Mirosław Przyłęcki
Zagospodarowanie trwałej ruiny
zamku w Ząbkowicach Śląskich
Ochrona Zabytków 49/3 (194), 302-305
M irosław Przyłęcki
ZAGOSPODAROWANIE TRWAŁEJ RUINY ZAMKU
W ZĄBKOWICACH ŚLĄSKICH
Rozległa ruina zam ku w Z ąbkow icach Śląskich jest bardzo cennym zabytkiem architektury, rep rez en tu ją cym istotne w artości historyczne i artystyczne. Z am ek usytuow any obok średniow iecznego pierścienia o b ro ny m iasta, znajduje się tuż obok centrum interesujące go zabytkow ego m iasta dolnośląskiego, położonego na uczęszczanym szlaku kom unikacyjnym Praga — W roc law, odcinku prastarego „szlaku bursztynow ego”, w io dącego od o środków Im perium R om anum do w ybrze ży Bałtyku.
Z am ek — pozbaw iony pierw otnych funkcji i nie zabezpieczony technicznie — stanow i dla w ładz m iasta kłopotliw y problem . Jego aktywizacja funkcjonalna i stabilizacja techniczna jest konieczna także ze w zglę d ó w policyjnych (do niedaw na w piw nicach o biektu grom adzili się osobnicy z tzw. m arginesu).
1. Z am ek w Z ąbkow icach Śląskich — w id o k północnego skrzydła zam ku o d w ew n ątrz. Fot. M. Przyłęcki, 19 9 4 r.
1. C astle in Z ąbkow ice Śląskie — v ie w o f the northern w in g o f the castle from the interior. Photo: M. Przyłęcki, 1994
W 1994 r. w ładze m iasta z burm istrzem mgr. Ro m anem M iszkiew iczem na czele, inspirow ane także przez W ojew ódzkiego K onserw atora Z abytków z Wał brzycha mgr. inż. arch. Andrzeja Kubika, podjęły w stęp ne kroki w celu rozwiązania problem u. Ekipy bezrobot nych pod nadzorem konserw atorskim au to ra ro zp o częły odgruzow anie obiektu. M . Przyłęcki opracow ał też roboczą dokum entację kolejnych faz zabezpiecza nia reliktów zam ku oraz — pod koniec 1994 r. — projekt koncepcyjny zagospodarow ania zam ku.
Historia obiektu
Pierwszy zam ek wznieśli w Ząbkow icach (niem. n a zwa Frankenstein) piastow scy książęta świdniccy — być m oże jeszcze Bolko I Surow y (zm. 1301), b u d o w niczy w ielu zam ków w księstwie św idnickim (m.in. w pobliskim D zierżoniow ie i Książu), jego syn B ernard albo też w nuk Bolko II (1326-1368) w początku XIV w. Pierwsza zachow ana w zm ianka o zam ku pochodzi z 1321, druga z 1376 roku. W 1428 r. był bezskutecz nie oblegany przez oddziały husyckie. Po wygaśnięciu linii Piastów św idnickich i ziębickich zam ek stał się w łasnością K orony Czeskiej. W 1453 r. właścicielem zam ku był czeski król — Jerzy z Podiebradu, a następ nie jego syn H enryk I — książę ziębicki. W 1467 r. zam ek częściowo zajęły wojska książąt śląskich w alczą cych z Podiebradam i, odbił go jednak W iktoryn z Po diebradu. W 1468 r. zdobyły zam ek połączone wojska m ieszczan w rocław skich, św idnickich i nyskich. M ie szczanie — w spierający króla W ęgier i Czech — M a cieja Korw ina — zburzyli gotycki zam ek, aby nie dostał się ponow nie w ręce Podiebradów. W latach 1 5 2 0 - 1532 syn H enryka I — książę ziębicki i oleśnicki oraz hrabia kłodzki Karol I z Podiebradu odbudow ał i znacz nie rozbudow ał zam ek, tw orząc na zrębach p o zo stało ści średniow