Zesłańcze rysunki księdza Leopolda Zgodzińskiego w zbiorach Muzeum Niepodległości

(1)

Anna Milewska-Młynik

Zesłańcze rysunki księdza Leopolda

Zgodzińskiego w zbiorach Muzeum

Niepodległości

Niepodległość i Pamięć 3/2 (6), 179-192

1996

(2)

"N iepodległość i P a m ięć"

Anna Milewska-Młynik

R- 111

' N r

1996

Zesłańcze rysunki księdza Leopolda

Zgodzińskiego w zbiorach Muzeum

Niepodległości

Różne oblicza Sybiru

O braz S y b iru

1

utrw alony w św iadom ości zbiorow ej P olaków je s t w izerunkiem em o cjo nalnym , utrzym yw anym w ciem nych barw ach. B ezlitosna przyroda, fizyczne i psychiczne cierpienia zesłańców w ypełniają go praw ie bez reszty. Jaśniejsze w ątki są tu ledw ie naszki cow ane, gdyż nie pasu ją do tradycyjnego w yobrażenia złow rogiej krainy. W zm itologizo- w anym przekazie nie o obiektyw ną praw dę przecież chodzi, lecz o upam iętnienie krzyw dy wyrządzonej ludziom wartościowym. Dlatego wizja Sybiru je st jedynie specyficzną historią w y brańców; większość represjonowanych odgrywa role statystów, a tylko niewielka ich grupa - bojownicy o wolność, sprawiedliwość społeczną, wygnańcy z ziemi ojczystej w ysuw ają się na plan pierw szy patriotyczno-m artyrologicznego dramatu. Dopiero pozbaw iona legendy rzeczy w istość ukazuje złożone oblicze Sybiru - nie zawsze i nie wszędzie jednoznacznie złe.

Spośród w ielu przybyszów , przem ierzających odludne szlaki sybirskich krain, jed y n ie los katorżników i łagierników m ógł przypom inać piekło na ziem i. S ytuacja p ozostałych za leżna była w dużej m ierze od skum ulow ania szeregu czynników : m iejsca pobytu, stopnia zniew olenia, w arunków m aterialnych czy w ew nętrznych p redyspozycji osób, które z ró ż nych przyczyn znalazły się w otchłani im perium . P rzykłady badaczy-podróżników , społecz ników , ludzi interesu w skazują, że p obyt na Syberii ow ocow ał niekiedy korzyściam i2.

N aturalne bogactw a słabo zagospodarow anych terenów , sprzyjały udanym przydsię- w zięciom gospodarczym , o czym św iadczy chociażby fortuna A lfo n sa P oklew skiego-K o- ziełła, w łaściciela kopalń złota, kam ieni szlachetnych, m łynów parow ych, gorzelni i szyn ków . W śród zesłańców znalazło się w ielu uzdolnionych inżynierów (m .in. E rnest B obiński, K azim ierz Falkow ski, A dam Szydłow ski), lekarzy (Józef Ł agow ski, A leksander D ogiel, Jó z e f K ościałkow ski, C ezary W iśniew ski, A ntoni K rasicki, C elestyn C iechanow ski i inni), w ysoko cenionych przez różne środow iska za ich w kład w popraw ę w arunków życia m iej scow ej ludności. Interesująca pod względem geograficznym i kulturow ym kraina inspirowała też światłe umysły do podejm ow ania naukowych dociekań. Pracą badaw czą zajm owali się zna

1 W polskiej tradycji pojęcie "Sybiru" obejmuje cały obszar zesłań w głąb Rosji.

(3)

180 Anna Milewska-Młynik

ni uczeni: Jan C zerski, A leksander C zekanow ski, B enedykt D ybow ski, E dw ard Piekarski, Bronisław Piłsudski, W acław Sieroszewski; m alarskie opisy syberyjskiej kultury i przyrody tw orzyli artyści: A leksander Sochaczewski, Stanisław W roński, M aksym ilian Oborski.

Przykłady można mnożyć, gdyż lista Polaków zasłużonych, w poznawaniu czy zagospoda rowywaniu odległych zakątków Rosji jest imponująca. Jawią się na niej postacie o udokumentowa nej historii, obok nich zaledwie majaczą te, których losy i dokonania znane są tylko pobieżnie. Za chowane ułamki świadectw prawdopodobnie nigdy nie pozw olą zaznajomić się z nimi bliżej.

D o tych ostatnich zalicza się rów nież ksiądz L eopold Z godziński, w ikariusz parafii K rasnystaw w guberni lubelskiej.

Fragmenty życiorysu

W w ielotom ow ym opracow aniu P aw ła K ubickiego B ojow nicy ka p ła n i, rozsiane są k ró t kie w zm ianki o L eopoldzie Z godzińskim i je d n a dłuższa inform acja następującej treści: "Ks. L eopold Z godziński, ur. 1829 r. P odług odezw y specjalnej kom isji nm k a Kr. P. z dnia 20 lut. /3 m a r./ 1868 r. N r 2460 /A .A .D .X V 2, N r 36, A .A .D .L X X II

2

k. 157/ do zarządzające go spr. d. obc. w. ksiądz L. Z., wik. par. K rasnystaw , gub. lubi. należał do organizacji "re w olucyjnej" i był w niej nlkiem pow iatow ym na pow . krasnost., a gdy p ad ł dow ódca Sta- czew ski, przyjm ow ał o tem ustny raport od nlka okręgow ego L eona N iem irow skiego. W o bec pow yższych zarzutów m nk Kr. P. nakazał księży: L. Z. i F ranciszka W iśniew skiego, prob. z S aw ina pow . C heł., gub. lubi. w ysłać na m ieszkanie do cesarstw a, co specjalna kan celaria nm ka Kr. P. spraw. wojn. 10 lip. 1863 r. N r 3491 p rzekazała do w y k onania kom en- dantow i tw ierdzy Zam ość, w której L. Z. siedział od chw ili aresztow ania" .

