Czeskie echa nazwy Kielce

Ladislav Hosák, Rudolf Šrámek

Czeskie echa nazwy Kielce

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 8, 375-383

1973

R o c z n i k M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o T o m V I I I , K r a k ó w 1973

L A D IS L A V H O S Ä K , , R U D O L F S R Ä M E K

P r z e k ł a d z jęz. c zeskiego — doc. d r W a c ł a w TJrban

CZESKIE ECHA NAZWY KIELCE 1

I. M O R A W S K I B L IŹ N IA K K IE L C

P o łu d n io w e reg io n y P o lsk i i ziem ie czeskie w d aw n iejszy m okresie sw ych d ziejów m iały w iele w spólnego. D otyczy to w szczególnym sto p n iu ro zw o ju starsze j to p o n o m asty k i, ja k o że n a d a w a n ie nazw osiedlom postępow ało n a zie­ m iach czeskich p o d o b n ą drogą, ja k w p o łudniow ej Polsce, zw łaszcza zaś w za­ chodniej M ałopolsce. S tą d p o d obieństw o n a jsta rsz y c h nazw m iejscow ych w za­ chodniej M ałopolsce i n a M oraw ach ta k b ard zo rzuca się w oczy.

N azw a O sv etim an y w okolicach U herskiego H ra d iśtia je st z pew nością b a r ­ dzo stareg o pochodzenia. C hodzi tu bow iem o ośrodek, k tó ry od g ry w ał p ew n ą rolę ju ż w d obie istn ie n ia p a ń stw a w ielkom oraw skiego, o czym św iadczy d aw n y kościółek Sw. K lem e n sa w pobliżu O svetim an. S am ą n a to m ia st nazw ę m iejsco­ wości n ajsłu szn iej zap ew n e w ytłu m aczy ć m ożna tym , że jej m ieszkańcy p rzy b y li z O św ięcim ia.

U d erzające je s t też, że polskie m iasto K ielce m a, jeśli chodzi o nazw ę, niem ało an alo g ii n a ziem iach czeskich. P rzed e w szy stk im w ym ienić tu m u sim y — na M oraw ach — m iasto Kelć, dalej w sie K elćan y koło K y jo v a (i U herskiego H rad iśtia) 2, K elćice koło P ro ste jo v a i K e ln ik y pod U h ersk im B rodem . N azw y m iejscow e o po d o b n y m b rz m ie n iu b y ły rozpow szechnione n ie ty lk o n a M ora­ w ach. T akże w e w łaściw ych C zechach istn ia ły w średniow ieczu w sie K elće (też K elce lu b Keleć) w okolicach B eneśova, K e ln ik y koło Jić in a oraz K ly, K ii b ądź K el koło K o lin a; je d n a k w szystkie te trz y w sie ju ż nie istn ieją.

1 A utorem p ierw szeg o z p u b lik ow an ych szk iców jest prof. dr L ad islav Hosäk, k iero w n ik Z akładu D ziejó w R egion aln ych U n iw ersy tetu P alack iego w O ło­ m uńcu, drugiego zaś dr R udolf Srarnek, p racow n ik In stytu tu Języka C ze­ sk iego C zech osłow ack iej A k ad em ii N auk w B rnie. Prof. H osäk, jed en z n aj- w y b itn ie jsz3rch zn a w có w d ziejó w M oraw , zm arł w trakcie druku tego arty­ kułu 3 listop ad a 1972, w 74 roku życia (prjzyp. tłum .).

2 Z nane już w 1365 r. jako w ie ś z w arow n ią, K elća n y n a leża ły w ted y do tej sam ej m ożnej rodziny p an ów z B oskovic, co zn an e od 1350 r. O svetim an y (L. H osäk H isto ric k y m i s t o p is M o r a v y a S łe z s k a v łe tech 1848— 1960. Ü v o d n i s v a z e k , O strava 1967, s. 180 i 190). N a su w a to d od atk ow e p rzypuszczenia o p o l­ skim (jenieckim ?) pochodzeniu lu d n ości obu w si, choć S ram ek m ów i o K elća - nach inaczej (przyp. tłum .).

376 L a d is l a v Hos&k, R u d o lf Sr&mek

B ezspornie n a js ta rs z ą z w y m ien io n y ch osad je s t K elć (koło H ra n ic i P re ro - v a — p rzyp. tłum .), choć w ym ien io n o ją w źródłach p isan y ch do p iero w 1247 r. Ju ż p ierw szy rz u t oka n a m ap ę o rie n tu je , że położenie ow ej m iejscow ości było bardzo k o rzy stn e d la o s a d n ic tw a : n ie ty lk o w a ru n k i te re n o w e um ożliw iały p o w stan ie tu w łaśn ie n a tu ra ln e g o o śro d k a zasiedlonego obszaru, ale zbiegało się ta m k ilk a dróg p ro w ad zący ch ze Ś ląsk a i M oraw n a P ow ażę (zachodnią Słow ację). N ie dziw i więc, że K elć o b fitu je w b o g ate zn alezisk a archeologiczne jeszcze z tego okresu, k tó ry nie pozostaw ił żadn y ch p isan y ch w iadom ości o Mo­ raw ach. D la daw ności i znaczenia K elćy b ard zo w ażn e je s t o dkrycie w 1938 r. sk a rb u w czesnośredniow iecznego, sk ład ająceg o się z n a jró ż n iejszy ch m o n et eu ro p ejsk ich , a zakopanego w k ró tc e po ro k u 1000. Z nalezisko św iadczy o tym , że K elć ju ż w te j dobie leżała p rz y w ażnej drodze h a n d lo w ej, a raczej przy w ażnych szlakach h an d lo w y ch , k tó re w ła śn ie w K elćy się p rzecin ały . W sy tu acji k o m u n ik acy jn ej okolic K elćy m ożna zo rien to w ać się zaró w n o p rzy pom ocy źródeł pisan y ch czy znalezisk archeologicznych, ja k i nazw m iejscow ości i ich części. Ze staro d a w n eg o m iasteczk a H u lin a w ychodziła — w g ó rę rzeczki R u saw y — droga h a n d lo w a zw an a H ućnica (hlućna cesta, tj. h u czn a droga).