iecznych okazałą, reprezentacyjną i silnie ufortyfikow aną rezydencję. P rojektantem tego n ow e go założenia był architekt królew ski z Pragi Benedykt Rejt (Ried), budow niczy m .in. w spaniałych renesanso wych sal na H radćanach. Rejt w prow adził tu jedne z pierwszych na Śląsku m urow ane basteje — wieże artyleryjskie, k tó re stały się p ro to ty p em późniejszych budow li o bronnych zam ków i m iast śląskich. Po śm ier ci K arola I jego następcy nie kontynuow ali już prac. Z aniechano m .in. budow y podcieniow ych k rużgan ków w okół dziedzińca i p raw d o p o d o b n ie dw óch ko lejnych bastej — północnej i południow ej. O statnią większą pracą było usypanie w r. 1582 wysokiej grobli
w poprzek fosy otaczającej zamek od północnego wscho du, północy i p ó łnocnego zachodu. W roku 1584 sta rosta ząbkow icki dokończył połączenia miejskich m u rów ob ro n n y ch z zam kiem . W ojna trzydziestoletnia (1 6 1 8 - 1648) przyniosła budow li zagładę. Oblegany, bom b ard o w an y i zdobyty przez w ojska cesarskie w 1632 r. został ostrzelany z dział i zdobyty w r. 1646 przez Szwedów, którzy wysadzili w pow ietrze część o bw arow ań, a zam ek po splądrow aniu zniszczyli. P ró by częściowej o d budow y zam ku podejm ow ali m iejsco wi starostow ie ziemscy w 1651 i 1661 roku. Jednak w r. 1728 budow lę ostatecznie opuszczono. Dzieła zniszczenia d o k o n ał pożar w 1784 r. który m .in. d o szczętnie straw ił istniejące jeszcze dachy.
W latach 1819 i 1829 zniw elow ano nasypy o b ro n ne — m .in. szańce usypane przez w ojska H absburgów w latach 1 6 3 3 -1 6 3 4 oraz zasypano fosę zam kow ą. W początkach X X w. zam ek — a raczej jego m alow nicze ruiny — stanow ił atrakcję turystyczną. P rzepro w adzano prace porządkow e i zabezpieczające, m .in. pod kierunkiem śląskiego k o nserw atora prow incjalne- go G. G ru ndm anna. M ury ruiny zam ku w stępnie za bezpieczono w latach 1 9 5 6 -1 9 5 7 (ekipa Brygady Ro b ó t K onserw atorskich na zlecenie W K Z z W rocławia). Ponow nie — nieco gruntow niej — zabezpieczono za m ek w roku 1959 po d kierunkiem M . Przyłęckiego (rów nież ekipa BRK — później PP PKZ z W rocławia). Kolejnymi pracam i porządkow ym i w 1970 r. kierow ał Społeczny O piekun Z abytków Z ąbkow ic Józef Glabi- szewski pod nadzorem ów czesnego W ojewódzkiego K onserw atora Zabytków . W r. 1975 w ram ach akcji tygodnika ,W iadom ości” , Komisji O pieki nad Z aby tkam i PTTK z W rocław ia i Biura Studiów i D o k u m en tacji Zabytków z Wrocławia „N a szlaku zamek piastow ski”, w czynie społecznym (zorganizow anym głów nie przez J. i R. G labiszewskich) p rzeprow adzono dalsze odgruzow anie i oczyszczenie z niszczącej zieleni partie zamku, zabetonow ano część otw orów sklepiennych itp.
W latach osiem dziesiątych nie konserw ow ane relik ty ponow nie zaczęły ulegać zniszczeniu. Runęły partie attyk na wieży i ścianie p o łudniow o-w schodniej. Z a w aliły się p artie sklepienia nad piw nicam i, skruszeniu uległy partie kam ieniarki. K orony m urów porastała niszcząca roślinność.