W edług kartotek więźniów X Pawilonu Cytadeli W arszawskiej i dokum entów A G AD -u

4

losy księdza potoczyły się nieco inaczej. Źródła te podają, że Leopold Zgodziński, syn Szym ona był aresztowany pod zarzutem współudziału w Organizacji Narodowej i w 1863 roku osadzony w Cytadeli. N a podstawie konfirmacji N am iestnika z 10 czerw ca 1863 roku został skazany na zesłanie w głąb Rosji; wywieziono go z W arszawy trzecim transportem dnia 1 października 1863 roku.

O kilku następnych latach życia księdza Z godzińskiego dokum enty pisan e [w ogóle] m ilczą. Jego pobyt na zesłaniu, stosunek do otaczającej rzeczyw istości pozostaje w sferze dom ysłów . Jedynym , choć bardzo ciekaw ym źródłem inform acji o w arunkach, w jak ich przyszło m u żyć, je s t cykl rysunków w ykonanych przez niego z natury, w m iastach guberni kostrom skiej. Z achow ała się rów nież fotografia księdza z początkow ego okresu zesłania. W idzim y na niej postać w pełni odpow iadającą utrw alonem u w izerunkow i Polaka-zesłańca: du m n ą postaw ę, m ądrą, surow ą tw arz o regularnych rysach, okoloną bujnym zarostem . N a tekturce fotografii w idnieje w ykaligrafow ana ręk ą księdza dedykacja: "H onoracie Zgodziń- sk iej

5

na pam iątkę. K ołogryw d. 3/12 1863 r."

3 Bojownicy kapłani za sprawę kościoła i ojczyzny w latach 1861-1915, oprać. P. Kubicki, Sandomierz 1933, cz.

1, t. 2, s. 467. 4 AGAD, 2G P , 12, k. 8.

(4)

D atow ane rysunki księdza Z godzińskiego pozw alają poznać m iejsca i czas je g o k ilkulet niego pobytu na zesłaniu. W iadom o, że od listopada 1863 roku do sierpnia 1864 roku był osiedlony w K ołogryw ie, a w latach 1864-1867 - w W arnaw inie. W edług ustaleń d r Zofii S trzyżew skiej kolejnym etapem je g o tułaczki po R osji była g u bernia k urlandzka6, zaś ostat nia o nim w iadom ość pochodzi z roku 1877.

W cz. 3, r. II B ojow ników kapłanów przytoczona je s t o bszerna korespondencja ks. M i kołaja K ulaszyńskiego. W liście do ks. A leksandra K ierońskiego, pisanym w S pasku dnia

6

lutego 1877 roku inform ow ał adresata, że "Zgodziński przejeżdżał przez N iższy N ow ogród n

do O desy" . Co działo się dalej, nie w iadom o.

Fakt, że je g o rysunki zachow ały się w śród pam iątek rodzinnych w W arszaw ie sugeruje, że pow rócił z zesłania do kraju. R ysunki te były tw orzoną na bieżąco dokum entacją środo w iska i w w iększym stopniu opisyw ały różne przejaw y m iejscow ej kultury, niż w łasne po łożenie. Jest raczej m ało praw dopodobne, żeby ksiądz Z godziński przesyłał je bliskim , ja k o pew nego rodzaju w iadom ości o sobie. W arto zaznaczyć, że poszczególne kartki p onum ero w ane są ręką autora niezgodnie z chronologią rejestrow anych faktów , a w ięc po o pracow a niu całego cyklu. M ożna przypuszczać, że stało się to po je g o w yjeździe z W arnaw ina. Z a stanaw iające je s t tylko, dlaczego w pozostałych m iejscach pobytu nie kontynuow ał sw ojej pracy. M oże zaabsorbow ały go w tedy inne spraw y, albo otoczenie w ydaw ało m u się m niej ciekaw e, a m oże reszta rysunków po prostu zginęła?

Ikonograficzne opisy Kołogrywu i Warnawina

O bydw a dokum entow ane przez L eopolda Z godzińskiego m iejsca pobytu - K ołogryw i W arnaw in były m iastam i pow iatowym i położonym i w guberni k o stro m sk iej. Jej zw ięzłą

O

charakterystykę podaje E ncyklopedia P ow szechna O rgelbranda . S ygnow ana inicjałam i J. BI. notka inform uje, że w guberni przew ażały okolice m alow nicze, choć m ało przyjazne człow iekow i: rów ninny lub pagórkow aty teren porastały gęste, rozległe lasy, w śród których rozpościerały się liczne je zio ra i bagniska; klim at "więcej zim ny um iarkow any". P odstaw ę utrzym ania ludności stanow iło rolnictw o, które m im o "m iernourodzajnych" gleb do starcza ło w ystarczającą ilość zboża. H odow la stała na niskim poziom ie.

P od w zględem przem ysłow ym najlepiej rozw inięte było przetw órstw o drew na. O kolicz na ludność w yrabiała naczynia drew niane, plotła "rohoże", pęd ziła dziegieć i sm ołę. Ko- strom scy rzem ieślnicy (cieśle, tracze, kam ieniarze, zduny, szklarze, stolarze, kow ale) w ę drow ali p o "całym państw ie od Syberyi do G ruzyi". P rodukcja fabryk i zakładów , w yrabia ją cy c h głów nie płótno, obrusy, tkaniny baw ełniane oraz p rzetw arzających skóry była m ało

znacząca. R ów nie słabo prosperow ał handel, z w yjątkiem drobnej sprzedaży.

6 Materiały Departamenta Duchownych Dieł Inostrannych Wieroispowiedanii /S-Petersburg, RGIA, f. 821, op. 150, d. 222,1. 10/.

