Prawo rzymskie 2017
Zajęcia IV: Ograniczone prawa rzeczowe.
Zakład Prawa Rzymskiego
Wydział Prawa Administracji i Ekonomii
Uniwersytet Wrocławski
Kazus I
Paulus, przechadzając się w okolicach akweduktu, znalazł różne przedmioty, które zabrał do swojego domu. Oceń, czy – a jeżeli tak, to w jaki sposób – Paulus nabędzie własność następujących rzeczy:
• - złotego łańcuszka, który okazał się być zgubiony przez Julię.
• - zranionego przez myśliwych dzika
• - biegających po polu gęsi
• porzuconego przez właściciela płaszcza
Kazus II
Za drugiego konsulatu Augusta, Tytus podróżując po Italii, zgubił złoty pierścień, który otrzymał od swojego ojca. Pierścieniem tym był rodowy sygnet przedstawiający Ancile, tarczę boga wojny Marsa, od którego wywodził się ród Tytusa. Pierścień odnalazł Paulus, który jednak nie zamierzał go oddać.
Pytania:
1. Oceń szanse Tytusa w procesie o wydanie pierścienia. Jakim środkiem procesowym dysponuje?
2. Oceń szansę odmiennie w dwóch sytuacjach - pierścień był podarunkiem ojca dla Tytusa/ pierścień został jedynie pożyczony.
3. W przypadku uznania, iż Tytus zwycięży w procesie, opisz co uzyska na skutek pozytywnego wyroku.
Kazus III
Marcus kupił od Quintusa posiadłość, nie wiedząc, że ten nie był jej właścicielem. Marcus zasadził na zakupionej nieruchomości wiele drzew i krzewów. Korzystał również z owoców, które rodziły drzewa w sadzie. Zwalczał również szkodniki atakujące roślinność. Po trzech miesiącach Marcus został pozwany przez właściciela nieruchomości, który zażądał jej wydania.
Oceń będą się przedstawiać rozliczenia między stronami.
Kazus IV
Lepidus przekazał swojego niewolnika Stichiusa Markowi. Marek, sympatyczny pierwszy centurion drugiej kohorty XIX legionu był jednym z nielicznych, którzy ocaleli po bitwie w lesie Teutoburskim. Na skutek tych zdarzeń Marek oszalał, co jednak skrzętnie ukrywała jego najbliższa rodzina. Po sześciu miesiącach niewolnik został przekazany przez Marka Appiuszowi, który jednak znęcał się nad nim, czego wynikiem była ucieczka Stichiusa od pana po czterech miesiącach. W pogoń za niewolnikiem udali się zarówno Appiusz, jak i Lepidus. Razem pochwycili niewolnika i wdali się w spór co do tego, kto powinien utrzymać się w jego posiadaniu. Oceń powyższy stan faktyczny.
Pytania:
Z którego interdyktu mogą skorzystać?
Czy Appiusz może doliczyć do swego czasu posiadania dwa miesiące, podczas których Stichus przebywał u Marka?
W czyim posiadaniu był Stichus, w czasie gdy przebywał u Marka?
Kazus V
Paulus kupił nieruchomość graniczącą z gruntem należącym do Liwiusza, który okazał się bardzo uciążliwym sąsiadem. Liwiusz na swoim gruncie założył zakład produkcji serów. Dym regularnie przedostawał się na grunt Paulusa. Poza tym skierował on rynny w ten sposób, że woda deszczowa spływała na grunt sąsiada, twierdząc, że ma do tego prawo. W odwecie Paulus zakazał sąsiadowi wejścia na swój grunt w celu zebrania owoców, które spadły z drzewa Liwiusza, i powycinał gałęzie zwisające nad jego posiadłością. Wtedy z kolei Liwiusz regularnie raz w miesiącu wybijał kamieniem szyby w domu Paulusa. Ten nie pozostawał mu dłużny, przechwytując zwierzęta gospodarskie sąsiada, które przeszły na jego grunt.