Założenia kierunkowe rewaloryzacji i zagospodarowania zamku
A. Z ak ład a się utrzym anie zam ku w form ie zaby tkow ej trw ałej ruiny, określonej już w XIX w. jako uznana, uzasadniona i praw idłow a form a egzystencji zabytku arch itek tu ry zniszczonego i pozbaw ionego funkcji użytkow ych (m.in. A. Riegl, M . D vorak, I. Ru- skin, a w X X w. m .in. Barbacci, w Polsce Piwocki i J. Zachw atow icz).
Z ałożenie to wym aga określenia sposobów i m etod niezbędnych prac technicznych stabilizujących trw ale resztki m urów , sklepień i innych ustrojów b udow la nych. Stabilizacja taka musi zapew nić przetrw anie re liktów, zabezpieczenie przed niszczącymi skutkam i działań atm osferycznych, skutkam i rozpadu substancji w w yniku n aturalnego starzenia się, jak rów nież sku tkam i niszczącej działalności człowieka. Założenie to w yklucza także w adliw ą doktrynalnie (fałszowanie d o k u m en tu historycznego), zbędną funkcjonalnie i nie m ożliw ą ze w zględów finansow ych rekonstrukcję za b ytku naw et w jego częściach, dopuszczając jedynie uczytelnienie fragm entów ruiny i uzupełnienia stru k tu ry ze w zględów technicznych i funkcjonalnych (w o bec określonej niżej koncepcji częściowej adaptacji ruiny w zm ienionych, dostosow anych do potrzeb i m ożliw ości w arunkach). Jako form ę zabezpieczenia k o ro n y m u ró w przyjęto opracow aną w r. 1980 przez M . Przyłęckiego m etodę tzw. techniczno-biologiczną kojarzącą zabezpieczenie techniczne z osłoną biolo giczną — d o b ran ą roślinnością.
B. Z ak ład a się przystosow anie dziedzińca, otoczenia zam ku i w ybranych pom ieszczeń do celów użytko w ych (scena, w idow nia, zaplecze, kaw iarnia, blok sa nitarny) um ożliw iających w ykorzystanie obiektu do w spółczesnych potrzeb kulturalnych, rekreacyjnych, turystycznych, handlow ych i dydaktyczno-ośw iato- wych. Z ałożenie to przew iduje zagospodarow anie ist niejących pow ierzchni w ybranych pom ieszczeń zam ku, w prow adzenie urządzeń sanitarnych, technicznych i innych rozw iązań funkcjonalnych nie kolidujących z ch arak terem trw ałej ruiny. Przewiduje się zapew nie nie bezpieczeństw a użytkow nikom oraz przejrzystość ekspozycji zachow anych elem entów strukturalnych zam ku. Z ak ład a się okresow e w ykorzystyw anie zespo łu zam kow ego do incydentalnie organizow anych im prez kulturalnych (kino letnie, teatr am atorski, pokazy typu „św iatło i dźw ięk” na świeżym pow ietrzu, w ysta wy i przeglądy tw órczości artystycznej), handlow ych (giełdy, targi lokalne, pokazy prom ocyjne), sp o rto w ych (np. gry i zaw ody nie w ymagające urządzeń spe cjalnych na dziedzińcu w ew nętrznym oraz inne na przed p o lu północnym zam ku), ośw iatow ych i tu ry stycznych (wycieczki szkolne i specjalistyczne).
Przew iduje się także stałe — częściowo naw et o d płatne — udostępnianie zam ku turystom indyw idual nie lub zwiedzającym zbiorow o w połączeniu z dzia łalnością pobliskiej Izby Pamięci w „D om u K aufunga”. N ie wyklucza się innych form zorganizow anego użytkow ania zam ku, np. na plenery m alarskie, graficz ne czy fotograficzne, różnego rodzaju konkursy (np. zainicjow ane już na zam ku w G olubiu-D obrzyniu konkursy recytatorskie, turniejow e (G olub-D obrzyń, zam ek C hojnik, zam ek G rodziec) czy strzeleckie (ku
sza, łuk) organizow ane już z pow odzeniem od 1990 r. na zam ku C hojnik.