7 Bojownicy kapłani..., op. cit., cz. 3.t.2, s. 241.

(5)

182 Anna Milewska-Mtynik

W pierw szym okresie zesłania L eopold Z godziński osiedlony był w pow iecie kołogry- w skim , zajm ującym poślednie tereny guberni kostrom skiej. O kolicę charakteryzow ała "po w ierzchnia w zgórkow ata, m iejscam i bagnista, pokryta lasam i (więcej ja k 3/4 pow .), grunt piaszczysty, nieurodzajny". L udność utrzym yw ała się z obróbki i spław u drew na oraz my- ślistw a; w ielu m ieszkańców "w ychodziło na zarobek do innych gubernij" .

P ołożony na lew ym brzegu U nży K ołogryw liczył około 1800 m ie sz k ań có w 10. W 2 p o łow ie X IX w. był m ało ciekaw ym , prow incjonalnym m iasteczkiem i tak go pew nie postrze gał L eopold Z godziński. S pośród 54 w ykonanych na zesłaniu rysunków , zaledw ie cztery obrazują k ołogryw ską architekturę.

Najokazalej prezentował się dom Żukowa (rys. 51). W komponowany w pochyłe zbocze budy nek posiadał od strony szczytu dwie kondygnacje. W dolnej mieścił się prawdopodobnie sklep, o czym świadczą szyldy nad drzwiami i ustawione obok wielkie beczki. Rozległą część mieszkalną, zbudowaną z okrąglaków, pokrywał czterospadowy tarciczny dach. Dekoracyjnymi akcentami prostej i solidnej konstrukcji były balkony i ganek, zwieńczone dwuspadowymi daszkam i11.

D w a następne rysunki przedstaw iają kw atery, w których m ieszkał L eopold Z godziński; D om B atujew ych (rys. 19) reprezentuje starszą form ę budow nictw a m ieszkaniow ego. U kazany o d frontu i rozrysow any na planie budynek m a układ dw utraktow y (po dw ie izby w szerokości), asym etryczny, z w nętrzam i m ieszkalnym i rozm ieszczonym i w okół central nie usytuow anego system u ogniow ego. Jest on interesujący ze w zględu na typow ą na tam tych terenach, a u nas rzadziej spotykaną konstrukcję. Z budow ano go z oddzielnie staw ia nych pom ieszczeń (na co w skazują szeregi w ystających ze ścian ostatków ), połączonych w je d n ą całość i pokrytych w spólnym czterospadow ym , tarcicznym dachem . D ru g a kw atera, dom A .W . B iełogorow a (rys. 53) staw iany był z okrąglaków m ocow anych na w pust, o łą czeniach zam askow anych przytw ierdzonym i w zdłuż kraw ędzi deskam i lub posiadał ściany łątkow e, skonstruow ane z bali w puszczonych w w ypazow ane słupy.

O bok m ieszkań założone były niew ielkie ogródki, zaś całość zabudow ań otaczały drew niane płoty łątkow e.

O statni z tej serii rysunek przedstaw ia w ięzienie w K ołogryw ie (rys. 26) które, p rzynaj m niej na obrazku, robi w rażenie m ałego budyneczku, osaczonego w yniosłą palisadą.

Z nacznie bogatszą dokum entację sporządził L eopold Z godziński w W arnaw inie i o k oli cach. Po niespełna rocznym pobycie w K ołogryw ie, osiadł tu na dłużej, być m oże ze w zglę du na korzystniejsze w arunki praw obrzeżnej części nadw ietłużańskich terenów . W edług E ncyklopedii O rgelbranda "na całej długości w zdłuż biegu rz. W ietługi i na 3 m ile w szerz m iejscow ość je s t w znioślejszą i bardziej suchą; lasy tu są oczyszczone, osady częstsze i po-

12

la dobrze upraw ione" . W kolejnym w ydaniu encyklopedii o liczącym 1200 m ieszkańców

13

W arnaw inie napisano jedynie, że posiada 3 cerkw ie '.

9 Encyklopedyja Powszechna, t. 11, W-wa 1884, nakt. S. Orgelbranda. 10 Tamże.

11 Budownictwo Wielkorusów omówione jest m.in. w: Russkije. Istoriko-Etnograftczeskij Atlas, Moskwa 1970; K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, W-wa 1967.

12 Encyklopedyja Powszechna, op. cit., t. 15, 1864. 13 Encyklopedyja Powszechna, op. cit., t. 11, 1884.

(6)

B yły one pew nie osobliw ością m iasta, gdyż L eopold Z godziński pośw ięcił im aż pięć rysunków . N a podstaw ie sporządzonej przez niego dokum entacji sądzić m ożna, że w arna- w ińskie budow le sakralne były m ało oryginalne, oszczędnie zdobione i praw dopodobnie niew ielkie (na rysunkach nie są p odane w ym iary).

N ajefektow niej prezentow ała się cerkiew letnia (rys. 11, 42); trójczłonow ą, sym etrycz nie rozplanow aną św iątynię kryły dw uspadow e dachy, nad którym i d o m inow ała kopuła na bębnie. W ejścia prow adziły przez sześciokolum now e portyki, zw ieńczone trójkątnym i fron tonam i i półkopułam i. W ielobryłow ość budow li podkreślały rzeźbione fryzy, oddzielające poszczególne płaszczyzny.

Skrom ną, choć ładnie skom ponow aną cerkiew zim ow ą (rys. 4), w yróżniała przylegająca do niej w ieża dzw onnicza oraz ozdobny portal przy górnym w ejściu, zaś cerkiew na grobie B arnaby (rys. 18) - górujący nad resztą budow li dach w kształcie ostrosłupa. B arnabie po św ięcona była rów nież kaplica, w m iejscu je g o pustelni, złożona z

6

-bocznego, drew niane go sanktuarium i galeryjki (rys. 15).