Jak mogą się bronić obaj sąsiedzi?
Prawa na rzeczy cudzej
Zastaw
Emfiteuza Superficies SłużebnościServitutes praediorum – służebności gruntowe
• Konstrukcja prawna – grunt obciążony oraz grunt władający, brak ograniczenia w czasie
• Służebności gruntów miejskich oraz służebności gruntów wiejskich – linia podziału?
• Służebność gruntów wiejskich jako jedyna rzecz niematerialna (prawo), która miała charakter res mancipi
• Służebności są odpowiedzią na rygorystyczny charakter własności rzymskiej – umożliwiają korzystanie z sąsiedniej nieruchomości (lub ograniczenie w korzystaniu z niej przez właściciela) w ograniczonym zakresie z uwagi na cel ekonomiczny bądź ważną przyczynę (np. droga konieczna)
Servitutes praediorum rusticorum
➢ iter - służebność przechodu
➢actus – służebność „przepędu”
➢via - służebność drogi
➢aquae ductus – prawo czerpania wody
➢aquae haustus – służebność wodociągu
Servitutes praediorum urbanorum
➢ servitus oneris ferendi - prawo oparcia budynku o ścianę sąsiada
➢ servitus tigni immitendi – prawo „wpuszczenia belki”
➢ servitus stillicidii – służebność ścieku
➢ servitus altius non tollendi – służebność „widoku”
➢ servitus luminis – służebność „światła”
➢ servitus fumi immittendi - prawo dozwolonych immisji
Servitutes personarum
Kategoria praw rzeczowy stworzona w celu tymczasowego zaopatrzenia w dobra materialne „nieposiadających” członków rzymskiej famili (np.
żony, dzieci alieni iuris, dzieci pozamałżeńskich) . W treści tych praw ujawnia się ich charakter alimentacyjny, a głównymi cechami były ich niezbywalność, ograniczoność w czasie (prawa najwyżej dożywotnie) oraz szeroki zakres przedmiotowy.
➢ Ususfructus – użytkowanie (quasi-usufructus)
➢ Usus - używanie
➢ Habitatio – prawo mieszkania
➢ Operae servorum et animalium – prawo korzystania z usług niewolników i zwierząt
Zasady ogólne dotyczące służebności
servitus in faciendo consistere nequit
servitutibus civiliter utendum est
servitus servitutis esse non potest
nemini res sua servit
Zasady szczególne dotyczące służebności
I. Służebności osobiste trwały najdalej do końca życia uprawnionego
II. Służebności gruntowe powinny odpowiadać następującym warunkom:
utilitas vicinitas perpetua causa
Powstanie służebności
• najczęściej w drodze czynności prawnej (pactonibus et stipulationibus)
• za pomocą sposobów przenoszenia własności (z wyjątkiem tradycji – nieprzydatnej do przenoszenia własności rzeczy niematerialnych)
• w drodze zapisu (testament)
• sprzedaż gruntu a deductio servitutis
• sądowy podział gruntu a adudicatio servitutis
• zasiedzenie służebności – do lex Scribonia, ponownie w prawie justyniańskim (longi temporis praescriptio)
Wygaśnięcie służebności i ich ochrona
• Przyczyny wygaśnięcia służebności:
a. zniszczenie przedmiotu służebności/ porzucenie go
b. przyczyny leżące po stronie uprawnionego (capitis deminutio media oraz maxima/śmierć)
c. confusio
d. zrzeczenie się uprawnienia e. non usus
• Ochrona procesowa
actio confessoria – powództwo in rem, skuteczne nie tylko przeciwko właścicielowi, ale też każdemu, kto kwestionował prawa uprawnionego
Dzierżawa wieczysta – geneza i ustanowienie
• W okresie cesarstwa coraz to większe obszary ziemi skupiały się w rękach niewielu właścicieli – państwa, gmin, instytucji kościelnych i osób prywatnych.
