O poszukiwaniu światopoglądu : interpretacja "Granicy" Zofii Nałkowskiej

Ewa Frąckowiak

O poszukiwaniu światopoglądu :

interpretacja "Granicy" Zofii

Nałkowskiej

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 64/1, 75-105

1973

EWA FRĄCK OW IAK

o p o s z u k i w a n i u Św i a t o p o g l ą d u IN TER PR ETAC JA „G R A NIC Y ” ZOFII N A Ł K O W SK IE J*

P ragn ąc na to o sta teczn e pytan ie, p y ta n ie co do kierunku i w a rto ści naszych czynów , o d p ow ied zieć za p om ocą rela­

ty w isty czn y ch p ojęć i sta n o w isk nauki, podobni jesteśm y do barona M ünchhausena, w y cią g a ją ceg o się w ra z z koniem z błota za w ło sy . [S. B rzozow ski] 1

1

In terp retacja Granicy przedstaw ia pewną charakterystyczną trudność.

Z jednej strony jesteśmy w tej dwuznacznie dobrej sytuacji, że istnieją liczne wypowiedzi Nałkowskiej dotyczące zamiarów twórczych związanych z tą powieścią, interpretacji poszczególnych problemów, aż do autokomen- tarza włącznie. Z drugiej strony musimy wziąć pod uwagę to, o czym, wychodząc z norm atyw nych żądań wobec powieści, następująco pisał Ka­

zimierz Wyka, omawiając Granicę:

D ziw n a k siążk a — gd yb y ją sąd zić ty lk o w e d łu g tego, co rzeczy w iście z a ­ w iera, sąd w y p a d łb y bardzo in n y n iż ten, na jak i z ra cji ubocznych w yzn ań pisarki i rozsianych w k sią żce u ogóln ień p sych om oraln ych skazani je s t e ś m y 2.

W ydaje się, że to w łaśnie spostrzeżenie określa główną przyczynę — abstrahujem y w tej chwili od motywacji pozaliterackich — dla której re­

cepcja Granicy układa się w ciąg antynom icznych stwierdzeń. Dotyczą one prezentow anej w powieści postawy relatyw istycznej lub jej przezwycię­

żenia, istnienia lub nieistnienia kw estii odpowiedzialności m oralnej, pre-

* A rtyk u ł n in iejszy je s t fra g m en tem w ięk szej całości.

1 S. B r z o z o w s k i , K u l t u r a i życie. Z a g a d n ie n ia s z tu k i tw ó rc z o śc i. W w a lce o ś w ia t o p o g lą d . L w ó w 1907, s. X X .

2 K. W y k a , S p ó r o „ G r a n ic ę ”. „C zas” 1935, nry 306— 307.^Cyt. za: S ta r a s z u fla ­ da. K rak ów 1967, s. 136.

ferow ania psychologicznego, społecznego czy ogólnoludzkiego punktu w i­

dzenia, a w efekcie typologii Granicy jako powieści psychologiczno-spo- łecznej czy filozoficznej, wreszcie podkreślania mistrzowskiej czy też chy­

bionej kompozycji.

Z poszukiwania w samej powieści odpowiedzi na pytanie, dlaczego ta k ułożyła się jej recepcja, czynimy punkt wyjściowy niniejszej analizy. Gra­

nicą bowiem rządzi niepodzielnie duch dychotomii. Dwudzielność organi­

zuje całą rzeczywistość przedstawioną, w yraża się w kompozycji, kon­

strukcji postaci i interpretacji faktów, jaką książka proponuje. Dwudziel­

ność, którą możemy poszerzyć n a znane nam zamiary, świadomość twórczą pisarki i sposób nadania jej wyrazu, zamknięcia w św iat powieściowy.

A więc pisarskie zamiary. Jeszcze przed ukazaniem się powieści N ał­

kowska udzieliła wywiadu, w którym mówiła, jakie były „powody” je j napisania:

U .samego początku tk w i tam zagad n ien ie schem atu. C zło w iek w id z ia n y z zew n ątrz — w d ziałan iu sw o im daje się z a w sze sp row ad zić do jak iegoś g o to ­ w e g o i p ow tarzającego się u k ład u stosunków , elem en ty jeg o charakteru d ają s ię ok reślić p ew n y m typem , k on flik ty, w które w ch od zi, w y d a ją się już p rze­

w id zia n e w g otow ych sch em atach i m ożna go na ich p o d sta w ie jak oś z a k w a li­

fik o w a ć. B ohater G r a n ic y u siło w a ł się w y ła m a ć z teg o p raw a i to jest przyczyn ą je g o upadku. [...] W yd aje m i się, że początk iem istotn ej m oraln ości b y ło b y w id z e n ie sie b ie o czym a in n ych 3.

Zdania te, jakby w yjęte z narratorskiego kom entarza samej Granicy ? znajdują się na antypodach słów innych, dotąd wygłaszanych z aprobatą:

„pomiędzy człowiekiem i człowiekiem jest ciemność” ; „każda postawa ży­

ciowa ma swoje uspraw iedliwienie” 4.

Zwrot więc zasadniczy, a rezygnacja z ideowych założeń psychologiz- m u 5, skojarzona z datą w ydania Granicy, mówi już nie tylko o indyw i­

dualnych decyzjach, ale każe je włączyć w rytm przem ian literatu ry m ię­

dzywojennej. W tej wypowiedzi pojawiają się przecież słowa-klucze świa­

domości literackiej drugiego dziesięciolecia: „człowiek z zew nątrz”,

„w działaniu”, „istotna moralność’’. A trakcyjne stają się wówczas filozo-

3 S. S z u r l e j ó w n a , W io se n n e n a ro d z in y. R o z m o w a z Z o fią N a łk o w s k ą . „Pro­

sto z m o stu ” 1935, nr 22.

4 S form u łow an ia z D o m u k o b ie t i N ie d o b r e j m iło ś c i (cyt. za: P is m a w y b r a n e - W yd. 2, rozszerzone. T. 1. W arszaw a 195*6, s. 674, 514).

5 T rzeba tutaj w y ja śn ić, iż przez „p sychologizm litera tu ry d w u d ziesto lecia ” ro­

zu m iem jed n ą z id eologii literack ich , która sta ła się m otorem k szta łto w a n ia ok reślo­

n ych środków artystycznych, n ie zw ią za n y ch z n ią jed n ak w sposób k o n ieczn y . J ed n o cześn ie u w ażam , iż dla in terp retacji e w o lu cji prozy w d w u d z ie sto le c iu k o n iecz­

n e je st w p ro w a d zen ie tego term inu, a lb o w iem toczon a w la ta ch trzy d ziesty ch dy­

sk u sja w o k ó ł tzw . kryzysu p sych ologizm u sta n o w i n iezm iern ie w a ż n y w y ra z zm ia n d ok on u jących się w św iad om ości i tw órczości literack iej ok oło r. 1932.

fie dające rozwiązanie problem u wzajemnego stosunku jednostki i społe­

czeństwa, pozwalające budować światopogląd jako odpowiedź na pytanie, dla czego żyć warto, a więc prowadzący do egzystencjalizmu personalizm oraz marksizm.

Nie tu miejsce na rozważania, jak kształtow ała się recepcja tych kie­

runków w dwudziestoleciu. Niewątpliwe jest jedno: Nałkowska wracała

„do źródeł”. Stanowisko relatywistyczne, płodne poznawczo, nie mogło stać się podstawą dla stw orzenia światopoglądu, jak to już dawno, rozpra­

wiając się z Machem i Avenariusem, wykazał Brzozowski. A samo „nie- uprzedzone” poznanie, np. równowartościowość postaw prezentowanych w Romansie Teresy H ennert, już nie wystarczało. Z refleksji nad pozna­

niem zaczynają się rodzić zagadnienia ontologiczne. Przeciwstawienie ja —nie-ja, nieprzekraczalne w Domu kobiet, powoli ustala się n a innych zasadach. Następuje mianowicie próba obiektywizacji względności pod­

miotowej przez odwołanie się do, bliskiego marksizmowi, m aterialistycz- nego monizmu.

W krytycznoliterackich wypowiedziach autorki, w udzielanych w yw ia­

dach z la t poprzedzających wydanie Granicy napotykam y wyraźny ślad światopoglądowych niepokojów i poszukiwań. Wiele z postawionych tu problemów, ustalonych stwierdzeń i sformułowań znajdzie się potem w tekście powieści.

