Ochrona i konserwacja zabytkowych witryn sklepowych we Wrocławiu

Krystyna Kirschke

Ochrona i konserwacja zabytkowych

witryn sklepowych we Wrocławiu

KRYSTYNA KIRSCHKE

OCHRONA I KONSERWACJA ZABYKOWYCH WITRYN SKLEPOWYCH

WE WROCŁAWIU

W dotychczasowej działalności konserw atorskiej problem daw nej architektury parterów usługo­ wych i ich w itryn był niemal zupełnie pomijany lub postępowano w sposób dowolny, na ogół ne­ gując ich wartość architektoniczną. Nieliczne p ra­ ce konserwatorskie przy w itrynach lokali usługo­ wych dotyczą przeważnie form wcześniejszych, tj. sprzed XIX w.

Brak badań naukowych i opracowań na ten te­ m at oraz brak w decyzjach konserwatorskich klauzuli chroniącej zabytkowe w itryny przyczy­ nił się do ich stopniowego zanikania. Objęcie ich opieką konserw atorską było uzależnione wyłącz­ nie od właściwej oceny i dostrzeżenia w porę problem u przez konserw atora oraz od jego in ter­ wencji, które niestety nie były częste.

Taki stan rzeczy był rezultatem ówczesnego sta­ nu wiedzy i oceny architektury okresu od po­ czątku XIX do początku XX w. a także prze­ mian, jakie zaszły w tym czasie w zespołach i obiektach zabytkowych.

„Partery w szystkich niemal domów śródmieścia zniszczono w itrynam i 'Sklepowymi, ozdabiając je w dzień falbankową »markizą«, na noc zaś żalu­ zją z falistej blachy. (...) Z nikały wówczas bez śladu piękne godła domów, gospód, sklepów i warsztatów, zastępowane banalnymi szyldami. S łynne wrocławskie okratowania i kute a rtysty­ cznie w yw ieszki szły na złom, a barokowa stolar­ ka bram — na opał. Konserwatorzy, tak w ybred­ ni, tak czuli na precyzję rysunku fałszowanej fia- li czy laskowań okien w neogotyckim kościele, zam ykali oczy na a kty wandalizmu, dokonywane co dzień pod ich bokiem na dobrych, a często św ietnych, praw dziwych zabytkach.”1 Opinia ta,

choć niewątpliwie słuszna, była charakterystycz­ na dla okresu niedoceniania i negowania arch i­ tek tu ry okresu historyzmu. W miarę poznawania walorów tej architektury oraz jej rehabilitacji także zagadnienia architektury parterów usługo­ wych, a w nich przede wszystkim w itryn sklepo­ wych, nabrały innego znaczenia. Niezależnie więc od takiej czy innej oceny, powstały nowe form y architektoniczne wymagające ustosunkowania się zgodnego z aktualnym i poglądami konserw ator­ skimi.

Śledząc proces rozwoju handlu we W rocławiu i rolę, jaką odgrywały w nim godła, wywieszki, szyldy i w itryny, można stwierdzić, że stanow iły one zawsze integralną część kamienicy miesz­ czańskiej i jako takie powinny być na rów ni z nią otoczone opieką konserwatorską. Wiele w i­ try n oprócz wartości historycznej ma także nie­ zaprzeczalną wartość artystyczną.

Bogate m ateriały arch iw aln e2 oraz część zacho­ wanych jeszcze do dziś w itryn na terenie W rocła­ wia pozwalają na próbę szkicowego zarysu roz­ woju i przem ian tego detalu architektonicz­ nego.

Sklepy w kamienicach mieszczańskich W rocławia pojawiły się już w średniowieczu, lecz ich fu n k ­ cja różniła się od obecnej, ponieważ zasadniczy handel skupiony był w Rynku i na placach ta r ­ gowych m iasta.3 Pojaw iły się w tedy takie a try b u ­ ty sklepu, jak znak inform acyjny — godło, w y­ wieszka oraz drew niany daszek zabezpieczający tow ar wystawiony czasowo przed budynkiem na sprzedaż. Chronił on jednocześnie znajdujące się

1 Sztuka Wrocławia (praca zbiorowa), rozdział S ztuka

w latach 1850—1945 — T. B r o n i e w s k i , W rocław 1967,

s. 413.

2 W zbiorach M iejskiego Archiwum Budowlanego przy placu Solnym 16 znajdują się projekty przebudów i zmian

witryn, które zrealizowano oraz te, których nie w yko­ rzystano. Na ich podstawie można ustalić przemiany ar­ chitektury parterów na obszarze Starego Miasta, ponie­ waż są to często jedyne dokumenty pozostałe po znisz­ czonych witrynach.

S H. M a r k g r a f , Barthel Steins Beschreibung von Breslau aus den Jahren 1512—13, Breslau 1902.