W sąsiedztw ie K elćy p rz y rzece B ećvie p o w stał koło m ia sta H ran ice inny zasiedlony obszar. N ależał on ju ż u sch y łk u X II stu lecia do b en ed y k ty ń sk ieg o k la sz to ru w R ajh rad zie, został je d n a k w k ró tc e p rz e ję ty przez k lasz to r n o rb e r- ta ń sk i w H ra d iśtiu (pod O łom uńcem ). Ś lad y obu zakonów (ben ed y k ty ń sk ieg o z ak o n u czarnych księży oraz n o rb e rta ń sk ie g o zak o n u b iały ch księży) z n a jd u je ­ m y ró w n ież w tu te jsz e j to p o n o m asty ce : w cześniej został zasiedlony C ernotin, później — za n o rb e rta n ó w — sąsied n i B elotin. P ie rw o tn a sło w iań sk a nazw a H ran ice została później zm ieniona w jęz y k u n iem ieckim n a W eisskirchen (po łacinie A lba Ecclesia — kościół b iałych księży). N azw a H ran ic e n ie oznaczała g ran icy m iędzy M o raw am i i Śląskiem , lecz je d y n ie w sk azy w ała, że m iejscow ość ta by ła m iastem n a jd a le j w y su n ię ty m w k ie ru n k u g ranicy. K ilk a k ilo m etró w n a północny w schód od H ran ic pod w sią B elo tin sp o ty k a m y nazw ę te re n o w ą Ż elezna V ra ta , k tó ra je s t p a m ią tk ą sta reg o pogranicznego u m o cn ien ia p rz y w y j­ ściu szlaku h andlow ego z g ran iczn ej puszczy, p o tw ierd zo n ej przez cały szereg osad z doby kolonizacji, k tó ry c h n azw y w n iem ieckim b rz m ie n iu m a ją końców ­ kę — w a ld e 3 (koło N ow ego J ić in a i opaw skiego B ilow ca o raz w Cieszyńskiem ). R ów nież dro g a h a n d lo w a idąca przez H ran ice zw ana b y ła H ućnice, o czym św iadczy n azw a u licy w S ta ry m Jićin ie. O d tego gościńca szła boczna droga z H ra n ic w stro n ę K elćy; jej k ie ru n e k pośw iadcza n azw a te re n o w a C erekvice 4 w okolicach k ą p ie lisk a T eplice i szereg n azw teren o w y ch , ta k ic h ja k S traż, S tra ż n a itp. G łów na dro g a k u K elćy w ychodziła je d n a k ze Ś ląsk a O paw skiego i zm ierzała przez K elć w górę V setinskiej Bećvy, ta m gdzie jej k ie ru n e k pozo­ sta w ia ł ślad w nazw ie w si Ja b lu n k a , i dalej do Pow aża.

N azw a K elćy p o jaw ia się po ra z p ierw szy w 1201 r. w do k u m en cie u s ta la ją ­ cym g ran ic e u ja z d u (okręgu) h ran ick ieg o , je s t to je d n a k śred n io w ieczn y falsy ­ fik at. Choć n a jsta rsz a p ew n a w iadom ość o K elćy pochodzi dopiero z r. 1247, nie ulega je d n a k n a jm n iejsze j w ątpliw ości, że osada istn ia ła ju ż dużo w cześniej. Św iadczą o ty m n ie ty lk o znaleziska archeologiczne i n azw y lo k aln e, ale p o śred ­ nio tak że d o k u m e n t b isk u p a H e n ry k a Z dika z r. 1131, w y liczający m ajętności

3 — la s (przyp. tłum .).