Odpowiadając na ankietę „Wiadomości Literackich” w 1933 r. „Pisa­

rze polscy a Rosja Sowiecka” Nałkowska tak określała swoje stanowisko:

Ś w ia t ludzki, p rzygn ęb ion y w zg lęd n o ścią poznania, sam sieb ie nastraszy!

i u jarzm ił n iew iad om ym . [...] C złow iek został ob stąp ion y zew szą d przez fik cję, którą sam stw o r z y ł i która — z n ieg o biorąc p o czątek — narasta ju ż poza nim w e d le praw sw ej odrębnej autonom ii. [...] E k sp erym en t so w ieck i, p o d ją w szy próbę zastosow an ia d ia lek ty k i m aterialistyczn ej do zorgan izow an ego życia z b io ­ row ego, p rzyw raca n ieja k o czło w ie k o w i ow o u tracon e czu cie z. rzeczyw istością.

K aże m u św ia t o b iek ty w n y u w ażać p rzede w sz y stk im za d zied zin ę tw ó rczeg o d ziałan ia lu d zk iego, za m ateriał, k tóry n a jw y ższy m n a tężen iem sw ej pracy m usi k szta łto w a ć i w e d łu g w y p ro w a d zo n y ch d ia lek ty czn ie praw o r g a n iz o w a ć 6.

Ten współcześnie brzmiący passus, powściągliwie patetyczny i daleki t>d ankietowej konwencjonalności, uderza przede wszystkim zwróceniem uwagi n a procesy alienacyjne, na funkcjonowanie fałszywej świadomości.

Mówi też, że nie tylko orędowniczką „spraw y” Brzozowskiego, lecz także uważną czytelniczką jego pism była Nałkowska.

Stanowisko zajęte w przedmiotowej ocenie „eksperym entu kom uni­

stycznego” powróci — już jako osobisty pogląd, wyrażony w wywiadzie

6 Cyt. za: Z. N a ł k o w s k a , W i d z e n i e bli sk ie i d ale kie. W arszaw a 1957, s. 55—

dla „Pionu” z 1934 roku. To, co wyzna tu Nałkowska, stanowić będzie credo obowiązujące odtąd całą jej twórczość:

N ie u znaję o d cięcia c zło w ie k a od św iata, rozgran iczan ia tego, który p ozn aje, od tego, co m a być poznane. N ie p rzystaję na ten d efety sty czn y p ew n ik , ż e św ia t jest n iep ozn aw aln y. C zło w iek jest zrobiony m niej w ięcej z teg o sam ego co św iat, jest z n im jednorodny. N ie m a p rzyczyny, aby b y ł odeń od cięty w ie ­ k u istym bezradnym p rzeciw sta w ien iem . T k w i w n aturze, w niej s ię gnieździ, cały jest z niej i na tym sw y m poch od zen iu opiera n ajbardziej śm ia łe sw e p rzen ik an ie w „n iew ia d o m e”. Z teg o w y b u d o w a ł w sz y stk ie sw o je fik c je i m ito ­ lo g ie — w b rew w ła sn y m złu d zen io m n igd y n ie u m iejąc zerw a ć tych n ici i p o­

w ią za ń 7.

Zrozumienie dialektycznej zależności podmiotu i przedm iotu poznania wyzwala człowieka od presji „gotowego św iata”, jak mówił Brzozowski.

Jednakże w światopoglądowych wypowiedziach Nałkowskiej oprócz inspi­

racji marksistowskiej obecny jest jednocześnie i n a równych prawach w ątek inny. Otóż zacytowany tu passus o „eksperymencie sowieckim”

kończy stwierdzenie następujące:

R ozw ażana od tej strony p rzyszłość i trw ałość ek sp ery m en tu sow ieck iego w y d a je m i się za leżn a od tego, czy „m ateria”, jako k ategoria gnozeologiczna, w y k a że — że ta k p o w iem — zd o ln o ść rozw ojow ą, zd oln ość adaptacji do w ciąż bardziej za d ziw ia ją cy ch odkryć w za k resie n auki ścisłej, rozsadzającej istotę i jakość m aterii jak o p rzedm iotu fizy k i.

Sposób argum entacji i jej stylistyczny w yraz przypomina, iż młodość pisarki upływała w atmosferze nie tylko radykalizm u społecznego, lecz również panowania scjentyzmu. Przecież świat, rozum iany procesualnie, ujęty jest tu nie tyle od strony dialektyki ludzkich dziejów co od strony zmienności naszej wiedzy o świecie, idącej w rytm odkryć nauk ścisłych.

Jedność człowieka ze światem rozum iana jest nadal przyrodniczo, a nie humanistycznie, czemu zdaje się patronować przekonanie, że nauki przy­

rodnicze i społeczne to ten sam rodzaj wiedzy. Zatem będąc w ierną czy­

telniczką Brzozowskiego, używając jego argumentacji, autorka sedna jego myśli nie przyjęła. Nie chodzi w tej chwili o dyskutow anie racji. Chodzi natom iast o zwrócenie uwagi n a eklektyczny sposób kształtow ania się światopoglądu, który u Nałkowskiej nie staje się całościową i spójną wizją świata, ma zadanie porządkujące, służy rozumieniu, nie działaniu.

Bergsonizm, pragmatyzm, jako obiegowa m oneta intelektualna po pierwszej wojnie światowej, oddziałują na twórczość pisarki poglądami teoriopoznawczymi, nigdy konsekwencjami metafizycznymi. Tak przez Nałkowską podkreślany aktyw ny udział um ysłu w poznawaniu jest za­

7 S. E s s m a n o w s k i , Dia lo gi a k a d e m i c k ie . R o z m o w a z Z ofią N a łk o w sk ą .

„ P io n ” 1934, nr 10.

równo właściwością tych filozofii jak empiriokrytycyzmu. No i przede wszystkim odgrywał rolę autorytet ojca. We wszystkich jej próbach okreś­

lenia się światopoglądowego Wacław Nałkowski powraca jako wzór i in­

spirator.

Powrót „do początku”, jako poszukiwanie odpowiedzi na pytania w y ­ nikające z biegu wydarzeń historycznych, staje się też nowym punktem wyjścia omawianego tu okresu. Pojaw ia się nieobecny dotąd, a konieczny dla zbudowania światopoglądu elem ent — problem atyka etyczna. Sposób jej podjęcia wyznaczają dotychczasowe zainteresow ania pisarki. M ianowi­

cie jednym z ideowych elementów psychologizmu był indyferentyzm mo­

ralny — „każda postawa życiowa m a swoje uspraw iedliwienie”. Owa moralistyka à rebours, która aprobuje samooszustwa człowieka, odkryw a­

jąc tylko ich mechanizm, odsyła do charakterystycznego dla psychologiz­

mu sposobu myślenia, jakim jest paradoksalność.

„Zdroworozsądkowy” obraz świata, koncepcja człowieka, związki m ię­

dzyludzkie, norm y etyczne podlegają zanegowaniu jako schematyczne uproszczenia. W tym ujęciu wszystko się komplikuje, jest nieostre, nie­

jednoznaczne, gotowe w każdej chwili przejść w swoje zaprzeczenie, jest właśnie paradoksalne. Ale paradoksalne w imię czego? Paradoks rodzi się z chęci pogodzenia sprzeczności czy przeciwieństw, które nagle, z jakiegoś nowego punktu widzenia, w ydają się pozorne, zaś jego rezultatem jest niespodziewane przewartościowanie dotychczasowych norm czy praw d 8.

„Wszystko jest inne” i „nic nie jest samo” — pow tarza uparcie Nałkow­

s k a 9. Oczywiste, wydawałoby się, antytezy: ja—nie-ja, podmiot—przed­

miot, stan—zmiana, przeszłość—przyszłość, praw da—kłamstwo, pozwalają się paradoksalnie pogodzić przy przyjęciu „nowego” punktu widzenia. Jest nim uznanie jednostkowego człowieka z jego „hic et nunc” m iarą rzeczy.

Filozoficzne tło dla realizowanej przez Nałkowską koncepcji osobowoś­

ci stanowi Bergsonowska teoria trw ania pojętego jako ciągła zmienność, nieprzewidywalność i „niezakończoność,? człowieka. Jednakże brak zainte­

resowań metafizycznych, świadome ich eliminowanie, położenie zaś głów­

nego nacisku na relatyw izm epistemologiczny i etyczny — każe powiązać jej twórczość przede wszystkim z ideą pragm atyzm u.

Bo jakaż jest motywacja przyjęcia pragm atystycznej teorii praw dy?

Filozofia ta, którą sam jej twórca określał jako „pośredniczącą m etodę m yślenia”, daje człowiekowi szansę zgody na życie, aprobaty jego sensu.