• Przejawem wielkiego kryzysu ekonomicznego w III w. były mnożące się „grunty opuszczone” (agri deserti)
• Zwykła dzierżawa na podstawie umowy obligacyjnej (locatio conductio) dawała dzierżawcy jedynie zabezpieczenie krótkoterminowe
wykształcenie się dzierżawy wieczystej (na skutek
zlania się 2 instytucji)
Ius in agro vectigali
Grecka emfiteuza
Ius
emphyteuticum
IUS IN AGRO VECTIGALI
• dzierżawa gruntów stanowiących własność gmin (municipia) lub państwa rzymskiego
• w celu zagospodarowania nimi
• dokonywana wieczyście – in perpetuum (dzierżawa trwała, dopóki dzierżawcy i ich dziedzice opłacali ustalony czynsz – vectigal)
• dzierżawcy przysługiwała ochrona interdyktalna, a w wypadku utraty posiadania także actio in rem
Greckie emphyteusis
• długoterminowa lub dziedziczna dzierżawa gruntów z obowiązkiem ich uprawiania oraz płacenia rocznego czynszu (canon)
• we wschodniej części imperium
• 480 r. - cesarz Zenon uznał emfiteuzę za „kontrakt emfiteutyczny” (odrębny od sprzedaży i od zwykłej
dzierżawy) => od V w. emfiteuza kształtowała się jako odrębne prawo rzeczowe
Charakterystyka
• Powstawała najczęściej na podstawie nieformalnej umowy między właścicielem gruntu a emfiteutą / testamentu
właściciela
• Najszersze pod względem treści ograniczone prawo rzeczowe
• Emfiteucie przysługiwało w zakresie ochrony petytoryjnej – powództwo rzeczowe (actio in rem vectigalis) + ochrona
posesoryjna za pomocą interdyktów pretorskich
• Znaczenie: zalążek feudalizacji stosunków społecznych
Dzierżawa wieczysta – uprawnienia emfiteuty
1. Uzyskiwanie pożytków w chwili separatio
2. Możliwość samodzielnego decydowania o zmianie rodzaju upraw
3. Posługiwanie się środkami posesoryjnymi i petytoryjnymi
4. Uprawnienie do zbycia emfiteuzy
Dzierżawa wieczysta – obowiązki emfiteuty
1. Coroczna zapłata czynszu właścicielowi
2. Uiszczanie wszystkich podatków ciążących na gruncie 3. Utrzymywanie gruntu w dobrym stanie
4. Informowanie właściciela o zamiarze zbycia emfiteuzy 5. Zapłata laudemium w przypadku skutecznego zbycia
emfiteuzy
Dzierżawa wieczysta – wygaśnięcie
1. Zniszczenie gruntu
2. Zejście się emfiteuzy z własnością (np. wskutek wykonania przez właściciela prawa pierwokupu)
3. Usunięcie emfiteuty (np. za niepłacenie czynszu przez
trzy kolejne lata)
Superficies
• prawo rzeczowe do korzystania z budynku na cudzym gruncie
• dziedziczne i zbywalne
• długoterminowe lub wieczyste
• jako odrębne prawo rzeczowe ukształtowało się w okresie prawa justyniańskiego: superficiariuszowi przyznano actiones in rem
• miało na celu rozwój budownictwa mieszkaniowego (w okresie republiki grunty należące do gmin oddawano osobom prywatnym pod zabudowę)
Superficjariusz otrzymywał pełne prawo do korzystania z budynku w zamian za uiszczenie niewielkiej opłaty – solarium
W szczególności miał prawo do:
*Podnajmowania mieszkania
*Przekazywania swoich uprawnień za życia lub na wypadek śmierci
Zastaw – istota
➢ Zabezpieczenie realne długu
➢ Zabezpieczał tylko oznaczoną wierzytelność (wyjątek:
pignus Gordianum)
Zastaw – rozwój historyczny
Fiducia Pignus Hypotheca
Powstanie i zagaśnięcie zastawu
Zastaw powstawał przede wszystkim z woli osób zainteresowanych, przez prywatną i nieformalną umowę pomiędzy zastawcą a zastawnikiem.