C ze sk ie echa n a z w y K ie lc e 377

kościoła m oraw skiego. M ów i on, że n a k ró tk o p rze d r. 1131 ołom uniecki bisk u p J a n zy sk ał od ołom unieckiego księcia O tto n a w si: S a zan y (k tó re zlały się z K elćą), Teśice, Z am rsk y , N em etice i M ilotice. W szystkie one leżą w n a jb liż ­ szej okolicy K elćy i K elć sta n o w i ich n a tu ra ln y ośrodek. D o k u m en t je d n a k jej sam ej nie w y m ien ia, sk ąd w niosek, że została w rę k a c h książęcych. P ew ne je st je d n a k , że w r. 1247 K elć n ależała do posiadłości b isk u p stw a ołom unieckiego. W ym ieniono w te d y kościół p a ra fia ln y ¡3w. P io tra i P a w ła w K elćy ; b en eficju m to w y stęp o w ało ju ż w dobie sto su n k o w o w czesnej i s tą d je st jeszcze je d n y m do­ w odem d aw ności K elćy i jej ów czesnego znaczenia. N ie je s t w ykluczone, że b y ła o n a o śro d k iem jakiegoś m niejszego plem ienia. K ościół b y ł tu bogato up o ­ sażo n y ; należało doń w iele posiadłości rozrzu co n y ch po całej K elćy, k tó re tw o ­ rzyły osobną o rg an izację zw an ą P o sv atn o (niedaleko W arszaw y K ielczykow izna je st znów p rzy sió łk iem koło w si P o św iętn e — przyp. tłum .).

D o k u m e n t o n a d a n iu K elćy p rzy w ilejó w m ia sta n ie zachow ał się, istn ie je je d n a k in fo rm a c ja o nim w późnym d o k u m en cie z X V I stulecia. Św iadczy ona. że K elćy n a d a ł p ra w a m iejsk ie b isk u p ołom uniecki B ru n o n gdzieś po ro k u 1267, bo w ów czesnym testa m e n c ie B ru n o n a b ra k jeszcze w zm ian k i o jego działalności k olonizacyjnej w okolicach K elćy. W spisie le n n b isk u p stw a ołom unieckiego po­ chodzącym p ra w d o p o d o b n ie z 1317 r. przytoczono K elć ja k o o środek d ó b r b i­ skupich, co znów oznacza, że p rz y n a jm n ie j w te d y istn ia ł ta m g ró d biskupi. K a­ plicą gro d o w ą b y ł n iew ą tp liw ie filialn y kościółek Sw. K a ta rz y n y , połączony niegdyś z g ro d e m p odziem nym chodnikiem . W źró d łach z X IV w. ja w i się n am Kelć ja k o znaczne i lu d n e m iasto, rozszerzone o now o założoną N ow ą Kelć. O bok m iasta było k ilk a dw orów , k tó re b isk u p i o d d aw ali w lenno. W d w udziestych la ta c h X V stu le cia zdobyli K elć h usyci i przez p ew ien czas stan o w iła ona ich bazę w ty c h okolicach 5.

II. C Z E S K I F IL O L O G O N A Z W IE K IE L C E

K u uw ad ze h is to ry k a w a rto podać ro zb ió r to p o n o m asty czn y tej nazw y. R dzeniem n az w y K ielce oraz czeskich i m o raw sk ich nazw m iejscow ych Kelć, K elćany, K elćice, K eln ik y , K ly i C hlovy < * K lovy 6 je s t im ię pospolite „k el” (czes.), poi. kieł, ros. kłyk, u k r. ikło, b iało ru s. ikól, bułg. gligan, serbochorw . * k a ljak , słow eń. d ialek t, k el < prasłow . k ^ k t, śpićak (in n y w y ra z czeski o tym że znaczeniu — p rzy p . tłum .), S pitzzahn, E ckzahn, H a u z a h n (niem .) 7. W sło w iań ­ skim n a z ew n ic tw ie p ie rw ia ste k te n został u ż y ty ty lk o w czeszczyźnie (po części też w języ k u sło w ack im : je d y n ie w n azw ie K elća, p o w iat H u m en n e, n a w schod­

5 Te, jakże podobne do historii K ielc, śred n io w ieczn e d zieje K elćy kon tyn u u je H osak oraz pod aje odnośną literaturę w w y d a w n ic tw ie H isto ric k y mistopis..., op. cit., s. 325— 327 (przyp. tłum .).

6 Tak oznaczam y form y zan ik łe (przyp. tłum .).

7 Zob. V. S m ila u er P H ru ć k a s l o v a n sk e to p o n o m a s t ik y , P raha 1970, s. 20, 106; V. M achek E t y m o lo g i c k y s l o v n ik j a z y k a ćesk e h o a sloven sk eh o , P raha 1957, s. 198 (kel 2); M. V asm er Russisches ety m o lo g i s c h e s W ö r te rb u c h , H eidelberg 1953, t. I, s. 574; F. S ła w sk i S ło w n i k e ty m o l o g i c z n y j ę z y k a polskiego, K raków 1958— 1965, t. II, s. 142; J. G ebauer S lo v n i k s ta ro ć e sk y , P raha 1903, t. II, s. 34.

378 L a d is la v Hosák, R u d o lf S r á m e k

niej Słow acji) i w polszczyźnie (Kielce, K ielcza, K ielec, K ielcza, K iełczan y itd., p a trz niżej) 8.