8 Zob. zn ak om ite uw agi n a tem a t p arad ok su i parad ok saln ego sty lu m y śle n ia z a w a rte w k siążce J. K w i a t k o w s k i e g o U p o d s t a w li r y k i L e o p o ld a S ta f fa

(W arszaw a 1986). Z u sta leń ty ch w dużej m ierze tutaj korzystam .

9 U lu b ion e przez autorkę eu fem isty czn e form u ły, w y ra żo n e po raz p ie r w sz y w D o m u k o b ie t i N ie d o b r e j m iło ś c i (cyt. za: P is m a w y b r a n e , t. 1, s. 670, 398).

N arzucając światu ludzkie normy, kształtuje go na m iarę zarówno lu dz­

kich słabości jak i zalet. Co więcej, przez swój relatyw izm pozwala tra k ­ tow ać je wymiennie. Na tle tej teorii poznania, któ ra zdobywanie wiedzy 0 świecie tłumaczy w ostatecznej instancji biologicznie, jako dostosowanie się organizmu do potrzeb stwarzanych przez życie, samooszustwa człowie­

ka mogą być m utacją samozachowawczego instynktu. „Zdrowie organizmu ludzkiego zbudowane jest na kłam stw ie” — pisze w Zazdrości i m ed ycy­

nie Choromański. A w Romansie Teresy H ennert Nałkowska charaktery­

zuje jedną ze swych bohaterek:

W tej paradoksalnej fo rm ie usp ok ajania sie b ie tk w iła potrzeba w iary, k o ­ nieczn ość zgody z życiem , [t. 1, s. 193] 10

Ale efekt takiego stanowiska to sytuacja Rufina z Charakterów :

W idząc zja w isk o k ażd e ze w szy stk ich stron, R u fin n ie m oże u stalić sw eg o stosunku do św iata, co w ięcej — n ie m o że u sta lić w ła sn e g o m n iem a n ia o sobie, [t. 1, s. 260]

Toteż Nałkowska mówiła w cytowanym już tu wywiadzie z 1934 roku:

W obec każd ego zja w isk a czy czło w ie k a za jm o w a ła m odręb n e sta n o w isk o , przem ieszczałam sw ój p unkt w id zen ia, w ie d z io n a jed y n ą — zd a je się — chęcią, literack ą: osiągn ięcia m ak sim u m p lastyk i d ok ład n ości i n a św ie tle n ia w g ra n i­

cach m ej kom p eten cji. W ostatn ich jed n ak la ta ch ten m ój arty sty czn y in d y fe - ren tyzm w ob ec zagad n ień p ozn aw czych z w o ln a u stęp u je m iejsca bardziej u p o ­ rządkow anem u sto su n k o w i do św iata.

„Bardziej uporządkowany stosunek do św iata” to przede wszystkim po­

szukiw anie hierarchii zjawisk, a tym samym nadaw anie im wartości. Pró­

ba wyjścia z relatyw istycznej ślepej uliczki, kiedy to pytanie o istotę 1 praw dę jest pytaniem źle postawionym.

Toteż problem atyka Granicy rodzi się już z pytania innego: czy i jak jest możliwe uzyskanie wiedzy obiektywnej o sobie i świecie i czym się człowiek w swoim postępowaniu w inien kierować. Odpowiedź na pytanie pierwsze stanowi zarazem rozwiązanie pytania drugiego — próba ustabi­

lizowania nieograniczonej względności ludzkiego poznania jest jednoznacz­

na z próbą odnalezienia ogólnie obowiązującego porządku moralnego.

Kwestia ta m a interesującą genezę w obrębie już samej twórczości Nał­

kowskiej. Jako w ynik rozważnego w różnych w ariantach faktu współżycia ludzi od dawna kształtuje się myśl, że elementem integrującym rozbitą na strum ień przeżyć i doznań osobowość są, niezależne od jednostkowej m otywacji, rezultaty czynów — podległe społecznej ocenie.

10 W ten sposób lo k a lizu jem y cyta ty z N a ł k o w s k i e j P i s m w y b r a n y c h . P ie r w ­ sz a liczb a w sk a zu je tom , druga — stronicę.

W roku 1929 Nałkowska ogłosiła bardzo znamienny, przewrotnie d y ­ daktyczny artykuł, co więcej, napisany dla kobiecego pisma, Obrona plot­

karstwa. Przytaczam y tu spory fragm ent tego tekstu, jako że sformu­

łowania w nim zaw arte przekazują już myśli, które staną się poznawczo- moralną tezą Granicy.

T ylko czło w ie k daleki, ty lk o różni lu d zie r a z e m , ty lk o sąd zbiorow y naszego czyn u m oże nam dać jego obraz o b iek ty w n y , jego p rzed m iotow ą k w a li­

fikację. Ż ycie n asze zu p ełn ie in ty m n e, nasz stosu n ek do m atki, do żony lu b m ęża, do dzieci, do służby — n ie s ą to b y n ajm n iej rzeczy dla zb iorow isk a ob o­

jętn e. K szta łtu ją je o n e w p e w ie n sposób, w n o szą w n ie coś jak o w artość d o ­ d atn ią lu b ujem ną, podnoszą lub ob n iża ją jego ogóln y poziom . Ze w szystk iego, co robim y, coś w y n ik a , w szy stk o p ociąga za sobą jak ieś k o n sek w en cje. Jakże m ożem y sobie w yobrazić, że zb iorow ość pozostan ie na to obojętna, że n ie sk o ­ rzysta ze sw e g o p rzyrodzonego p raw a sądu, a n a w et ingeren cji. T oteż gdy sam i m ów im y: „nie lu b ię plotek, nic m n ie n ie obchodzą cudze sp r a w y ”, to m ó w im y rzecz n iem o ra ln ą * 1.

W artykule tym , w sposobie jego argumentacji, widać wyraźnie, jak na relatyw istycznych paradoksach kształtow ana dociekliwość intelektualna autorki w pływ a n a formowanie się u niej filozofii życia codziennego. OćL- wrócona mianowicie została perspektyw a: związki międzyludzkie trakto­

w ane są nie z punktu widzenia jednostki, lecz społeczeństwa. Inna perspek­

tywa, a więc inny obraz rzeczywistości, lecz paradoksalność pozostaje. Al­

bowiem konsekwencje płynące z tego nowego punktu widzenia zyskują z kolei charakter wyłączności, jedynej prawdy. W tej innej perspektyw ie liczą się nie motywy, lecz czyny. Jeżeli przedtem aprobowano system fik­

cji, jakim człowiek „oswajał” świat, a odkryw ano tylko ich mechanizm, to teraz odkryw a się mechanizmy regulujące wzajemne interesy jednostki

i zbiorowości, nadal je aprobując.

Założenie, że „wszystko, co jest” posiada uzasadnienie i sens, który należy tylko znaleźć, prowadzi do odkryw ania w codzienności, w obycza­

jow ym ceremoniale ogólnie obowiązujących praw życia. Postępowanie to narażone jest na pewne, dość istotne, niebezpieczeństwo. Na jego źródła w skazuje m. in. ów przytaczany artykuł. Mianowicie codzienność jako re- w elatorka tajem nic życia skazuje często na mówienie oczywistości, efek­

tem uogólnień jej przejawów byw a filozoficzny banał. Przed efektem tym ratu je się autorka paradoksalnością — fakt społecznego życia ludzi staje się asum ptem do „obrony plotkarstw a”. Ale ratu n ek to krótkotrwały. Bo przecież w samej istocie paradoksalnego stylu m yślenia leży podobne nie­

bezpieczeństwo. Myśl odarta z paradoksalnej szaty traci całą odkryw ­ czość. Przed tym i konsekwencjami ostrzegał autorkę Stefan Kołaczkowski w bardzo surowej, „antyfefhinistycznej” recenzji Granicy :

11 Z. N a ł k o w s k a , O b ro n a p l o t k a r s t w a . „K obieta W sp ółczesn a” 1929, nr 23.

6 — P a m ię t n ik L ite r a c k i 1973, z. 1

I co tu trzeba b yło tak m istern ie dem on strow ać — truizm , że regu ły ety czn e m ają w zględ n ą w artość, a le istn ieje w artość b ezw zg lęd n a ? U lu b ion ym tem atem pań b yły za w sze op ow iad an ia o dram atach rodzinnych i słu żących , k o m en tow an e u w agam i ch arak terologiczn ym i i sofistyk ą p seu d oetyczn ą. W dobie p sych ologizm u zaczęto to robić w salon ik ach burżuazyjnych su b teln iej... z zastosow an iem sp o ­ p u laryzow an ych zdob yczy n au k ow ych 12.