W arnaw in, posiadał też obiekty państw ow e. N ajw ażniejsze było zapew ne biuro p o w ia towe (rys. 54), usytuow ane w piętrow ym , drew niano-m urow anym , klasycyzującym budyn ku. S olidnością w yróżniał się w arnaw iński kom pleks w ięzienny (rys. 10); za w ysokim m u- rem z okratow aną bram ą, m ieścił się piętrow y, praw dopodobnie m urow any budynek oraz kilka m niejszych zabudow ań, m ało w idocznych z zew nątrz.

Z e w zględu na osobę autora, szczególnie interesujący je s t rysunek koszar (rys. 38). W id niejący pod nim napis głosi: "K oszary w W arnaw inie G .K . p rzerobione z m agazynu w ódki podług m ego planu 1867 r.". O znacza to, że L eopold Z godziński w łączył się aktyw nie w ży cie lokalnej społeczności i był zapew ne osobą cenioną, skoro zaakceptow ano je g o pom ysł przebudow y m agazynu.

S am e koszary w yglądały dość skrom nie. R ysunek pokazuje p rzed n ią elew ację dw u k o n dygnacyjnego budynku o prostej bryle i sym etrycznie rozplanow anych elem entach arch i tektonicznych. U rozm aiceniem surow ej kom pozycji był ganek z kolum ienkam i, zw ieńczo ny trójkątnym frontonem .

P ozostałe rysunki dokum entują budow nictw o m ieszkalne. N a w szystkich p okazane są obszerne obejścia, złożone z kilku zabudow ań, otoczone drew nianym i płotam i łątkow ym i lub szczebelkow ym i.

N ajbardziej im ponująco w yglądała posiadłość R aczyńskiego - "kassjera" (rys. 13). W obejściu w yróżniał się duży dom z bali drew nianych, posiadający pięterko z ganeczkiem . D ostatnio m ieszkał rów nież W .W . B ikarukow , sędzia pow iatu (rys. 50), w łaściciel dw óch solidnych, drew nianych dom ostw o elew acjach przyozdobionych filaram i przyściennym i i w ycinanym i w desce nadokiennikam i.

B udynki, w których m ieszkał L eopold Z godziński m iały skrom niejszy w ygląd. R ysunki zatytułow ane: " l a M oja kw atera w M .P. W arnaw inie. D om A .W . A lifina" (rys. 43), "2a M o ja kw atera w W arnaw inie. D om O lim piady M atw iejew ny K allistow ej" (rys. 41) oraz "3a

M oja kw atera w W arnaw inie. D om A .P. Zbrujew a" (rys. 27) ukazują o bejścia z partero w y mi budynkam i, podobnym i pod w zględem konstrukcji do kołogryw skich ale o bogatszym rozczłonkow aniu bryły.

(7)

"Mieszkanie w cesarstwie"

W iele m ów iącą grupą rysunków są plany kw ater. Z aw ierają one szczegółow e inform a cje dotyczące usytuow ania i w yposażenia w nętrz oraz spisy lokatorów zajm ujących p o szczególne pom ieszczenia. D zięki nim w iadom o, że w obydw u m iejscach o siedlenia L eo p old Zgodzi ński dzielił los zesłańca z grupą Polaków .

W dom u B atujew ych w K ołogryw ie (rys. 31) m ieszkał z nieznanym i z im ienia B ętko w skim , D ziew ickim i W iśniew skim . O dw óch pierw szych brak ja k ich k o lw iek w iadom ości, zaś tożsam ość trzeciego je st niepew na.

W opracowaniu Pawła Kubickiego Bojownicy kapłani, podano informację o skazaniu Leopolda Zgodzińskiego i Franciszka Wiśniewskiego, proboszcza z Sawina, pow. chełmski na "mieszkanie do cesarstwa". Obaj księża przybyli na miejsce zesłania między sierpniem a październikiem 1863 roku, zaś w notce biograficznej Franciszka W iśniewskiego

14

podano, że został on zwolniony jeszcze w

1863 roku. Jeśli to prawda, księża mogli mieszkać wspólnie przez bardzo krótki okres.

W B ojow nikach kapłanach, odnotow any je s t je szc ze je d en W iśniew ski, ale o im ieniu M ichał, który przed zesłaniem był w ikariuszem w O stro łęc e15. S kazany na "m ieszkanie w Rosji" przebyw ał w guberni kostrom skiej, w tym sam ym czasie, co L eopold Z godziński, a w 1874 roku pow rócił do K rólestw a16. D ostępne źródła nie p o zw alają jed n o zn a cz n ie usta lić, który z księży był w ym ienionym na planie W iśniew skim .

W edług inform acji podanych przy rysunkach kw ater, po krótkim p o b y cie u B atujew ych, L eopold Z godziński przeniósł się do dom u B iełozorow a (rys. 30). B ył to je d y n y przypadek, gdy m ieszkał pod jed n y m dachem z m iejscow ym gospodarzem . B ędąc ju ż w W arnaw inie L. Z godziński przeprow adzał się często, ale za każdym razem przebyw ał w środow isku

Pola-17

ków . W ciągu całego udokum entow anego pobytu tow arzyszył m u ksiądz J. W yszyński , a u K allistow ej (rys. 36) i A lifina (rys. 46) - zesłaniec T. Z aleski. W kolejnych kw aterach, w spółlokatoram i byli w yłącznie księża. W dom u Z brujew a (rys. 28), K arpow a (rys. 48) i M aryi M atw iejew ny S w anow (rys.

8

), oprócz L. Z godzińskiego i J. W yszyńskiego m ieszkał ksiądz Ż m ijew ski, a u Z brujew a - ksiądz Tom icki.

S pośród w szystkich w ym ienionych je d y n ie tożsam ość Ż m ijew skiego m ożna ustalić na podstaw ie innych źródeł. P. K ubicki, pow ołując się na A kta K onsystorza M etropolii W ar szaw skiej, podał zw ięzłą inform ację o księdzu Józefie Ż m ijew skim , p roboszczu ze

Złako-18

wa, który w 1864 roku został zesłany do guberni kostrom skiej, gdzie p rzebyw ał

8

lat .

