przyznawanie tytułów rzym skich dostojników (cezara lub senatora). W Babinie po­

dobnie: żart w pisyw ano do specjalnej księgi, a w zgodzie z jego materią i na prawach karykatury przyznawano godność urzędnika Rzeczypospolitej Babińskiej (podskarbiego, podczaszego czy hetmana).

L udw ik a Slęk

KRZYSZTOFA KRASUSKIEGO „FOTEL DO BU JA NIA”

Z m yśli ludzie zw ykli sobie czynić w ygodny fotel do bujania. Irzykowski z pasją łam ie nogi tym fotelom . K iedy zobaczy, że ludzie leżą już na podłodze — odchodzi sp eł­

niw szy sw e zadanie. [K. Troczyński (cyt. za: К 161)*]

W stępne w yjaśnienia i oświadczenia

Czesław Znam ierowski jako autor bardzo ostrej merytorycznie, obszernej i wręcz studyjnej recenzji Wstępu do socjologii Floriana Znanieckiego skoncen­

trow ał się głów nie na form alnej stronie tego Wstępu, sprawdzając — naw et na

12 Cyt. za: S. P i g o ń , Sowizdrzalskie „zabaw ki oratorskie” w szkole k o n w ik ­ tow ej. „Archiwum L iterackie” t. 14 (1968). Na tem at „praxes comitiales” spotkać można liczne informacje w pracach poświęconych szkolnictwu zakonnemu.

1 Skrót К (liczba w skazuje stronicę) odnosi się do książki: K. K r a s u s k i , N orm y i formy. K on stan ty Troczyński — te o r e ty k i k r y t y k literatury. W rocław 1982; do niej także odsyła niem ianowana liczba w nawiasie. — Skróty dla tytu łów