Jednak nie w odkrywczości myśli, która stanowi słabą stronę pisarstw a Nałkowskiej, upatryw ać należy novum postawy autorki wobec okresu po­

przedzającego Granicę. Lecz właśnie w poszukiwaniu uzasadnień dla tr u ­ izmu, iż istnieją wartości bezwzględne, które z kolei staną się podstawą dla integracji rozbitej na momenty trw ania osobowości. W ten sposób daje Nałkowska swój w ariant odpowiedzi na dwa główne problem y literatury drugiego dziesięciolecia: kwestię zagrożonych totalitaryzm em wartości h u ­ m anistycznych oraz przeświadczenie o konieczności w yjścia poza wąski

krąg indywidualnego przeżycia. •

2

K rytycy międzywojenni z uznaniem w itali dwa konstrukcyjne chwyty, jakie zastosowała w powieści pisarka: pretekstowość fabuły i rozpoczęcie utw oru „od końca’*. Oba — przeniesienie nacisku z anegdoty na jej in­

terpretację oraz zerw anie z chronologicznym porządkiem zdarzeń — w chwili pisania Granicy miały już ustaloną tradycję literacką. Ich uzasad­

nieniem mogły być i były najrozmaitsze sensy ideowe. Tradycję i określo­

ny sens ideowy miały one także w twórczości samej Nałkowskiej.

Zaczynając od kwestii ostatniej, kompleks ideowo-tematyczny, którego artystyczne tworzenie i przezwyciężanie jest nerw em międzywojennej twórczości pisarki, nazwano tu taj, za k ry ty k ą dwudziestolecia, relatyw iz­

mem poznawczym i psychologicznym. W pierwszym w ypadku term in ten określa postawę autorki wobec rzeczywistości, w drugim — teorię osobo­

wości, która stała się podstawą konstrukcji bohatera. Należy jeszcze dodać, że w ybór postawy relatyw istycznej stanowił myślowe przezwyciężenie mo­

dernizmu, albowiem pozwalał pogodzić tragiczną antynom ię mózgu i du­

szy oraz wszystkie pochodne od niej dualizmy. Pogodzić w nadrzędnych praw ach Ż y c i a , którego n aturę stanowi równoczesne występowanie sprzecznych, ale nawzajem na siebie oddziałujących pierwiastków. O nto- logiczną podstawą relatyw izm u byłby więc witalizm.

Powieści Nałkowskiej (Romans Teresy Hennert, Niedobra miłość, Gra­

nica) pow tarzają pewien kompozycyjny dwuplanowy schemat: „romans”

i „tło” — wątki erotyczne i p r z e n i e s i e n i e w ynikającego z nich pro­

12 S. K o ł a c z k o w s k i , O granicę preten sjo n a ln o ści. „M archołt” 1935/36, nr 3.

blemu psychologicznego w sferę pozaosobistą — obyczajowo-społeczną.

Konsekwentne budowanie więzi problemowej między tym i dwoma plana­

mi stanowi, w węższym zakresie indywidualnej ewolucji twórczości au to r­

ki, kierunek doskonalenia kompozycyjnego jej prozy 13. W zakresie szer­

szym, historycznoliterackim, jest to próba przesunięcia tylko, bo nie prze­

łamania, konwencji realistycznej powieści społeczno-obyczajowej w stronę

„eksperym entalnej” powieści psychologicznej. Jej skrajnym przypadkiem byłaby Zazdrość i m edycyna Chorom ańskiego14. Jako właśnie przypadek

„czysty” jest ona na gruncie polskim znakomitym punktem odniesienia dla analizy przemian, które w strukturze — a nie problematyce — gatu n ­ ku wywołały filozoficzne założenia dotyczące psychologicznych praw kie­

rujących ludzkim poznaniem.

I tak „romans” — np. erotyczny tró jk ąt — jako podjęcie najbardziej zbanalizowanego, właściwego trzeciorzędnej literaturze schematu fab u lar­

nego decyduje o degradacji fabuły, która staje się pretekstem do psycho­

logicznych dociekań. A programowym uzasadnieniem tej degradacji jest odkryw anie ogólnych praw życia w zjawiskach banalnych.

Banalny schemat rom ansu zyskuje nobilitację literacką dzięki jawności dokonywanych na nim zabiegów kompozycyjnych, która przeciw stawia się tak lirycznemu rozchwianiu kompozycji powieści młodopolskiej, jak i „niezauważalności” kompozycji XlX-wiecznej powieści realistycznej.

Jawność chwytu kompozycyjnego to przede wszystkim zastosowanie in- wersyjnego toku fabuły, której porządek wyznacza nie „naturalny” prze­

bieg wydarzeń, lecz badanie ściśle określonego problemu psychologicznego.

Ten problem jako intelektualne założenie staje się konstrukcyjną zasadą utw oru 15. A zaczerpnięte z nauk przyrodniczych term iny — badanie, eks­

perym ent — pasują tu o tyle ściśle, że m ateriał powieściowy nie m a „od­

zwierciedlać” rzeczywistości, lecz potwierdzać kierujące nią prawa. Jak

13 t> k w e stii tej p isa li : K. I r z y k o w s k i an alizu jąc N a r c y z ę (P o w i e ś c i N a ł ­ k o w s k i e j . W : C z y n i słowo. L w ó w 1913) oraz L. F r y d e (w rec. : „ G ra n ica ” Z o fii N a ł k o w s k i e j . „D roga” 1936, nr 7/8). W yd aje się, że w ła ś n ie brak w ię z i p ro b lem o w ej m ięd zy p ierw szym p la n em a tłem w R o m a n sie T e r e s y H e n n e r t sp o w o d o w a ł o g ó ln e n a rzek an ia k rytyk i na w a d y k om p ozycyjn e tej p ow ieści.

14 Zob. J. S ł a w i ń s k i , „ Z azdrość i m e d y c y n a ” p o w ie l u latach. „T w órczość”

1957, nr 12. O pieram się na następ u jącym stw ierd zen iu autora (s. 139) : „ Z a z d r o ś ć i m e d y c y n a jest p o w ieścią »eksperym entalną« w ty m sen sie, że zasada jej b u d ow y, p o d sta w o w y »chw yt« organ izu jący w e w n ę tr z n ie u tw ór, zo sta je w y ek sp o n o w a n y na czo ło w ła ś n ie w sw o jej roli »eksperym entatorskiej«, jak o sposób u jęcia p ew n e g o z ja ­ w isk a p sy ch o lo g iczn eg o w całk ow itej izo la cji od w szy stk ich czyn n ik ów , k tó re m u za zw y cza j tow arzyszą [...]”.

15 Z w rócił na to u w a g ę S. B a c z y ń s k i , om a w ia ją c w R z e c z y w i s t o ś c i i f i k c j i (W arszaw a 1939) m o ty w y p sych ologiczn e w sp ó łczesn ej p o w ieści p olsk iej (cyt. za:

P i s m a k r y t y c z n e . W arszaw a 1963, s. 385) : „Innym rodzajem p sych ologii p o w ie śc io w e j je s t t e z a p s y c h o l o g i c z n a jako zasada k on stru k cyjn a u tw oru ”.

to lapidarnie ujął Stanisław Baczyński — „Fakty są tu tylko potw ierdze­

niem tezy, a nie teza rozwija się w fak ty” 16.

Efekt tych zabiegów kompozycyjnych stanowi konstruktyw istyczna kompozycja, która naw iązując do m etod powieści k ry m in aln ej17, porządek fabuły zastępuje procesem jej rekonstruow ania. Stąd predylekcje do re tro ­ spektyw nych układów fabularnych. Tworzą one świat zamknięty, który, zgodnie z Bergsonowską przyczynowością i psychoanalitycznym genetyz- mem, można tłumaczyć tylko ex post.

W Granicy tak rozum iany konstruktyw izm kompozycyjny doprowadzo­

ny został do perfekcji, co zawsze wzbudzało zachwyty krytyki. Inw ersja fabularna nie otrzym uje niotywacji realistycznej (demonstracja praw p a­

mięci, przekazywanie toku wspomnień) — jak to m a miejsce np., by nie sięgać do Prousta, w Cudzoziemce Kuncewiczowej — lecz bezpośrednio w yraża wyłożone w pierwszym rozdziale założenia interpretacyjne autorki wobec rzeczywistości przedstawionej w książce. Polegają one na rekon­

strukcji życia bohatera, n a odtworzeniu tego, co skończyło się z jego śmiercią. Kolejne fakty referowane najpierw skrótowo i z oddalenia — doczekują się stopniowych rozwinięć i interpretacji. Jednym słowem, w ie­

lostronnie' się komplikują. Co więcej, ten sam fak t relacjonowany byw a w kilku różnych wersjach. S tru k tu ra taka, korzeniami sięgająca praktyki narracyjnej Conrada, m a ukazywać wieloznaczność pozornie jednoznacz­

nego faktu, -powstającą w w yniku powiązania zdarzenia z jego różnymi obserw atoram i.