14 Bojownicy kapłani..., op. cit., cz. 1, t. 2, s. 461. Franciszek Wiśniewski, ur. w 1819 r. został zesłany za przynależ ność do organizacji powstańczej i za to, że "dał u siebie na plebanji pomieszczenia dla majstra, który robił piki". 15 Tamże, s. 637. Michał Wiśniewski, ur. w 1834 r. był dwukrotnie zesłany na "mieszkanie do Rosji" za nama

wianie do powstania i za "podburzające" kazania. Do roku 1862 przebywał w Kołogrywie, skąd powrócił do Ostrołęki. Aresztowano go ponownie 3/15/ czerwca 1863 r. i wysłano do gub. wołogodzkiej, a następnie prze niesiono do gub. kostromskiej.

16 Wg spisu zesłańców, Cytadela Warszawska.

17 Być może chodzi o księdza Józefa Wyszyńskiego, ur. w 1811 r„ zesłanego za kazania patriotyczne, zbiórkę pieniędzy i namawianie księdza Białobrzeskiego do zamykania kościołów. Por. M.W. Berg, Zapiski o powsta

niu polskim 1863 i 1864 r., t. 2 Kraków 1899, s. 99; Kartoteki więźniów X Pawilonu, Cytadela Warszawska.

18 Bojownicy kapłani..., op. cit., cz. 1, t. 3, s. 549. Ksiądz Józef Żmijewski, 1825-1898. Ur. we wsi Strabla, obw. białostocki, proboszcz w Złakowie, pow. łowicki, gub. warsz. "popadł w niełaski rządu" i w lipcu 1864 r. zo stał zesłany do gub. kostromskiej, gdzie przebywał 8 lat. Kolejne 12 lat spędził w Odessie, a we wrześniu 1884 r. uzyskał pozwolenie na powrót do kraju.

(8)

T e skąpe w iadom ości, są na razie jed y n y m św iadectw em pobytu o m aw ianych du ch o w nych w W arnaw inie. Ich nazw iska nie figurują rów nież, w spisach księży przeniesionych z różnych stron R osji do T unki nad B ajkałem , zaś w zm ianki w centralnych rejestrach osób skazanych na zesłanie są zbyt ogólnikow e, aby na ich podstaw ie d okonyw ać identyfikacji.

Z sam ych rysunków L eopolda Z godzińskiego, znacznie w ięcej, niż o m ieszkańcach m ożna w nioskow ać, o ich w arunkach bytow ych. Z e szczegółow o rozrysow anych planów kw ater w ynika, że w e w szystkich dom ach realia były podobne. N a ogół, zesłańcy zajm ow a li oddzielne pokoje, w yposażone w niezbędne m eble: łóżka, stoły, krzesła, szafy, zastępo w ane czasem przez "tłum oki" z odzieżą.

N ajw ygodniej żyło im się chyba w dom u Z brujew a. D o sw ojej dyspozycji m ieli, poza w łasnym pokojem , jadalnię, kredens, kuchnię i spiżarnię oraz kaplicę, która była adaptow a nym pom ieszczeniem , um eblow anym w długi stół, szafę, kanapę, k rzesła i biurko. W p o godne dni m ogli odpoczyw ać w ogrodzie, gdzie ustaw ione były ław ki - "kanapki" darniow e i stolik. D obre w arunki m iał też ksiądz Z godziński u B iełozorow a, który odstąpił m u pokój gościnny i sypialnię. W yposażenie dom u M aryi M atw iejew ny Sw anow , stw arzało z kolei m ożliw ości podejm ow ania pożytecznych prac, gdyż w pokoju służbow ym um ieszczony był w arsztat tokarski i stolarski.

N a podstaw ie sam ych rysunków trudno sądzić, ja k żyło się księżom na rosyjskiej pro wincji. M ożna je d y n ie przypuszczać, że ich położenie niew iele różniło się od sytuacji ze słańców , w innych pow iatow ych m iastach guberni kostrom skiej. Z opisu W incentego S m o czyńskiego w iadom o, ja k spędzali czas księża osiedleni w Buju: "W dalekim B uju nad zbie giem K ostrom y i W iokosy przebyw ał przez pew ien czas zesłaniec W incenty Sm oczyński w tow arzystw ie kilku rodaków . B yła to straszna dziura, ale m iała dobrą policję, której naczel nik, M ikołaj P łatonow icz P ierełoszyn był ośw ieconym i zacnym człow iekiem . A żeby znaleźć rozryw kę na w ygnaniu, P olacy sporządzili szopkę z lalkam i i przedstaw iali jasełka, na które uczęszczali także R osjanie... W innym czasie szukali innego zajęcia. W spółtow

a-19

rzysz kanonik O noszko kopał w łasną ręk ą row y dla osuszenia bagna pod m iastem " . Z esłani, w podobnym okresie księża z W arnaw ina także m usieli obm yślać sposoby w y pełnienia m onotonnie upływ ających dni. Ich sytuacja m aterialna nie stw arzała konieczności podjęcia pracy zarobkow ej. W edług relacji hr. Z ygm unta K ierdeja p rzebyw ającego w są siedniej guberni w ołogodzkiej "księża zesłańcy otrzym yw ali po

6

rb od rządu, prócz tego stypendia m szalne i zapom ogi z kraju, tak, że najbiedniejszy m iał przynajm niej 25 rb m

ie-20

sięcznie, co aż nadto w ystarczało na przyzw oite utrzym anie" . W ynika z tego, że d uchow ni m ogli pośw ięcać czas dow olnym zajęciom . W W arnaw inie, je d e n z księży w ykonyw ał m isterne klatki dla ptaków (rys. 7), L eopold Z godziński zaprojektow ał przebudow ę m aga zynu w ódki, sporządził dokum entację kołogryw skiej i w arnaw ińskiej architektury, kopio w ał stare ryciny. Jest on rów nież autorem serii bardzo ciekaw ych rysunków , pośw ięconych etnograficznym opisom guberni kostrom skiej.