N a p o d staw ie sło w iań sk iej an tro p o n im ii (nauki o n azw ach osobow ych) w ia ­ domo, że w d aw n y ch czasach często ta k d o b ieran o im iona, a b y ju ż sw ym za­ sadniczym znaczeniem le k sy k aln y m oznaczały p e w n ą w łaściw ość, ja k ą d a n a osoba m iała posiąść w przyszłości, a ja k ie j jej ju ż p rz y n aro d z in a c h życzono itp . W ażnym m o ty w em psychologicznym p rz y n a d a w a n iu im ien ia b y ła też chęć ochrony p rzed św iatem dem onów , co m iała zapew nić ró w n ież n azw a osobow a, np. bułg. D urko, czes. H lu p a ta , poi. G łupoń, N ielepa, P o tw ó r, N óżek, S trza łek , Byk, W ilk, czes. Kozel, M edved itd .; do tego ro d z a ju n azw osobow ych zaliczam y rów nież czeskie Kel, K elec, K elek, K eln ik , poi. K ieł, Kielec, K iełek. W iadom o, że im ię o ch ro n n e było często n a d a w a n e ty lk o ja k o im ię sfin g o w an e, podczas gd y p raw d ziw e stan o w iło ta b u 9.

D rogi, n a k tó ry c h z nazw osobow ych Kel, Kelec, K elek, K e ln ik p o w sta w a ły n azw y m iejscow e, b y ły n iew ątp liw ie rozm aite. T łum aczenia, ja k o b y w m iejsco­ w ościach zw anych K ielce, K ielcz itd. (u n as K elć, Kelćice) zn a jd o w a n o k ły m am u tó w lu b zw ierząt o fiarn y ch , są zw y k łą fa n ta z ją .

P o dobieństw o m iędzy poszczególnym i n azw am i je st ty lk o częściow e, leży m ianow icie w tym , że m a ją one te n sam rd zeń K e l-; poza ty m poszczególne z ow ych nazw m iejscow ych n ależą do różn y ch sło w iań sk ich ty p ó w sło w o tw ó r­ czych, k tó ry ch n ie m ożna tra k to w a ć w y m ien n ie zarów no ze w zg lęd u n a ich od ­ rę b n ą s tr u k tu r ę słow otw órczą, ja k i ich ró żn ą w a rto ść w a rstw o w ą . Z tej też przy czy n y np. je st w ielk a ró żnica m iędzy czes. K elćice a K eln ik y , poi. K ielce a K ielnica lu b K ieleczka. F o rm y Kelć, K elćany, K eln ik y , Kielcz, K iełczany są oczyw iście starsze, choć i m iędzy nim i je st p ew n a różnica (Kelć a K elćany), podczas gdy po lsk ie fo rm y : Kielczów , K ielczyn, K ielczykow izna, K ielczów ek są młodsze.

Poszczególne n azw y (kolejno czeskie, m o raw sk ie, słow ackie, polskie): K e l ć — C zechy: K eleć, 5 k m n a północny zachód od N eveklova 10.

— M o raw y : 20 k m n a płn. zach. od V setin a 11. — S ło w acja: b rak .

— P o lsk a : K iełcz koło S tare g o Ż abna, w oj. zielonogórskie.

s Skarbnicą n azw m iejsco w y ch z C zech jest d zieło A. P rofou sa M ístn í j m é n a v Cechach, j e j ic h v z n i k , p u v o d n í w yzn a m a z m é n y , t. I—II, P raha 1947— 1951, t. IV (A. P rofous i J. Soboda) 1957, t. V (J. Svoboda i V. S m ilau er) 1960. D o n azw z M oraw : F. Ć erny, P. V asa M o r a v s k á j m é n a m ístn í, V yk lad y filo lo - gické, Brno 1907, a zw łaszcza L. H osák i R. S rám ek M ístn í j m é n a na M o r a - v e a v e S lez sku , P raha 1970, t. I (A -L), t. II (M-Z) w ręk op isie. D alej sk ra­ cam y: Prof. — P rofous, CV — C erny—Vása. D la ziem p olsk ich m ieliśm y do dyspozycji jed y n ie Sp is m i e js c o w o ś c i P R L , W arszaw a 1968, tam zw łaszcza s. 465—466. M ateriał p rzytoczony przez J. P azdura (D zieje K i e l c do 1863 ro ku, W rocław —W arszaw a—K raków 1967, s. 21) sugeruje, iż n a zw y pochodne od „k el” w y stęp u ją tak że na zachodnich ziem iach ruskich (przyp. tłum .). 9 D okładniej por. J. Svoboda S tar oceská osobni j m é n a a naśe p f i j m e n i , P raha

1964, s. 44—45.

í0 Prof., t. II, s. 220 i t. V, s. 567. 11 ĆV, s. 90.

C ze sk ie echa n a z w y K ie lc e 379 T a n a zw a m iejscow a, u tw o rz o n a z pom ocą p rz y ro stk a dzierżaw czego — jfc z n azw y osobow ej K elec, K elek, praczesk ie * K leć: K'Łl'Łkt>ct./rr.k'Ł + -jb ozna­ cza „K elców , K elków m a ją te k ” . P oniew aż je d n a k od obu postaci * Kleć i K eleć g e n e tiv u s, d a tiv u s, lo c ativ u s i in stru m e n ta lis b rz m ia ły : do K elće, v Kelći, za K elćem (później fe m in in u m : Kelći), w y tw o rzy ł się przez m orfologiczne u p o ­ d o b n ie n ie do ty c h p rzy p ad k ó w n o w y n o m in a tiv u s Kelć. T ak i proces je st rzeczą zw y k łą w czesko-m oraw skim n azew n ic tw ie m iejscow ym ; p o ró w n a jm y p a ry B eleć — d ia lek ty czn e Belć, Luleć — Lulć, Teleć — lite ra c k ie Telć, Treśćeć — lit. T fe ś t’ (ze ść > ś t’), Żeleć — dial. Żele.