Jeden z interpretatorów Granicy — Alfred Łaszow ski18 — wskazywał n a analogię między tym typem kompozycji a Peiperowską teorią „ukła­

du rozkw itania”. W dwudziestoleciu modny był jeszcze inny term in dla kompozycji, która nie tylko porządkowała znany nam z doświadczenia świat, ale go układała we wzór już odmienny, będący tego świata interpre­

tacją — konstrukcja formistyczna lub muzyczna. Owe terminologiczne ana­

logie sięgały w istotne procesy intelektualne, tłum aczyły przem iany powieści i w ogóle przem iany sztuki. W dokumencie intelektualnym epoki, jakim jest Kontrapunkt, znajdują się następujące rozważania:

U m y zy k a ln ien ie p o w ieści. N ie w sposób sy m b o liczn y , p rzez pod p orząd k ow a­

n ie treści dźw ięk om . [...] A le n a w ie lk ą sk alę, w sam ej kon stru k cji. [...] T em at je st p rzed staw ion y, n a stęp n ie rozw in ięty, p otem n iep o strzeżn ie zn iek ształcon y,

16 I b id e m , s. 386.

17 K. I r z y k o w s k i w recen zji D nia jeg o p o w r o t u („R obotnik” 19&1, nr 140) p isze o „tech n ice d etek ty w izm u m o raln ego”. Z k olei S ł a w i ń s k i {op. cit., s. 141) zau w a ża : „ Z azdrość i m e d y c y n a m a coś w sobie z m etod y d ociek ań d etek ty w isty cz­

n y c h ”. Zob. tak że R. C a i l l o i s , P o w i e ś ć k rym in a ln a . W : O d p o w i e d z ia l n o ś ć i styl.

Eseje . P rzeło ży ł J. B ł o ń s k i i inni. W arszaw a 1967.

18 A. Ł a s z o w s k i , % Z agadn ien ie p o w ie ś c i filo zo ficzn ej. „Studio” 1936, n ry 3/4, 5/6.

aż staje się zu p ełn ie inny, choć m ożna poznać, że to ten sam . [...] Trzeba je d y ­ nie w p ro w a d zić d ostateczn ą ilość p ostaci i rów n oległą, k on trap u n k tow ą in ­ trygę 19.

Nietrudno spostrzec, iż w Granicy postulaty Huxleya znajdują częścio­

wą realizację. Tyle że ich m anifestacyjna odrębność od kanonów klasycz­

nej powieści jest tu mniej zdecydowana, w yraźnie złagodzona. Poszczegól­

ne zabiegi nakładają się na tradycyjny wzór powieści społeczno-obyczajo­

wej, tworzą kompozycyjne „naddanie”, które zm ienia semantykę wzoru, ale go zupełnie nie likwiduje.

W Granicy zdarzenia porządkowane są i prezentowane według odmien­

nej niż tradycyjna hierarchii, na co pierwszy zwrócił uwagę M anfred Kridl 20. Obroty losów postaci, a więc mom enty dynamiczne, zostają jakby ujęte w nawias, czego kompozycyjnym odpowiednikiem jest ów w yod­

rębniony z całości pierwszy, a w stopniu jeszcze większym — ostatni roz­

dział. N arracyjny zaś odpowiednik tego nawiasowego potraktow ania fak­

tów „zewnętrznych” — takich jak ślub, urodziny dziecka, etapy kariery politycznej bohatera — stanowi ich „streszczenie”, zwięzłe opowiadanie informacyjne, operujące retrospekcją, antycypacją czy aluzją. Natom iast spraw y na pozór błahe otrzym ują rangę pierwszeństwa, zaświadczoną siłą

przeżycia i możliwością symbolizowania odwiecznych kwestii ludzkich, jak to m a miejsce np. w drobiazgowym opisie „bytow ania’’ psa łańcuchowego Fitka ²¹.

„Streszczona” na w stępie fabuła staje się więc punktem wyjściowym, po pierwsze, dla jej rekonstrukcji z punktu widzenia przeżywających ją postaci, po drugie, dla wniosków o charakterze uniwersalnym, które przy­

nosi kom entarz narratora.

Wbrew zapowiedziom pierwszego zdania powieści, iż będzie to rzecz o „krótkiej i pięknej karierze”, główny przedm iot narracji stanowią oso­

biste kłopoty bohatera — ów klasyczny już dla Nałkowskiej, powielany w kolejnych utw orach „rom ans”. Toteż zżymał się w recenzji Granicy Ludwik Fryde:

C iągle jed n a k au tork a w y k a z u je z a sta n a w ia ją cy brak głęb szego zrozu m ien ia i za in tereso w a n ia d la isto tn y ch sp ra w m ęsk ich ; am b icje Z enona, d zieje jego k ariery, red a g o w a n ie d zien n ik a i d ziałaln ość na sta n o w isk u p rezyd en ta m iasta, in trygi, p rotekcje, g rzęźn ięcie w k om prom isie, w szy stk o to w y p a d ło w p o w ieści nad w y ra z m g listo i b la d o 2Z.

39 A. H u x l e y , K o n t r a p u n k t . P rzeło ży ła M. G o d l e w s k a . W arszaw a 1957, s. 419.

20 M. K r i d l , T r e ś ć „ G r a n ic y ”. W : W r ó ż n y c h p r z e k r o ja c h . W arszaw a 1939:

21 R efero w a n y tu sto su n ek do fa b u ły E. A u e r b a c h (M i m e s i s . R z e c z y w i s t o ś ć p r z e d s t a w i o n a w li te r a tu r z e Z achodu. P rzeło ży ł i w stę p e m op atrzył Z. Z a b i с к i.

T. 2. W arszaw a 1968, s. 413) u w aża za je d e n z g łó w n y ch w y zn a czn ik ó w „n ow oczesn ej p o w ie śc i p sy ch o lo g iczn ej”.

22 F r y d e , op. cit.

Trudno wyrokować, w jakiej mierze autorka rozumiała „istotne spraw y m ęskie”. Pewne jest natomiast, iż jej młodzieńcza twórczość była p ro ­ gramowo feministyczna. A tutaj, w konwencji, którą przyjęła, kariera po­

lityczna nie mogła odgrywać pierwszoplanowej roli. Albowiem w Granicy człowiek zostaje zredukowany do swej pryw atnej przeszłości, do m oty­

wów, jakie nim kiedyś kierowały. Podlega więc interpretacji psycholo­

gicznej. Że tak jest, świadczy analogiczne i wzajemnie się w yjaśniające potraktow anie dwóch planów życia bohatera — pryw atnego i publiczne­

go. Nie m a między nimi konfliktu 23. Asumptu do tych samych rozważań i wniosków dostarcza w powieści tak fakt uwiedzenia dziewczyny jak i zo­

stania prezydentem miasta. Co więcej — o tym, iż bohater był komisa­

rycznym, a nie w ybieralnym prezydentem, dowiadujemy się tylko z auto- kom entarza do powieści. A byłaby to okoliczność zasadnicza dla zrozumie­

nia jego kariery politycznej.

Zgodnie z zasadą psychologicznego prawdopodobieństwa tzw. tło — prowincjonalne miasto, m agistrat, redakcja — stanowi jedynie domenę aluzyjnych napom knień i przelotnych myśli postaci. Podobnie ma się sp ra­

w a z czasem fabularnym . W narracji z punktu w idzenia postaci obowią­

zuje nie „przed” i „potem ”, ale psychiczne „teraz”. Odwijanie zaś taśm y zdarzeń wstecz, kiedy to n arrator całkowicie panuje nad ich zamkniętą już całością, sprawia, iż wszystko jest tu właściwie przedakcją, zmierzającą do tragicznego finału zaanonsowanego na początku.

Innymi słowy Granica stanowi realizację typow ej stru k tu ry psycholo­

gicznej: fabuła — pretekstem do „drążenia w głąb”, odkryw ania w banal­

nych losach niebanalnych przeżyć, stwierdzeń, że „dno jest inne”.

Jednakże Granica jest nie tylko powieścią psychologiczną, lecz również

„powieścią z tezą”, i to tezą sięgającą dużo dalej, niżby pozwalała psy­

chologiczna interpretacja ludzkiego losu.