19 M. Janik, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928, w. 396. 20 Tamże, s. 389.

(9)

Ikonograficzne opisy wsi

Sporządzona przez Leopolda Zgodzińskiego dokum entacja kostrom skiego budow nictwa jest opisem konkretnych domostw. Pod rysunkami podane są zazwyczaj szczegółow e dane: nazw i sko właściciela lub określona funkcja budynku, nazw a miejscowości oraz data. W yjątek stano wią "Domy włościańskie, G.K." (rys. 39), które nie rejestrują realnej rzeczywistości, ale stano w ią przegląd form ówczesnego budownictwa wiejskiego w guberni kostromskiej.

B liżej nie opisany rysunek ukazuje trzy różniące się budynki. N a pierw szy m planie, p o kazane są dom y m ieszkalne, posiadające ściany zrębow e z okrąglaków i tarciczne dw uspa dow e dachy, w zm ocnione deskam i okapow ym i. Z budow ane na w ysokiej p o dbudów ce d o m y, w części dolnej nie m ają okien. W ejście do w yżej położonego m ieszkania prow adzi al bo przez ganek na palikach albo p rzez drew niany podest i p rzybudów kę z desek. O kna są m ałe, ozdobione w ycinanym i listw am i. N a drugim planie, pokazany je s t jedno p o zio m o w y budynek z bali, przykrytych czterospadow ym dachem .

P odobną zasadę dokum entow ania przyjął L eopold Z godziński przy opisie "typów m iej scow ych". Postacie nie pokazują indyw idualnych osób, ale ich cechy uogólnione. R ysunki syntetyzują inform acje o stroju i w ykonyw anych zajęciach. Ż aden z nich nie przed staw ia lu dzi przy pracy - zm ęczonych, byle ja k odzianych. Statycznie ujęte postacie m ają, ja k n ajle piej prezentow ać strój, a dodany rekw izyt je d y n ie w skazuje ja k ą ś czynność.

A. Jacher-T yszkow a, analizując X IX -w ieczne źródła ikonograficzne, p o św ięcone p o l skim strojom ludow ym pisze: "W X IX w iecznej ikonografii przynależność społeczna je s t określana nie tylko za p om ocą ubiorów w iejskich, ale i charakterystycznych atrybutów czy rekw izytów . A trybuty określały w sposób jednoznaczny głów ne lub uboczne zajęcie zaw o d o w e i przynależność stanow ą. W rękach m ężczyzn odzianych w o dśw iętne sukm any, które

21

nigdy nie były używ ane ja k o u biór roboczy, pojaw iły się łopaty, w idły, kosy itd." . W cyklu rysunków L. Z godzińskiego, atrakcyjnością w yróżnia się strój kobiety sprzeda ją ce j po dom ach m leko (rys. 17). Jej głow ę zdobi usztyw nione nakrycie - "soroka" i ręczni-

kow ata chusta o haftow anych brzegach. N a dłu g ą koszulę z obszernym i rękaw am i nałożona je s t suknia-sarafan, w ukośne paski, haftow ana w zdłuż zapięcia i na dole.

P odanej przez A. Jacher-T yszkow ą zasady, stosow anej w naszej X IX -w iecznej

ikono-22

grafii, nie m ożna je d n a k uogólniać. W Istoriko-etnograficzeskim atlasie , zaw arta je s t in  form acja, że w rosyjskich guberniach w ykazyw ano niekiedy szczególną dbałość o w ygląd roboczej odzieży. W czasie sianokosów , w których uczestniczyła praw ie cała w ieś, kobiety chciały ładnie zaprezentow ać się przed resztą społeczności. Z tego pow odu zakładały spe cjalne, dość bogato zdobione "pokosnyje" sarafany.

W śród rysunków L. Z godzińskiego, znajduje się "K osiarka" (rys. 40) z gruberni k o strom skiej. N a głow ie m a płócienną chustę ze sztyw ną podkładką, a ub ran a je s t w pasiastą koszulę, suknię-sarafan z w zorzystego m ateriału, zapinany na ram ionach fartuch, zdobiony

21 A. Jacher-Tyszkowa, Grafika polska XIX w. jako źródło do badań nad strojem ludowym, ''Polska Sztuka Ludo wa" 1975 nr 4.

(10)

w dolnej części kilkom a rzędam i haftu. O gotow ości do pracy m a św iadczyć kosa i przy tro czony do pasa w oreczek z osełką.

K oszula, sarafan i zdobiony fartuch składają się na strój "D ziew ki ze w si" (rys. 29), trzy m ającej w ręku kopaczkę.

N a w szystkich rysunkach dopełnieniem kobiecej odzieży, są łapcie p lecione z łyka. K olejną grupę społeczną reprezentują "Pasterze" (rys.

6

). N a rysunku przedstaw iony je s t m ężczyzna z chłopcem , odziani w charakterystyczny strój: koszulę w ypuszczoną na w ierzch, z m ałą stójką i rozcięciem na piersi, p rzew iązaną paskiem z m ateriału, w szerokie spodnie, onuce i łapcie z łyka. M ężczyzna m a na głow ie w ysoką czapkę, a chłopiec m acie jó w k ę. R ekw izytam i pasterskim i są: skórzana torba, kij, bacik i d rew niana trąba.

Strój męski, pokazany jest również na rysunku "Chłop i dziewka" (rys. 20). M ężczyzna ma na głow ie czapkę filcową, w kształcie ściętego stożka, zaś ubrany je st w koszulę z rozcięciem na piersi, szerokie spodnie, skórzane buty z cholewam i i praw dopodobnie sukienną kapotę.