K e 1 ć a — C ze c h y : b ra k — M o raw y : b ra k

— S ło w acja: w pow iecie H u m e n n e — P o lsk a : K ielcza, w oj. opolskie.

O w a n azw a m iejscow a zaw iera p rz y ro ste k dzierżaw czy -ja d o d a n y do nazw y osobow ej Kelec, K elek ; zob. Kelć. P ie rw o tn a fo rm a * K leća 12 zm ieniła się pod w p ły w em ro d z a ju m ęskiego n a K elća. To u p o d o b n ien ie m ogło n a stą p ić zresztą ju ż bezpośrednio w nazw ie osobow ej.

K e l ć a n y — C zechy: b ra k

— M o raw y : 3,5 k m n a w schód od K y jo v a — S ło w acja: b ra k

— P o lsk a : K iełczany koło K lejw , w oj. b ia ło s to c k ie 13.

Z pom ocą p rz y ro stk a -a n y (pochodnego od n o m in a tiv u s pluralis czes. -ane, poi. -anie) tw o rz ą się mazwy m ieszkańców ok reślo n y ch m iejscow ości, np. O lśa- n y — „w ieś ludzi w olszynie lu b z O lsy”, O sv etim an y — „w ieś ludzi z O św ię­ cim ia ” . N azw a K elćany, staro czesk ie K elćene, oznacza w ieś ludzi z K elća; por. H o dolany (część O łom uńca) < * H o d o n iń an y , tj. „ludzie z H o d o n in a ” ; O lom u- ćany, p o w iat B lansko — „ludzie z O ło m u ń ca” itp. W edług S p ala 14 n azw a ta w yw odzi się z m oraw sk ieg o narzeczow ego k e l’ — „kiełek, m łoda tr a w a ” , w szakże ja k dow iódł M achek 15, d y fe re n c jac ja m iędzy „S p itz z a h n ” a „H alm ” je st póź­ n iejsza („kieł” — „ k iełek ” , „źdźbło” — przyp. tłum .).

K e 1 ć i c e — C zec h y : b ra k

— M o raw y : 8,5 k m n a p o łu d n ie od P ro ste jo v a — S ło w ac ja: b ra k

— P o lsk a: b rak .

P rz y ro ste k -ice w nazw ie osobow ej K elec lu b K elek oznacza „w ieś ludzi K elcow ych”.

K e l n i k y — C zechy: w ieś n a p o łu d n ie od L ib ä n i16

— M o raw y : 10 k m n a północ od U herskiego B rodu

12 O d p o w ie d n ik ie m p o ls k im b y ł a b y tu n a z w a w s i K l e c z a w p o w . w a d o w ic k im , w o j. k r a k o w s k i e (p rz y p . tłu m .). 13 O d p o w ie d n ik a m i p o ls k im i b y ł y b y tu c h y b a je s z c z e n a z w y tr z e c h w s i n a P o d g ó r z u K r a k o w s k im , k tó r e d z iś b r z m ią K lę c z a n y , a le n ie g d y ś K l ę c z a n y — p o r. R e j e s t r p o b o r o w y w o j e w ó d z t w a k r a k o w s k i e g o z r o k u 1629, W r o c ła w 19 5 6 (p rz y p . tłu m .).

14 J . S p a l, M istn i j m e n a o b y v a t e l s k ä zakon cen ń na -a n y ¡[w :] S b o rn ik V y ś ś i p e-

dagogic ke s k o l y v Plzni, J a z y k a li t e r a t u r a , t. I, P r a h a 19 5 8 , s. 74 i 76.

15 V . M a c h e k , lo c . cit.

380 L a d is la v Hosák, R u d o lf S r á m e k

— S ło w acja: b ra k

— P o lsk a : K ieln ik i koło G ąb in a, w oj. w arszaw sk ie.

Pow yższa nazw a m iejscow a je s t liczbą m no g ą od n azw y osobow ej K e ln ik — „człow iek z w ielk im k łe m ” ; szczególne znaki cielesne s ta ją się często przy czy n ą n a d a n ia im ienia — por. B ru c h o ta (w nazw ie m iejscow ej B ru ch o tin ), H lavoń, K o len aty , N ohal, Z oubek. N azw a osobow a K eln ik nie m u si w ięc zaw sze pełnić fu n k c ji ochronnej. M iejscow a n az w a K e ln ik y znaczy „w ieś ro d zin y K eln i- k ó w ” 17.

K 1 y — C z ech y :

1. n a m iejscu dzisiejszego V itezova, 6 k m n a półn.-zach. od K o- lina,

2. 5 k m n a płd.-w sch. od M elnika 18 — M o raw y : b ra k

— S ło w acja: b ra k — P o lsk a: b rak .

O w a n azw a m iejscow a je s t liczbą m n o g ą osobow ej n azw y K el i znaczy „w ieś K łowej ro d z in y ”.

C h l o v y < * K l o v y — Czechy: 9 k m n a płd. od D olnych K ralo v ic 19 — M o raw y : b ra k

— S ło w acja: b ra k — P o lsk a: b ra k .