Problem, którem u podporządkowany został m ateriał powieściowy, n a­

zwała autorka „schem atem”. Wynika on z elem entarnej obserwacji, iż każ­

de ludzkie życie można interpretow ać dwojako: podmiotowo i przedmio­

towo. A więc z jednej strony człowiek w kręgu swej własnej świadomości, z drugiej — podległy społecznej obserwacji i ocenie. Inaczej mówiąc,

„schem at’’ można by określić jako kategorię świadomości zbiorowej, fakt społeczny, w sensie nadanym mu przez Emila D urkheima. P rzyjm ując tę linię rozumowania, Nałkowska w obrębie świata powieściowego Granicy

23 J. Z i o m e k (P o w i e ś ć p o li ty c z n a — p o w i e ś ć o p o li ty c e . W zbiorze : Z p r o ­ b l e m ó w l i te r a tu r y p o ls k ie j X X w ie k u . T. 3 W arszaw a 1965, s. 75) a n alizu jąc strukturę p o w ieści p olityczn ej stw ierdza, iż regułą w niej jest „d w u zn aczn y charakter działań lu d zk ich , in n y w p la n ie osobistym , in n y w p lan ie h isto ry czn o -p o lity cz n y m ”, co w ią ­ że się z odkryciem an on im ow ości w ład zy.

sprowadza wielość punktów widzenia do dwóch: indywidualnego i społecz­

nego, czyli, idąc za ustaleniam i socjologów, subiektywnego i obiektywnego.

Dwa możliwe oglądy rzeczywistości ludzkiej znajdują wyraz w dw u­

dzielnej budowie świata przedstawionego. Fabułę otrzym ujem y w dwóch w ariantach: z p unktu widzenia postaci i w obiektywnej relacji narratora.

W ykorzystując konwencjonalną funkcję, jaką w powieści społeczno- -obyczajowej pełnił tem at nierównej stanowo miłości, autorka przez w pro­

wadzenie bohaterki „spoza sfery” uzyskuje przecięcie się dwóch dotąd w jej twórczości równoległych planów: erotycznego i społeczno-obycza­

jowego. Zobaczyć się „z zew nątrz” — to dla Zenona, kochanka Justy n y Bogutówny i narzeczonego Elżbiety Bieckiej, znaczy: ocenić się tak wobec Justyny jak całego świata miejskiej i wiejskiej nędzy oraz robotniczego buntu, który ona wprowadza. Postacie i ich rodzinno-towarzyskie środo­

wiska reprezentują już nie tylko różne grupy, ale dwie antagonistyczne klasy społeczne jako dwa przeciwstawne w e wszystkich aspektach światy.

I Nałkowska konsekwentnie poszczególne elementy rzeczywistości przed­

stawionej układa w opozycyjne pary, nakłada n a nią siatkę z pionowych i poziomych podziałów, w ykorzystuje symbolikę „sposobu bycia” przed­

miotów m aterialnych i świata zwierzęcego:

Oba te p rzeciw sta w n e i w za jem n ie u za leżn io n e św ia ty rozłam an e b y ły na progu d zielącym k u ch n ię od p ok ojów i strzeżo n y m przez .n iezło m n e p o sta cie kam erdynera, gospodyni i lok aja A n ton iego, [t. 2, s. 34]

Tym samym udało się Nałkowskiej to, co nie powiodło ,się pisarzom grupy „Przedm ieście”, a mianowicie wyjście w opisie poza obyczajowy obrazek i dokument.

Jednak powyższe stw ierdzenia nie w yczerpują całości związanych z Granicą zagadnień kompozycyjnych. Albowiem pojawia się w niej idea przeciwna, która także podporządkowuje sobie m ateriał powieściowy.

Kompozycyjne podziały zostają zrównoważone przez kompozycyjne pow ią­

zania. Przepaście między ludźmi — przez określające ich zależności.

„Oba te przeciwstawne i w z a j e m n i e u z a l e ż n i o n e św iaty [...]”

(podkreśl. E. F.) — te cytowane już tu słowa odnosiły się do kulinarnej działalności kucharki Bogutowej i wskazywały na jeden, tylko ekonomicz­

ny, aspekt związków między ludźmi. Związki te jednak, podobnie jak po­

działy, prezentowane są w w yraźnie zdążającej do syntezy mnogości ich aspektów. Wskazuje na to zam knięta i skończona, symetryczna, pozbawio­

na luzów i przypadkowości budowa powieściowego świata.

Budowę trzech głównych wątków powieści — tj. wątków Zenona, Elż­

biety, Ju sty n y — cechuje dokładny paralelizm. Polega on na analogicz­

nym konstruow aniu ich losów i analogicznej funkcji środowisk, w jakich postacie te sie obracają. Losy — to biograficzny ciąg, w którym akcentuje

się wagę tych samych momentów oraz dążenie bohaterów do niezależności.

F unkcja zaś środowisk polega n a stworzeniu punktu odniesienia, „sche­

m atu ” pokoleniowego i społecznego dla indywidualnych poczynań trójki bohaterów.

Z kolei paralelizm wątków tego pierwszego i drugiego planu — po­

wtarzalność losów rodziców d dzieci — dem onstruje niemożność w yrw a­

nia się z biologicznych i społecznych determ inacji. Koło się zamyka, życie bohaterów kształtuje się według ustalonych już kolein, a oni sami giną lub w racają do p unktu wyjścia. Świat Granicy jest tak zbudowany, że nie m a z niego ucieczki, czemu strukturalny wyraz daje zam knięte zakończenie książki.

Co więcej, w ątki biegną nie tylko równolegle, ale ściśle się ze sobą splatają. Jest to także stała cecha konstrukcyjna utworów Nałkowskiej 24.

Uzasadnienie ideowe tej cechy stanowi teza psychologii relatyw istycznej:

nie mogąc poznać ludzi, poznajemy tylko stosunki, zależności między n i­

mi. Ukazaniom tych zależności służy więc eksponowanie więzi między po­

staciami, kompensujące zarazem naruszony porządek fabularny. Przy czym w szystkie związki międzyludzkie, co też jest cechą psychologizmu, przed­

staw ia autorka jako o s o b o w e , tzn. erotyczne, rodzinne, towarzyskie.

W ydaje się, iż tw orzenie ścisłych związków między postaciami m a również szersze, historycznoliterackie znaczenie. Mianowicie ich ekspono­

wanie (w miejsce dotychczasowych fabularnych) staje się regułą w po­

wieściach, które przenosząc akcję „do w ew nątrz”, pragną pokazać ludzi, psychologicznie pogłębionych, a jednocześnie „zanurzonych” w społecz­

nym życiu. I to w życiu określonym historycznie, a nie — sprowadzonym tylko do modelowych sytuacji, jak u egzystencjalistów. To samo zjawisko zaobserwować można w Fałszerzach Gide’a, w powieściach Huxleya, w twórczości Brezy. Zbagatelizowanie znaczenia fabuły ma także jeszcze inną konsekwencję, wiążącą się z poprzednią. Ośrodkiem konstrukcji staje się, nie bez wpływów Dostojewskiego, traktow ana jako pretekst intryga krym inalna czy bulwarowa, stw arzająca te sytuacje krańcow e i uniw er­

salne, w których — jak zauważa Michaił Bachtin 25 — może się znaleźć każdy człowiek jako człowiek w ogóle.

Natom iast jaw ne podporządkowanie m ateriału powieściowego określo­

nej koncepcji myślowej, połączone ze świadomością roli konwencji w sztu­

ce, sprawia, że pisarze nie ukryw ają kompozycyjnych czynności, wręcz przeciwnie, demonstracyjnie je akcentują. Stąd konstruktyw istyczna kom­

pozycja, w której „wszystko się zgadza”. Czytając Fałszerzy, K ontrapunkt

24 Z w rócił na to u w agę F r y d e (op. cit.).

25 M. B a c h t i n , P r o b l e m y p o e t y k i D o s to je w s k ie g o . P rzeło ży ła N. M o d z e ­ l e w s k a . W arszaw a 1970, s. 158.

czy Granicę, możemy z satysfakcją śledzić, jak -początkowo nie związane ze sobą w ątki stopniowo się zazębiają, zmierzając do wspólnego rozwiąza­

nia. Nie darmo H uxley pisze o sztuce kontrapunktu, a Gide powołuje się n a Bachowską fugę.

Zmienia się też czytelniczy odbiór. Albowiem świadomość, że jesteśm y świadkami życia komponowanego, którego sensy stopniowo się przed nam i odkrywają, w pływ a na w ytw orzenie dystansu między czytelnikiem a przedstawionym światem. Dystansu, który w dużym stopniu uniemożli­

wia identyfikację z owym światem, a tym samym jego emocjonalne współprzeżywanie.