C. Z ałożenia powyższe o p a rto na analizie istnieją cych w 1994 r. m ożliwości organizacyjnych i finanso wych. Przew idują zagospodarow anie zam ku i jego p e ł ne zabezpieczenie do ustalonych w spólnie z Z a rz ą dem M iasta i G m iny Z ąbkow ice SI. doraźnie potrzeb przy m inim um nakładów finansow ych i założeniu w y ko nania tych prac sposobem gospodarczym przy m ak sym alnym w ykorzystaniu pracow ników niew ykw alifi kow anych (bezrobotnych). Realizując optym alną k o n cepcję doraźną nie w yklucza się rozszerzenia form i sposobów zagospodarow ania dalszych partii zam ku w przyszłości. Przy tego rodzaju ustaleniach nie p rz e w iduje się np. dyskusyjnej odbudow y głów nej wieży zam kow ej.
O rganizację p u n k tu w idokow ego na wieży p o łu dniow ej — w obec niew ykorzystania „Krzywej W ieży” — kam panilli pobliskiego kościoła farnego, uznano za zbędną. N ie znaleziono rów nież odpow iedniego uży tk o w n ik a ew entualnych pom ieszczeń na p iętrach głów nej wieży zam kow ej nad przejazdem . P onadto nie uzyskano gw arancji zapew nienia o dpow iednich śro d ków finansow ych przy dużym koszcie realizacji, w obec i tak sporych śro d k ó w niezbędnych do realizacji prac przew idzianych w punktach A i B.
Rozwiązania szczegółowe
1. Projektuje się zagospodarow anie dziedzińca w e w nętrznego jako przestrzeni w idokow ej, handlow ej i im prezow ej. W tym celu przew idziano adaptację ist niejącego w części płd. dziedzińca podw yższenia te re now ego na p ro sto k ątn ą scenę o wym. ok. 16,5 x 6,0 m i przew yższeniu ok. 60 cm w stosunku do am fiteatral nie zaprojektow ańej w idow ni. Przestrzeń w idow ni sta now i p ó łn o cn a połow a dziedzińca. W ypełniają ją a m fiteatralnie drew niane (ew entualnie na lekkiej k o n strukcji m etalow ej, np. z ru r stalow ych), segm entow e ławki zestaw iane doraźnie na odcinkach koła i stabili zow ane liniow o w czasie w idow isk. C hłonność w i dow ni obliczono na ok. 6 0 0 -6 5 0 osób. Projektuje się także p om ost na osi i po przeciwległej stronie sceny z kabiną k in o o p e ra to ra i stanow iskiem sterow ania ośw ietleniem dziedzińca oraz ap aratu rą dźw iękow ą, baterie reflek to ró w rozm ieszczone tak, aby ośw ietlać scenę i elem enty architektoniczne zam ku snopam i lub w iązkam i św iatła, nie rażąc oczu w idzów w am fitea trze. Jak o zaplecze sceny przew idziano w p arterze skrzydła południow ego pom ieszczenia szatni, g a rd e ro by i podręczny m agazyn rekwizytów, a w pom ieszcze
niach piw nicznych m agazyn sprzętu (ławy, dekoracje, rekwizyty) i sanitariaty dla a k to ró w i personelu tech nicznego. W arsztaty podręczne i kom orę techniczną projektuje się w piw nicy skrzydła w schodniego — pod sanitariatam i głów nym i (w idow nia, zwiedzający, uczestnicy im prez).
Jak o zaplecze w idow ni i urządzenia niezbędne dla eksploatacji zam ku przew idziano bufet z pom ieszcze niem kaw iarni (założono jej eksploatację głów nie w okresie sezonu turystycznego, tj. od kw ietnia do października) i portiernię z kasą projektow ane w skrzy dle zachodnim (frontow ym ) oraz obiekt sanitarny (blok W C) w parterze skrzydła w schodniego.