O drębnym charakterem w yróżnia się strój C zerem isów , zam ieszkujących gubernię kostrom ską. W edług W ielkiej E ncyklopedyi Pow szechnej Ilustrow anej "C zerem isi, lud nale żący do grupy plem ion fińskich nadw ołżańskich... w ubiorze naśladują R ossyan, choć

nie-• 23

które okolice m ają pod tym w zględem odrębności"

R ysunek nr 24, zatytułow any "C zerem issy G .K " p rzedstaw ia dw óch m yśliw ych ze strzelbam i i zdobyczą. P ierw szy, ubrany je s t w o k rągłą czapeczkę zdobioną haftem , obszer ną koszulę przew iązaną paskiem , szerokie prążkow ane spodnie w puszczone w onuce i ła pcie plecione z łyka. D rugi m a na sobie w ysoką czapkę z futrzanym otokiem , sukienny lub z ow czej w ełny kaftan lam ow any baranią sierścią, zdobiony haftem oraz, ja k poprzedni, szerokie spodnie, onuce i łapcie24.

Bogate pod względem informacyjnym są dwie scenki rodzajowe. Szczególnie wiele mówiący jest rysunek "Wieś i miasto" (rys. 16), który obok stroju opisuje obyczaje. Przedstawia dwie kobie

ty prowadzące przy kieliszku ożywioną rozmowę. Ich poufałość i podobny wzorzec zachowań wskazują na brak dystansu między reprezentowanymi grupami społecznymi. Jedynym wyznaczni kiem odmienności jest ich strój; mieszczanka m a na głowie chustkę zawiązaną czołowo, a na ra miona narzuconą wielką kraciastą chustę, spod której wystają długie rękawy koszuli, część sukni z materiału w kratę i owalny dół fartucha. Charakterystyczne elementy stroju wieśniaczki, to usztyw nione podkowiaste czółko, koszula z długimi rękawami oraz wzorzysta suknia-sarafan.

R ysunki, pośw ięcone m iejscow ej ludności, w ykonał L eopold Z godziński, w ciep lej szych porach roku, stąd je g o dokum entacja obejm uje je d y n ie lżejszą odzież. B rak szczegó łow ych opisów , rozrysow anych detali czy zaznaczenia kolorystyki strojów nie pozw alają na p recyzyjną ich charakterystykę.

Z literatury w iadom o, że w 2 poł. X IX w. W ielkorusi zam ieszkujący centralne gubernie szyli lżejszą odzież z białego płótna, lnianej lub konopnej pstrokacizny (w barw ną kratę al-23 bo w pasy), z kum acza (jasnoczerw onej m aterii baw ełnianej) oraz z drukow anego p łó tn a .

23 Wielka Powszechna Encyklopedyja Ilustrowana, t. 13, W-wa 1894, s. 812; Encyklopedyja Powszechna, op. cit., t. 6, 1861 s. 431.

24 Por. Maryjcy [w:] Narody e\ropejskoj czasti SSR, t. 2, M., 1964, s. 514-535. 25 Russkije..., op. cit.

(11)

N a podstaw ie sposobu układania się m ateriału, z którego sporządzono ry sow aną przez L. Zgodzi ńskiego odzież, ja k też zaznaczonego w zornictw a, m ożna przypuszczać, że opisy w ane stroje w ykonano z podobnych tkanin.

D ość precyzyjnie odtw orzony krój i pokazanie części zdobionych dają ogólne w yobra żenie o charakterze odzieży, choć sam o zdobnictw o (surow ce, sposób w ykonania) je s t m ało czytelne.

O statnią grupę cyklu etnograficznego, stanow ią rysunki pośw ięcone w iejskiej gospodar ce. O graniczają się one do pojedynczych przykładów z w ybranych dziedzin. U bogi ilościo w o m ateriał nie pozw ala określić, czy L. Z godziński sporządzając tę dokum entację, starał się rejestrow ać form y szczególne, charakterystyczne dla terenów guberni, czy też takie, któ re spotkał w czasie sw oich w ędrów ek po okolicy.

N a trzech rysunkach pokazane są budynki gospodarcze. D w a z nich (rys. 5 i 49), p rzed staw iają w iatraki o zrębow ych ścianach z okrąglaków i w ysoko um ieszczonych śm igłach. P ierw szy, m a na górze budkę z desek, do której w chodzi się po drabinie, drugi kształtem p rzypom ina prostą w ieżę z w ejściem na dole.

N a rys. 44 pokazany je st budynek tartaku o zrębow ych ścianach, z p iłą p oruszaną m e chanizm em w iatraka i z urządzeniem transportującym kłody drew na.

K olejne rysunki (33, 37), przedstaw iają X IX -w ieczne m aszyny do m łócenia zboża. Ilu stru ją je dw ie drew niane "m łocarnie" kieratow e, których część p racującą stanow ią w alce nabijane kołkam i. N a rys. 37 pokazane są dodatkow e cepy dw udzielne.

R ysunek nr 22, zatytułow any "A ndrec", przedstaw ia w óz czterokołow y, drabiniasty o konstrukcji trójłącznikow ej, polegającej na sztyw nym połączeniu przedniej i tylnej części za p om ocą drąga oraz dw óch bocznych żerdek.

U rządzenie do obróbki w łókna reprezentuje "M otow idło" (rys. 23), do m ierzenia d łu g o ści przędzy, z ozdobnie w yciętym i elem entam i zw ieńczenia i podstaw ki.

O statnie, w tej serii rysunki nr 47 i 52, pokazują zróżnicow ane w yroby rękodzielnicze, używ ane w gospodarstw ie, m.in. naczynia ceram iczne, pojem niki z łubu, różnego typu uchw yty do garnków , drew niane nosidła na w odę, torby ze skóry lub dartki drzew nej z lin kam i do m ocow ania ich na plecach. Z e w zględu na brak jak ieg o k o lw iek opisu lub w skaza nia przeznaczenia przedm iotu, kilku form nie udało się zidentyfikow ać.