3

Sposób konstruow ania postaci w Granicy ulega pewnym modyfikacjom w porównaniu z dotychczasową twórczością autorki. Jednocześnie — że uprzedzimy wnioski — najw yraźniej odsłania w ew nętrzne sprzeczności charakteryzujące powieść.

Najpierw jednak rozważmy modyfikację. Stanowi o nich przede wszystkim dążność do pełniejszego zbudowania postaci. Nie tw orzy jej już tylko jedna dom inanta konstrukcyjna, jeden psychiczny kompleks, jak to było np. w Niedobrej miłości. O innowacji tej decyduje połączenie w łaś­

nie w konstrukcji postaci osobnego dotąd „rom ansuv i osobnego „tła”, ero­

tyki i kariery. Proustowski relatywizm osobowości zostaje zachowany, lecz zmienia się jego kwalifikacja. Rozbijające osobowość, a zależne od społecz­

nego miejsca i czasu różne oblicza człowieka — tu ulegają przesunięciu do w nętrza jednej świadomości, stają się świadomie przeżywanym proble­

mem. Tym samym sytuacja z zasady niedram atyczna nabiera znamion moralnego konfliktu, który organizuje jedność osobowości.

P unkt wyjścia stanowi znane każdemu poczucie swej osobności, świa­

domość siebie samego, wiążąca się z metafizycznym niepokojem i lękiem.

Prowadzi ona bohaterów powieści do zakończonej klęską próby stworzenia niezależnej postawy, skierowanej przeciw rodzicom, społecznemu środo­

wisku. Dlaczego jednak bohaterowie ponoszą klęskę? Jest to pytanie za­

sadnicze — pytanie o m otywację losów postaci.

W Granicy m amy do czynienia jak gdyby z dwoma piętram i m otywa­

cyjnymi. Przede wszystkim uzasadnieniem przeżyć i zachowań postaci jest odwołanie się do ich przeszłości, w ystępuje tu więc m etoda psycho­

analityczna w sensie jej genetyzmu. Stąd biograficzny układ losów posta­

ci, stąd każdą z nich, naw et jak najbardziej drugorzędną, wprowadza się nie tak, byśmy ją „widzieli”, lecz byśm y znali jej życiorys. Stąd, dalej, zacieranie chronologii, obecność różnych pokładów psychicznych naraz,

które stosownie do potrzeby przywołuje się, by wyjaśnić dany gest czy odruch.

Oto elementy pierwszego szeregu motywacyjnego: b u n t przeciwko starszym tłumaczą przeżycia w ieku dojrzewania, am biw alentny stosunek do rodziców rozpatruje autorka w yraźnie w kategoriach kompleksu Edy­

pa — zazdrość Elżbiety o matkę, niechęć Zenona do ojca, wspomnienia

jz dzieciństwa Karola Wąbrowskiego. Różne motywy uwiedzenia Justyny zbiegają się w jednym : w powrocie do ciemnych i niewytłumaczalnych sił instynktu, do biologicznej koncepcji człowieka.

Ale jak wspomniano, istnieje w powieści jeszcze drugie piętro m otywa­

cyjne. Uzasadnienia dla losów bohaterów szuka autorka nie tylko w nich samych, ale i w otaczającym ich świecie. Determinizm psychologiczny uzupełnia społecznym. Zbrodnia Justyny otrzym uje symboliczną klasyfi­

kację zemsty klasowej, wyrażoną w dwuznacznych słowach, iż została ,,'przysłana od um arłych”. Bohaterowie ponoszą klęskę, ponieważ swoboda działania i decyzji człowieka, w brew jego złudzeniom, jest ograniczona.

Otóż problem w tym, że determ inanty życia bohaterów tworzą właśnie dw a piętra motywacyjne, a nie spoistą całość wzajemnie przenikających się czynników. Przeżycia postaci analizuje autorka niezależnie od ich spo­

łecznie wym iernych działań. Związek między indywidualnym losem a spo­

łeczeństwem m a charakter jedynie fabularny.

Każdy z dwóch szeregów motywacyjnych wzięty z osobna mógłby w całości wytłumaczyć dziejące się w powieści zdarzenia. Tę strukturalną cechę Granicy bardzo w yraźnie dem onstruje jej recepcja. Zależnie od upo­

dobań krytyka, jego postawy światopoglądowej, akcentowanie li tylko spo­

łecznej czy też psychologicznej wymowy powieści .nie nastręcza żadnej interpretacyjnej trudności. Tak czy owak, „wszystko się zgadza”. Oto dwa interpretacyjne przykłady — freudowski i marksistowski:

D la N a łk o w sk iej n ie u lega w ą tp liw o ści, że pod ep tan ie in sty n k tu w czło ­ w iek u stan ow i za w sze p o g w a łcen ie granicy. Z duszony in sty n k t jest zaw sze m otorem i p od św iad om ym m o ty w em zbrodni.

Zbrodnia Ju styn y to rew o lu cja sp ołeczn a w m iniaturze, to pryw ata, która staje się sp ra w ą p u bliczną przez p ow iązan ie i sp o k rew n ien ie z tysiączn ym i podobnym i. [...] odkryw czość tego d zieła p olega w ła śn ie na k on k retn ym u p osta­

ciow an iu znanej tezy m ark sistow sk iej, że „byt ok reśla św ia d o m o ść” 26.

W Granicy mamy zatem do czynienia ze-zjawiskiem nazwanym przez Michała Głowińskiego „konfliktem m otywacyjnym ”, który

w y stęp u je w p ro zie w sp ó łczesn ej w te d y zw yk le, gdy pisarz ek sp on u je in d y w i­

d ualne w ła śc iw o śc i bohatera i chce jed n ocześn ie, by b y ł on w y ra zicielem czasu, 26 E. B r e i t e r , Dno j e s t inne. „W iadom ości L itera ck ie” 1935, nr 42. — J. N.

M i l l e r , J u s t y n a B ogu tów n a. „R obotnik” 1936, nr 121.

epoki, u gru p ow an ia czy p o sta w y społeczn ej, gdy łączy w ię c czyn n ik i je d n o s t­

k ow e z tym i, które są w ja k iś sposób o g ó ln e 27.

Oto jak sama Nałkowska interpretuje problem, który określa m ianem

„społecznego stanowiska Granicyv. Konieczne jest przytoczenie na ty m miejscu dłuższego fragm entu z autorskiego kom entarza powieści z r. 1936, ponieważ stał się on obowiązującym kanonem interpretacyjnym 28:

W w y p a d k u Z iem b iew icza zagad n ien ie sch em a tu lub — p o w ied zm y sk ro m ­ niej — ob aw a sch em atu m a charakter sam oob ron y jed n ostk i przed zb iorow ością i jej m oraln ym i norm am i. Ta obaw a jest p odw ójna. C hodzi n ie ty lk o o to, że odkryty zo sta n ie i p od d an y osąd ow i jego k rzyw d zący stosu n ek do J u styn y.

N ieb ezp iec zn iejszy jest d la n ieg o schem at jego roli p u b licznej, z a k w a lifik o w a n ie go socjalne. [...]

W m om en cie, w k tórym ob a aspekty jego osoby, su b iek ty w n y i so cja ln y , zo sta ją sk on fron tow an e, w k tórym się przecinają (sceny u liczn e przed m a g istra ­ tem ) — jeg o asp ek t su b ie k ty w n y u lega skom prom itow aniu. I ten m om en t u czu - w a Z iem b iew icz jako granicę, poza którą d alsze złu d zen ie jest n iem o żliw e.

Schem at, przed k tórego p rzy jęciem s ię bronił, narzuca m u się o czy w isty m d o ­ w o d em , k tórego p rzek on yw ającą d ialek tyk ę m u si uznać. D ochodzi do w n io sk u , że „jest się tak im jak m iejsce, w k tórym /się je s t” — chociaż długo n ie c h cia ł w to u w ierzyć. I n ieza leżn ie od prób darem nych in d y w id u a ln eg o ro zw ią za n ia spraw , k tóre za ła tw ić m oże ty lk o zb iorow ość — rozum ie, że „jesteśm y tacy w ła śn ie , jak m y ślą o nas in n i”, [t. 2, s. 224—2.25]

Casus Ziembiewicza ma rzeczywiście dwa aspekty. Jednakże, w brew sugestiom autorki, nie jest to aspekt „subiektyw ny” i aspekt „socjalny”.

Nie budują ich m niem ania bohatera o sobie i sądy innych o nim. Albo­

wiem notatkę z kroniki w ypadków oglądamy od strony jej aktorówT. Za­

m iast czynów śledzimy ich motywy. Tym samym nie jesteśmy świadkami przeobrażania się niebanalnych — z punktu widzenia bohatera — losów w ich banalny, społeczny schemat, lecz ów schemat oglądamy w jego w y­

jątkow ym i niepowtarzalnym kształcie.