T a n azw a m iejscow a b rz m ia ła p ie rw o tn ie raczej * K lov — „w ieś K low ow a, K low ów m a ją te k ” od n azw y osobow ej K el. D rogą p lu ra liz a c ji p o w sta ły K lovy, a w zw iązku z g w aro w y m K I- > C hi- później Chlovy. Je śli chodzi o p lu ra li- zację, por. K lato v — dziś K lato v y .

P o lsk ie n azw y n ie m a ją c e an alo g ii w Czechach, n a M oraw ach lu b n a Sło­ w acji p rzy ta czam y ty lk o w ed le S p isu m iejscow ości P R L, to znaczy bez zn a jo ­ mości źródeł h isto ry czn y ch (prócz n a zw y K ielce), k tó re są k o nieczne d la p o ­ p raw n eg o o b ja śn ia n ia ich pochodzenia i tw o rz e n ia się.

K ielce — m iasto w ojew ódzkie w M ałopolsce — po ra z p ierw szy w sp o m n ian e było w 1213 r. w fo rm ie in K y e lc ia m 20. N azw a ta je s t w łaściw ie n azw ą ro d o w ą ; K ielce są w ięc n ajw ię k sz ą m iejscow ością całej S łow iańszczyzny, m a ją c ą nazw ę ty p u rodow ego 21. O znacza ona m iejsce, „gdzie m ieszka ro d zin a K ielcow a, K iel- cow ie”.

W edług S. R osponda 22 n azw a K ielce m a znaczenie im ien ia pospolitego i po­ w sta ła p o dobnie ja k n azw a m iejscow a Sielce. R ów nież K. D ługosz-K

urcza-17 W Ć V , s. 16 0 i 209, w y w o d y n ie ja s n e , b o „ t r u d n o je s t u s t a lić , o k t ó r y tu z d w ó c h k e l c h o d z i: 1 . H a u z a h n . 2. H a lm ” . 18 P r o f., t. I I , s. 2 5 3 , 254. 19 Ib id ., s. 14 . :o F . P ie k o s iń s k i K o d e k s d y p l o m a t y c z n y k a t e d r y k r a k o w s k i e j S w . W a c ł a w a , K r a k ó w 18 7 4 — 18 8 3 , t. I , s. 14 . 21 S z e r z e j zo b . H . G ó m o w i c z R o d o w e n a z w y m i e j s c o w e W i e lk o p o lsk i, M a ł o p o l­ s k i i M a z o w s z a , „ G d a ń s k i e Z e s z y t y H u m a n is t y c z n e ” , R . X , 19 6 7 , s e r i a F i l o ­ lo g ia P o ls k a , n r 3, G d a ń s k 196 8, s. 59 i 99 ; te n ż e R o d o w e n a z w y m i e j s c o w e z i e m i s i e r a d z k i e j i łę c z y c k ie j , „ O n o m á s t ic a ” , R . X I I I , W r o c ła w 19 6 8 , s. 77. 22 P o r . H . G ó r n o w ic z R o d o w e n a z w y m i e j s c o w e Wielk opołski..., s. 99.

C ze sk ie echa n a z w y K ie lc e 381 bow a 23 w yw odzi nazw ę K ielce od im ien ia pospolitego kel, kieł — „ząb ” i od­ w o łu je się do p a ra le ln e j ja k o b y Z ąb k i pod W arszaw ą. N azw a Z ąb k i jest w p ra w d z ie syno n im iczn a w sto su n k u do Kielc, K iełek, je d n ak że ty lk o n a płaszczyźnie an tro p o n im iczn e j, k ied y chodzi o w sp ó ln e pospolite znaczenie „ S p itz z a h n ” . N a płaszczyźnie toponom astycznej idzie w obu w y p a d k a c h o n a ­ zw y rodow e, w k tó ry c h p rz y p a d k u p ie rw o tn e pospolite (lub też inne) znacze­ nie w yjściow ej n azw y osobow ej je s t dla n as m ało w ażne 24.

W edług S p isu m iejscow ości P R L m oglibyśm y do nazw z rd zen iem kel-, kieł- zaszeregow ać poniższe n azw y : K ielcza, K ielczykow izna, K ielec, K ieleczka, K ie- lan y , K ieliczaw a, K ielnica, K ielniki, K ielno, K ielcz, K iełczany, K iełczaw a, K ieł- czyno, K iełczew , K iełczew o, K iełczów (ek), K iełczyn, K iełczyno, K iełki, K iełko- wice, K iełkow o, K iełków 25. P oniew aż nie m am y pod rę k ą p o trzeb n y ch zapisów h isto ry czn y ch ty c h nazw , ich tłu m aczen ie b y ło b y z konieczności uproszczone albo n a w e t b łędne, jeśli ich dzisiejsza fo rm a różni się od postaci histo ry czn ej. O graniczym y się w ięc ty lk o do n ie k tó ry c h uw ag.

K i e l e c w w oj. rzeszow skim : n azw a pochodząca bezpośrednio od nazw y o s o b o w e j26.

K i e l a n y w woj. b iało sto ck im : oznacza n ajp ra w d o p o d o b n ie j „w ieś ludzi z * K ieła, k tó rz y m ieszk ają w K ie le ” itp .27 Zob. też niżej.