Zastaw gasł przede wszystkim wtedy, gdy spełnił swoje zadanie. Jako prawo akcesoryjne tracił więc rację bytu, gdy zostało umorzone zobowiązanie, którego wykonanie zabezpieczał, np. przez zapłatę czy zaspokojenie wierzyciela właśnie z zastawu. Musiało to być jednak zaspokojenie całkowite, zastaw zabezpieczał bowiem niepodzielnie całość należności.
Przedmiot zastawu
Najstarszym i najczęstszym przedmiotem zastawu były poszczególne rzeczy materialne, nieruchome i ruchome (w tym niewolnicy). W okresie cesarstwa pojawiła się hipoteka generalna, na całym majątku dłużnika, nie tylko aktualnym, ale nawet przyszłym. W majątku zaś mieściły się nie tylko rzeczy materialne, ale także i niematerialne (res incorporales).
Oczywiście i one mogły być pojedynczo obciążone zastawem.
Szczególnie ważnym rodzajem takiego zastawu na prawach był zastaw wierzytelności (pignus nominis), ale w zastaw można było oddać także i inne prawa majątkowe, np. użytkowanie, superficies, a nawet samo prawo zastawu (powstawał wtedy tzw. podzastaw). Ostatecznie w Rzymie można było zastawić wszystkie rzeczy, które były możliwe do sprzedaży
Realizacja zastawu
Zastawnik zaspokajał się z rzeczy obciążonej według ustalonych zasad, ale przez czynności prywatne. Można je było wykonać, mając faktyczną władzę nad rzeczą i odpowiednie upoważnienia.
Fiducia
Dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy poprzez mancipatio lub in iure cessio. Do abstrakcyjnego aktu przeniesienia dołączano jednak osobną umowę powierniczą (pactum fiduciae), w którym zastrzegano zwrotne przeniesienie własności po zaspokojeniu wierzyciela (fiducia com creditore contracta).
➢ Umowa powiernicza o przeniesienie własności rzeczy
➢ W prawie archaicznym brak ochrony cywilnej dłużnika fiducjarnego
➢ W późnym prawie przedklasycznym dłużnik otrzymał actio fiduciae directa
Pignus
Był to tzw. zastaw ręczny, przy którym następowało wydanie rzeczy zastawionej wierzycielowi, ale bez przeniesienia własności. Przy zastawie ręcznym dłużnik zachowywał wprawdzie własność rzeczy zastawionej i przywiązane do własności środki ochrony, ale wyzbywał się możliwości korzystania z rzeczy i obciążania jej kolejnymi zastawami.
➢ Ten rodzaj zastawu wykształcił się już w początkach republiki
➢ Prawo rzeczowe powstawało tutaj na podstawie umowy o tej samej nazwie
Pacta adiecta
(możliwe do zastrzeżenia przy zastawie ręcznym)
Lex
commissoria
Pactum de vendendo
Antichresis
Hypotheca
Chodziło mianowicie o zabezpieczenie interesów wielkich właścicieli ziemskich, którzy osiedlali na swoich gruntach drobnych dzierżawców. Taki dzierżawca zadłużał się zwykle u latyfundysty, ale na zabezpieczenie swoich długów mógł oddać w zastaw tylko swój skromny dobytek, rzeczy „wwiezione i wniesione” (invecta et illata). Były to przede wszystkim jego narzędzia pracy, oddanie ich w zastaw powierniczy czy ręczny pozbawiłoby rolnika zdolności produkcyjnej.
Stąd zrodziła się idea zastawu umownego, przy którym zastawca był nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy „obciążonej”, a nadto pozostawała mu możliwość uzyskiwania dalszych kredytów pod zastaw tej samej rzeczy.