Innym i słowy, „schem at” w powieściowej realizacji w ystępuje nie jako społeczna prawidłowość, lecz jako jedna z dwóch możliwych, dokonywa­

n ych przez samego bohatera, interpretacji jego życia:

— Słu ch aj, E lżbieto, n ie p o w in n a ś p atrzeć na to tak, jak to w y g lą d a . P o ­ w ie sz , co zech cesz — i tak będ zie, jak b ęd ziesz chciała. A le m u sisz to zrozu m ieć, 27 M. G ł o w i ń s k i , P o r z ą d e k , chaos, znaczenie . W arszaw a 1968, s. 247.

28 Ś w ia d czy o ty m d o w o d n ie w stę p W. W ó j c i k a do w y d a n ia G ra n ic y w „B i­

b lio te c e N a ro d o w ej” (I 204, W rocław 1971), p o św ięco n y przede w szy stk im sp ołeczn ej p ro b lem a ty ce p o w ieści, trak tow an ej w od erw an iu od sposobu jej w y ra żen ia . P o s tę ­ p o w a n ie to d aje w efe k c ie a n ach ron iczn y sch em at in terp retacyjn y, p ozostający w k ręgu stereo ty p o w y ch od czytań G r a n i c y : ro zw a żen ie treści d zieła i osobne u w a g i o fo rm ie. W ta k im u jęciu p o w ie ść N ałk ow sk iej, trak tow an a a p rio ri jak o m o n o li­

ty c z n e arcyd zieło, w y a b stra h o w a n a została tak z w ew n ętrzn ej ew o lu cji tw ó rczo ści p isa rk i, jak i z dyn am ik i p rocesu historyczn oliterack iego.

ty w ła śn ie m usisz, że to n ie je s t ja k zaw sze, że to n ie jest ta k ie posp olite, ż e tam ona, a tutaj ty. Tak często b yw a, ja w iem , a le to ty lk o pozór jest taki...

A dno jest inne.

N ie u m iał p ow ied zieć, n a czym p o leg a ta różnica. C hyba, że każda rzecz najp osp olitsza od w ew n ą trz jest jedyna. A le ju ż m ó w ią c m y śla ł, że w ew n ętrzn y stosu n ek do ty ch rzeczy jest złu d zen iem p ersp ek ty w y , że n ie orzeka o niczym . Z ostaje fak t ordynarny i nagi, sch em a t n ie p o zo sta w ia ją cy żadnej w ą tp liw o ści.

Ju styn a była w sa m ej rzeczy u czciw ą d ziew czy n ą , którą u w ió d ł korzystając z jej zakochania. E lżb ieta b yła narzeczoną, którą zdradził. To ostateczn ie b y ło istotne, taki b y ł fa k ty czn y sta n rzeczy, [t. 2, s. 114]

W pierwszym akapicie zacytowanej wypowiedzi Nałkowska prezentuje mechanizm terapeutyczny, według recepty Niedobrej miłości :

B ieg życia b o w iem w ogóle dlatego ty lk o je s t m o żliw y , że k ażd y w sąd zie o sobie i o zw ią za n ej ze so b ą rzeczy w isto ści in n y c h u ży w a k ryteriów , a n iżeli gdy sądzi innych, [t. 1, s. 513]

W drugim akapicie — „pierw iastek pałubiczny”, próbę dotarcia do niezafałszowanych motywów postępowania. Zenon i Elżbieta niczemu się nie przeciwstawiali. Oni właśnie ulegali społecznej opinii. Stw arzali je­

dynie własną, wygodną dla ich samopoczucia w ersję wypadków.

Natomiast nową jakość do pisarstw a autorki Niedobrej miłości wnosi psychologiczna autokom prom itacja bohaterów, odrzucenie pragm atystycz- nej teorii i spojrzenie rzeczywistości w twarz. „Schem at” to po prostu od­

kłamanie, dotarcie pod pozory, zdobywanie m oralnej samowiedzy. Drugi człowiek, cudza krzywda, czyny, które nie należą tylko do nas, bo, niezależ­

nie od ich motywów, posiadają obiektyw ną w artość mierzoną społecznym pożytkiem — oto granica indyw idualnych upraw nień jednostki. Powieść staw ia postulat moralnego drogowskazu, który jedynie jest w mocy zaha­

mować bezbłędnie działający mechanizm samooszustw jednostki, jej sa­

mozachowawczą zdolność przystosowania się. R elatyw istyczne stanowisko m oralne — „każda postawa m a swoje uspraw iedliw ienie” — ulega prze­

zwyciężeniu.

Sytuację poszukiwania norm ludzkiego współżycia, z której powieść wyrosła, oddaje form ułująca najogólniejszy sens ideowy książki dyskusja księdza Czerlona z Karolem Wąbrowskim. Pierw szy w yraża przekonanie o niemożności porozumienia się ludzi i ucieka się do pośrednictwa bożego.

Cierpienie i w alka z tym, co w człowieku popędowe, okupuje jego czło­

wieczeństwo. Drugi potrafi przezwyciężyć w zajem ną nieufność i odnaleźć drogę międzyludzkiego porozumienia. Karol, w przeciwieństwie do Elżbie­

ty, nie wstydzi się swych uczuć i zdąży je wyznać matce.

Tak więc odbywa się pow rót do pewnych praw d elem entarnych, zagu­

bionych w psychologicznych komplikacjach, jednakże całość tych kompli­

kacji uwzględniający, nie w yrzekający się ich ponownego rozpatrzenia.

Z kolei pow rót ten ma charakter częściowego przezwyciężenia dawnej postawy. O co chodzi, w ytłum aczym y w racając raz jeszcze do postaci głównego 'bohatera. Zwracano uwagę na niejednoznaczny, budowany an- tytetycznie charakter Zenona Ziembiewicza. Zgodnie z relatywizm em oso­

bowości — raz taki, raz inny, ciągle gubiący swą tożsamość. Przedstawione wyżej dwa aspekty postaci Zenona ten sąd. krytyki potwierdzają. Zenon

„od zew nątrz” jest m arnym człowiekiem, oszukującym się konformistą,

„od w ew nątrz” — ofiarą niepomyślnego zbiegu okoliczności. C haraktery­

zuje go więc dwuznaczna jakość emotywna, na co moglibyśmy się zgodzić, gdyby utw ór w yrażał postawę relatywistyczną. W momencie gdy relaty­

wizm staje się w ew nętrznym problemem postaci i nabiera cech m oralne­

go konfliktu, jest to nieporozumienie. Jego ofiarą pada bohater. Oszukują­

cy się konformista, który zdobywa się na heroiczny gest spojrzenia praw ­ dzie w oczy i form ułuje m orał powieści, sam pozostając moralnie dw u­

znaczny, to już „niedozwolony’’ eksperym ent dokonywany na powieścio­

wej postaci.

Nałkowska w yraźnie stw ierdzała w jednym z wywiadów:

K lu cz G r a n ic y tk w i w m y śli Z iem b iew icza: „I to, czym jesteśm y dla ludzi, jest w a ż n ie js z e n iż to, czym je ste śm y w e w ła sn y ch ocżach” 29.

Ale jak wierzyć tem u bohaterowi i jak nie podejrzewać, czy aby n a­

stępny formułowany przez niego wniosek powieści — „jest się takim jak miejsce, w którym się jest” — to nie nowy w ykręt, usprawiedliwienie biernej postawy.

4

Zadane powyżej pytanie — jak wierzyć powieściowemu bohaterowi — to innym i słowy pyfanie o konstrukcję narratora. Aby na nie właściwie odpowiedzieć, m ając na uwadze poczynione wyżej zastrzeżenia dotyczące budowy postaci, należy zestawić pisarskie zam ierzenia z pisarskim i reali­

zacjami.

Zdaniem autorki, sprowadzenie dziejów człowieka do „schem atu” jest jego jedyną oceną obiektyw ną i m iarodajną z punktu widzenia społecz­

nego pożytku. Przypom inam y w tym miejscu dużo wcześniejszy od Gra­

nicy artykuł Nałkowskiej Obrona plotkarstwa.

Z założeń powieści, ujaw nionych w jej pierwszym rozdziale, wynika, iż praw da o zam kniętym już życiu bohatera rodzić się będzie z konfron­

ta cji jego m niem ań o sobie i sądów o nim innych ludzi. Formą sądu zbio­

29 St. Br., P r y z m a t r z e c z y w i s t o ś c i społeczn ej. R o z m o w a z Z ofią N a ł k o w s k ą ,

„ C za s” 1936, nr 25.