K i e l n i c a w w oj. w arsz a w sk im : n azw a p o w stała przez zam ian ę w rze­ czow nik p rz y m io tn ik a k ie ln a — od kieł, k tó ry w g M. R udnickiego znaczy też „odziom ek d rzew a, p n ia d rzew n eg o po ścięciu”, gw ar. kło — „poręba, na

23 „ J ę z y k P o l s k i ” 19 6 7 , s. 2 0 1.

24 J . P a z d u r (op. c it., s. 20— 2 2), r o z w a ż a ją c r ó ż n e m o ż liw o ś c i w y t łu m a c z e n ia n a z w y K i e l c e (p is a n e j te ż d o X V I w . K l e c e lu b K lie c z e ) , u w a ż a ł z a n a j ­ p r a w d o p o d o b n ie js z e , że c h o d z iło tu o o k r e ś le n ie b liż e j n ie z n a n e j z a w o d o ­ w e j k a t e g o r ii lu d z i z w a n y c h k ie lc a m i c z y k le c a m i, i p r z y p u s z c z a ł, iż m o g li o n i s t a n o w ić lu d n o ś ć s łu ż e b n ą w y r a b i a j ą c ą ja k i e ś o s tre , n a k s z t a łt k łó w z a ­ k o ń c z o n e n a r z ę d z ia . O s t a tn io (Z prof. d r J a n e m P a z d u r e m r o z m a w i a E w a O lk u ś n i k -D n b r o w o l s k a , „ P r z e m i a n y ” , t. I I , K i e l c e 1 9 7 1 , n r 1 , s. 20) te n ż e b a d a c z w y s u w a h ip o te z ę , że n a z w a m ia s t a w y w o d z i s ię „ o d s ło w a k le c e — b u d o w n ic z o w ie g r o d z is k ” . P o d o b n e s t a n o w is k o j a k S r a m e k z a j m u j e z a to b a d a ją c a n a z w y m ie js c o ­ w e p ó łn o c n e j M a ło p o ls k i M a r ia K a m iń s k a . U w a ż a o n a w z a s a d z ie K i e lc e z a n a z w ę r o d o w ą , d o p u s z c z a ją c je d n a k m o ż liw o ś ć , że c h o d z i tu o n a z w ę to ­ p o g r a fic z n ą o k r e ś la j ą c ą p r z e n o ś n ie te r e n g ó r z y s ty . M . K a m iń s k a N a z w y m i e j ­ sc o w e d a w n e g o w o j e w ó d z t w a s a n d o m ie r s k ie g o, W r o c ła w 19 6 4 — 19 6 5 , cz. I, s. 89, cz. I I , s. 260. P o r . te ż Z . G u ld o n P o c z ą tk i K ielc, „ K w a r t a l n i k K T N ” 1 9 7 1 , s. 4 5— 46 (p rz y p . tłu m .). 25 I w i e le in n y c h (p rz y p . tłu m .). 26 P o r . H . B o r e k N a z w y o s o b o w e w f u n k c j i n a z w m i e j s c o w y c h na Śląsku, „ R o z p r a w y K o m i s ji J ę z y k o w e j W r o c ła w s k ie g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o ” , t. V , W r o c ła w 19 6 6 , s. 14 9 — 1 6 4 ; J . S p a l O so b n i j m e n a v e fu n k c i m istn ic h . „O n o - m a s t ic k ć p r a c e ” , t. I I I , P r a h a 19 7 0 , s. 260— 266.

27 T ę n a z w ę (p o d o b n ie j a k K i e la n o w i c e — d a w n ie j K i l i a n o w i c e — w p o w . t a r n o w s k im , w o j. k r a k o w s k ie ) m o ż n a b y r a c z e j w i ą z a ć z c h r z e ś c ija ń s k im im ie n ie m K i l i a n , w y m a w ia n y m t a k ż e g w a r o w o ja k o K i e l i j a n (p rz y p . tłu m .).

382 L a d is l a v Hosák, R u d o lf S r á m e k

k tó re j sterczy pełno odziom ków ” 28. C h y b a toż znaczenie z a w ie ra ją ró w n ież n a ­ zw y K ielan y i K ielno.

K i e l c z y k o w i z n a w w oj. w a rs z a w s k im : w n azw ie w y stę p u je typow o śred n io p o lsk i p rz y ro ste k -ow izna 29.

*

Czeskie i m o raw sk ie n azw y m iejscow e z rd ze n iem k e l- w y stę p u ją głów nie w starszy ch i śre d n ic h w a rstw a c h to p o n im ii i są zw iązane z sto su n k o w o a r ­ chaicznym i te re n a m i osadniczym i lu b ich szerokim i k rań ca m i. N ie są z n a n e z te re n u Ś ląsk a i z o b szaru kolonizacji średniow iecznej, np. z pog ran icza czesko- -m oraw skiego. C iekaw e też, że n ie w y stę p u ją ¡na S ło w a c ji30. W y d aje się. że słow ackie nazew nictw o m iejscow e b lisk ie je st g ru p ie p o łu d n io w o sło w iań sk iej, w k tó re j nazw pochodnych od rd z e n ia kel- ró w n ież b ra k . Z polskiej to p o n o ­ m a sty k i zw ra cam y u w ag ę n a p o zn ań sk o -lu b elsk i obszar nazw ty p u K iełczew . M ożna sądzić, że częste u ż y w an ie rd zen ia k e l- w n azew n ic tw ie m iejscow ym Czech, M oraw i P olski odsłania je d e n ze sta ro d a w n y c h p o b raty m czy c h zw iąz­ ków , ja k ie łączą oba języ k i i naro d y .