Uwagi końcowe

O L eopoldzie Z godzińskim , ja k o rysow niku i dokum entaliście m ożna pow iedzieć, że był obserw atorem ciekaw ym i chyba życzliw ym otoczeniu. C hoć p o b y t w R osji stanow ił d la niego karę, nie w yszukiw ał w okół siebie brzydoty czy cierpienia, tylko rzeczy w ażne lub osobliw e. N iekiedy pozw alał sobie najw yżej na szczyptę ironii, rysując np. scenkę "W ieś i m iasto".

O taczającą rzeczyw istość starał się p rzedstaw iać ja k najdokładniej. R ysow ał tuszem na kolorow ych, cienkich arkusikach, o w ym iarach 13 x 21 cm. W tym niedużym form acie p rzedstaw iał tak skom plikow ane konstrukcje, ja k cerkw ie, czy kom pleksy budynków . M a ją c zapew ne sporo w olnego czasu cyzelow ał detale.

(12)

L eopold Z godziński był tw órcą utalentow anym , ale am atorem , o czym św iadczą pew ne u chybienia w rysow aniu perspektyw y, a być m oże także płaskość ujęć czy pom in ięcie m o tyw ów i środków artystycznych tw orzących nastrój. Z drugiej strony w ydaje się, że estetyka ujęć nie m iała d la L eopolda Z godzińskiego specjalnego znaczenia. R ysując, koncentrow ał się na faktach i zam ierzone zadanie dobrze spełnił.

Sporym m ankam entem dokum entacji etnograficznej je s t brak kolorystyki i dodatkow ych inform acji, co w niektórych przypadkach uniem ożliw ia identyfikację.

L eopold Z godziński nie zam ierzał je d n a k tw orzyć naukow ych opisów kultury guberni kostrom skiej. Jego rysunki przypom inały raczej pocztów ki, ukazujące m iejscow e osobliw o ści. D ziś, gdy tam tej kultury ju ż nie m a, ich znaczenie je s t dużo w iększe.

W ykorzystany w opracow aniu m ateriał porów naw czy, dotyczący guberni kostrom skiej, życia zesłańców czy kultury m aterialnej W ielkorusów pochodzi z dostępnych źródeł, takich ja k X IX -w ieczne encyklopedie oraz w spółczesne polskie i rosy jsk ie p race naukow e. In fo r m acje te pozw alają uściślić niektóre fakty oraz ukazują ogólne tło i praw dopodobne w arun ki życia zesłańca skazanego na niezbyt dotkliw ą karę. O m ów ione w tym kontekście rysunki pokazują, ja k konkretną rzeczyw istość postrzegał określony człow iek - ksiądz L eopold Z go dziński.

W iadom o, że na terenie guberni działało K ostrom skie T ow arzystw o N aukow e oraz T o w arzystw o M iłośników Przyrodoznaw stw a, A ntropologii i E tnografii, które w ydały dru kiem szereg opracow ań dotyczących m .in. statystyki, w arunków bytow ych i kultury ludo wej kostrom skich pow iatów . P ublikacje te są, niestety, trudno d ostępne lub nie do zdobycia w Polsce.

Podobnie w ygląda spraw a u stalenia życiorysu L eopolda Z godzińskiego oraz pozo sta łych zesłańców z K ołogryw u i W arnaw ina. S pecjalizujący się w problem atyce carskich re presji - Z ofia S trzyżew ska i Jerzy W ągrodzki odnaleźli w archiw ach dokum enty, w których w ym ieniono L. Z godzińskiego, M . W iśniew skiego i J. W yszyńskiego. D ane o nich są je d nak ogólnikow e, w yryw kow e i niekiedy sprzeczne. P rośba skierow ana do kostrom skiego ar chiw um , o zw eryfikow anie znanych nam do tej pory faktów , nie p rzyniosła rezultatu.

N a podstaw ie przedstaw ionego m ateriału, uogólnienia dotyczące losów i środow iska, w którym żyli zesłańcy, nie są m ożliw e. W iarygodność opisu m oże p o tw ierdzić albo obalić je go w eryfikacja o parta na analizie treści artykułów publikow anych w tam tym okresie oraz różnego typu źródeł pierw otnych (przede w szystkim archiw alnych dokum entów rosyjskich, po części jeszc ze nie opracow anych).

E fekt indyw idualnych poszukiw ań niew ielkiej w sum ie ilości faktów byłby je d n a k nie w spółm ierny do nakładu pracy i środków . N iem niej szanse na d otarcie do m ateriałów źródłow ych istnieją, poniew aż długo zaniedbyw anym tem atem zesłań zajm uje się obecnie spore grono historyków . N ie je s t w ięc w ykluczone, że przy okazji kom pleksow ych badań zostaną rów nież ujaw nione dzieje księży - zesłańców z K ołogryw u i W arnaw ina.

(13)

Ks. Leopold Zgodziński. Front cerkwi letniej w Warnawinie, Gubernia Kostromska, 1864 r. Papier, tusz, rys. piórem (ze zbiorów Muzeum Niepodległości, repr. T. Stani).

(14)

Ks. Leopold Zgodziński, “Plan 4-ej mojej kwatery w M.P. Warnawinie", Gubernia Kostromska, 1864-1866 (ze zbiorów Muzeum Niepodległości, repr. T, Stani).

Ks. Leopold Zgodziński, "l-a Moja kwatera w M.P. Warnawinie, Gubernia Kostromska", 1864 r. Papier, tusz, rys. piórem (ze zbiorów Muzeum Niepodległości, repr. T. Stani).

(15)

Ks. Leopold Zgodziński, "Nie ugodno li mołoka?" - (Czy nie potrzebujecie mleka?) Wieśniaczka z gu berni kostromskiej (Warnawin, gubernia kostromska, 1864-1866, ze zbiorów Muzeum Niepodległo ści, fot. T. Stani).