W tym celu — zakładając zm inim alizow aną inge rencję w struktury trw ałej ruiny zespołu zam kow ego — w ykorzystano głów nie pom ieszczenia zachow ujące sklepienia (z koniecznością sporadycznego ich uzupeł nienia i zabezpieczenia technicznego). Jedynie część sanitarną o o d pow iednich do now ego przeznaczenia zam ku i liczby korzystających pow ierzchniach i wyso kościach w parterze skrzydła zachodniego zap ro jek to w ano zgodnie z obow iązującym i norm am i jako nową. Przew idziano p o n a d to m ożliw ość w ykorzystyw ania części sanitarnej przez osoby niepełnospraw ne na w óz kach inw alidzkich. Także w arsztaty i kom orę technicz ną w piw nicy (przyziemiu) skrzydła zachodniego pod częścią sanitarną zaprojektow ano tak, aby nie naruszać m u ró w zew nętrznych skrzydła oraz um ożliw ić sw o bodne przejście w zdłuż odsłoniętych — pozbaw ionych sklepień i stro p ó w piw nic skrzydeł zachodniego i p ó ł nocnego. Z m inim alizow ano do granic dopuszczonych norm am i technicznym i i przew idyw anym nasileniem ruchu turystycznego liczbę now o projektow anych schodów i pochylni. Wejście do zam ku od strony za chodniej zaprojektow ano jako szerokie schody te re n o we w pisane we fragm enty zdew astow anych m urów i sklepień tej części zam ku — pow tarzając zresztą i znacznie popraw iając istniejące fragm entaryczne ro z w iązanie, zapew ne z X IX w ieku. Schody prow adzące z piw nicy skrzydła p ółnocnego na niski p a rte r skrzydła w schodniego zaprojektuje się jako now e, w k o m p o n o wując je — bez naruszania substancji zabytkow ej — w istniejący układ m u ró w i sklepień. R ów nież strop nad południow ą częścią skrzydła zachodniego zap ro jektow ano tak, aby zachow ać charakter trw ałej ruiny budow li. Pow ierzchnie górne zachow anych sklepień, ich części uzupełnianych, jak i now ych stro p ó w p ro ponuje się pokryć w arstw ą izolacyjną oraz ziem ią u p raw n ą, um ożliw iającą p o ro st i w egetację zieleni w myśl ustaleń techniczno-biologicznej m etody k o n serwacji trw ałych ruin autorstw a M . Przyłęckiego.
Literatura
K. Bimler, Die schlesischen massiven W ehrbauten, Bd. 5 (nie publ.) Breslau 1943 [?].
G. G ru n d m an n , Burgen, Schlösser u n d G utshäuser
in Schlesien, Bd. 1 — D ie m ittelalterliche Burgruinen, Burgen und W oh n tü rm e, F rankfurt/M ain 1992, s. 4 3 ;
Bd. 2 — Schlösser u n d feste H äuser der Renaissance, W ürzburg 1987, s. 18.
B. G u erquin, Z a m k i s'lqskie, W arszawa 1957, s. 86; tenże, Z a m k i w Polsce, W arszawa 1984, s. 339.
The Management of the Ruins
The early fourteenth-century castle in Ząbkowice Śląskie will be preserved in the form of a permanent ruin. Such a treatment of an object is a recognized, justified and proper
H . Lutsch, Verzeichniss der K unstdenkm äller der
Provinz Schlesien, Breslau, Bd. II, s. 113.
К i J. Pilch, Z a b y tk i Dolnego Śląska, W roclaw 1962, s. 194.
M . Przyłęcki, D olnośląskie za m k i piastow skie —
szlak p o łu d n io w y, W roclaw 1970; tenże, Technicz- no-biologiczna m etoda konserwacji m u ró w trw ałych ruin, „O ch ro n a Z ab y tk ó w ” 1981, nr 1.
H . W eczerka, H andbuch der historischen Stätten —
Schlesien, S tuttgart 1977, s. 95.
the Castle in Ząbkowice Śląskie
form of an existence of a architectural monument which is deprived of its original function and completely devastated.
The author recalls the history of the castle and presents premises for the revalorisation and management of the object.