28 M . R u d n ic k i N a z w y rz e c z n e G ildnica, U kle ja , Są p o ln ia i p o k r e w n e , „ O n o ­ m á s t ic a ” , R . I X , 1964, s. 19 7 — 19 8 ; H . B o r e k , Z a c h o d n io s lo w ia ń s k ie n a z w y to - p o n im ic z n e z f o r m a n t e m - b n - , W r o c ła w 19 6 8 , s. 1 2 1 . 29 H . S a f a r e w i c z o w a N a z w y m i e j s c o w e t y p u M r o c z k o w iz n a , K l i m o n t ó w s z c z y - zn a, „ P r a c e O n o m a s ty c z n e ” , t. I I , W r o c ła w 19 5 6 , s. 26. 20 S a m A u t o r w y m i e n i a je d n a k w y ż e j p o je d y n c z e n a z w y t y p u k e l- z e Ś l ą s k a i S ł o w a c ji (p rz y p . tłu m .).

C zesk ie echa n a z w y K ie lc e ₃₈₃ Ч ЕШ СКИ Е О Т ЗВ У К И Н А ЗВ А Н И Я КЕЛЬЦЕ Ч еш ские и ссл едовател и истории Л. Госак и я зы к ов ед Р. Ш рамек вклю чились в спор по пов оду п р о и сх о ж д ен и я н азвания К ел ьц е. Госак, ук азы в ая на родство ранней польской и чеш ск ой топономастики, з а ­ н я л ся в частности северн о-м оравски м городком К ельч ь. Она п р едставляет собой д р ев н и й центр засел ен и я , упом януты й впервы е в достоверном письменном и с­ точ н и к е в 1247 году. К ел ьч ь п о д д ер ж и в а л а торговы е отнош ения с С илезией и С ловакией, п ер ед 1247 г. п ереш ла и з рук м он арха в рук и олом оуцкого еп и с­ копа, п осле 1267 г. получила городские права. Она бы ла центром еписк опских в л аден и й и в то ж е время укрепленн ы м градом и в ср едн ев ек овь е развивалась аналогично городу К ел ьц е. Ш рамек рассм атривает группу словян ск и х наименований, образов ан н ы х от корня К е л -, обознач авш его, главны м образом , „ К ел ” (клык). Он считает, что дан н ы е назв ан и я встречаю тся единствен но на территории Ч ехи и и П ольш и. Они св я зан ы с древн ейш им и пластам и зап адн о-сл ав я н ск ого засел ен и я . По мнению автора н азв ан и я этого типа в осход я т к старославян ском у имени К ель, К ел, К ел ец и т.д., свя зан н ом у с м агическими обрядами. П осл е подробного о б с у ж д е ­ ния ф орм топоном астических названий с корнем К е л -, встр еч аю щ и хся в Ч ехи и, Ш рамек п ер ех о д и т к названию города К ел ьц е. И ссл едов ател ь считает, что это н азв ан и е им ело родовой хар ак т ер и обозн ач ало место ж и тел ьства рода К ельц ев.

CZECH R EPERC USSIO N S OF THE NAM E KIELCE

T w o C zech in vestigators, L ad islav Hosák, historian, and R udolf Šrám ek, linguist, ha v e joined th e d iscu ssion on th e d erivation of th e nam e K ielce.

Hosák, d em on stratin g th e concurrence of th e older P olish and C zech toponym ies, d eals w ith th e north-M oravian country tow n K elč. It w a s an a n cien t cen tre of settlem en t, m en tion ed for th e first tim e in 1247 in a relia b le w ritten source. K elč m aintained trade relation s w ith S ilesia and Slovakia. B efore 1247 it w a s transferred from th e R oyal d em esn e to th at of th e O lom ouc bishopric, and a fter 1267 it w as granted th e m u n icip al charter. K elč, being a stronghold, w a s a lso th e cen tre of bishop’s estates, and its grow th in th e M iddle A ges w a s b a sica lly analogous to that of K ielce.

Šrám ek considers th e group of S la v o n ic nam es d erived from th e root “k e l-” w h ich in prin cip le d en otes “k ie l” (fang). H e th in k s th a t th ese nam es actu a lly occur o n ly on the P olish and C zech territories. The p ertin en t lo ca l n am es are connected w ith the o ld est strata of th e W est S la v colonization. A ccording to th e author, th e nam es of this typ e are d erived from th e o ld -S la v o n ic personal nam e associated w ith m agic — Kel, K ieł, K ielec, etc. H aving m ade a d etailed re v ie w of th e form s of toponym ie nam es d erived from th e root “k e l-” and en countered on th e C zech territories, Šrám ek passes on to K ielce itself, w h ich he considers to be a fa m ily n am e d enoting th e “place w h ere th e K ielce fa m ily liv e s ”.