Pierw szy posiadany opis W rocławia pochodzi z lat 1512— 1513. Napisany był przez Bartłomieja Stenusa, który w y ­

m ienia Wrocław „zamożną i piękną stolicę”, jako poważ­ ny plac handlowy północy. Pisze on: „Rynek składa się

z 60 okazałych budowli zorganizowanych w czworobok. W szystk ie z w ysokim i, ceglanymi, zdobion ym i ścianami szczytow ym i; niektóre m ają ta kże fronty zdobione m a ­ larstwem. W obszernym Rynku stoją bardzo w y so k ie domy, o trzech i czterech piętrach (...) z wielom a okn a­ mi w najwyższych, szpiczastych wierzchołkach. Okna te

są otw arte lub przeszklone, w niższych piętrach okrato-

wane. Pod ty m znajdują się sklepione komórki, maga­ z y n y i piwnice, które m ają wejścia od strony placu.”

4 W języku niem ieckim używane dla określenia sklepu w ubiegłym w ieku słowa — Handlung; wcześniej — G e­

wölbe (gewölbt — sklepiony).

5 A. W e i s , Chronić der Sta dt Breslau von d em ä lte ­

sten bis zur neuesten Zeit, rozdział 66, Breslau 1888, s.

1111—1116.

N owa Ordynacja Miejska została wprowadzona 19 XI 1808 r. Na jej mocy powołano magistrat, który zapew ­ niał mieszczanom uczestniczenie w zarządzaniu m iastem. Mogli oni kontrolować budżet miasta i uwolnić się od starych organizacji cechowych. Wzrosła też znacznie licz­ ba m ieszkańców miasta, gdy po zlikw idow aniu murów obronnych wcielono gminy podmiejskie. Kasa m iasta wzbogaciła się w wyniku sekularyzacji dóbr kościelnych. D wie ustawy: o rzemiośle z 7.VIII.1811 r. i o podatku przem ysłowym i rzemiośle z 8.X I.1811 r., uniezależniły od magistratu rzemiosło i handel wrocław ski, które od­ tąd podlegały Prezydium Policji. Spowodowało to zm ia­ nę stosunków oraz zlikw idow anie zabytkowych su kien ­ nic, kramów bogatych, ław i innych średniowiecznych urządzeń, które na skutek rozwoju gospodarczego oka­ zały się niewystarczające i zbyt tradycyjne. Mimo to stare przyw ileje cechowe jeszcze przez cały w iek m iały pew ne znaczenie w rzemiośle.

od strony ulicy zejście do piwnicy. W innych miastach, np. w Gdańsku, miało to formę przed- proży.

Pomieszczenia p arteru były na ogół sklepione — stąd zapewne pochodzi nazwa sklep.4 Małe okna zabezpieczone kratam i nie służyły ekspozycji to­ waru.

Od XV do połowy XVIII w. stosunkowo nielicz­ ne sklepy w domach mieszczańskich nadal nie odgryw ały istotnej roli w handlu miejskim. Po­ jaw iły się już jednak pierwsze w itryny w na­ szym rozum ieniu — okno wystawowe starano się odpowiednio wyróżnić od mieszkalnego. Jedna z takich w itryn, projektow ana łącznie z budyn­ kiem w XVI w., zachowała się w daw nej aptece przy K urzym Targu 4.

Od połowy XVII w. pow staw ały nieliczne w itry­ ny projektow ane jako integralna część budynku barokowego. Pomieszczenia parteru były w nich sklepione kolebą prostopadłą do ulicy. W itryny, których okna wystawowe wraz z drzwiami w ej­ ściowymi w ypełniały w elewacji łuk sklepienia, zam ykane były drew nianym i okiennicami. Tego typu oryginalne rozwiązania w itryn we Wrocła­ wiu nie zachowały się, ale znane są z ikono­ grafii.

Rozrastające się miasto i produkcja spowodowa­ ły, że w drugiej połowie XVIII w. sklepy zaczęły się coraz częściej pojawiać w domach mieszczań­ skich przy głównych placach handlowych. Zostało to zalegalizowane, gdy w początku XIX w. Ustawa o Wolności Rzemiosła i Nowa O rdy­ nacja miejska spowodowały likwidację w bloku śródrynkowym obiektów handlowych.5 Domy mieszczańskie Starego Miasta, począwszy od tych na Rynku, zaczęły się przekształcać z mieszkal­ nych na mieszkalno-handlowe. Nastąpiło też przystosowywanie parterów do funkcji handlo­ wej.

Początkowo, zarówno kupującym jak i sklepika­ rzom, wystarczały małe okna mieszkalnego p ar­

teru. Zmieniano jedynie fasady, przekuw ając drzwi prowadzące z ulicy bezpośrednio do skle­ pów. Następnie pojawiły się w itryny, których jednym z zasadniczych elementów był drew nia­ ny daszek związany z elewacją lub rodzaj stelażu (stolik i regały) przykrytego daszkiem. Miało to na celu zabezpieczenie klientów przed opadami atmosferycznymi a także dogodny dostęp do piw­ nicy, do której nadal wchodziło się z ulicy, oraz prezentację tow aru przed sklepem. Tego rodzaju rozwiązania udokumentowane są na licznych ry ­ cinach z końca XVIII i początku XIX w. Pod koniec pierwszej połowy XIX w. w budyn­ kach mieszczańskich coraz częściej usuwano k ra ­ ty z okien parteru i zaczęto wprowadzać drew ­ niane, składane okiennice. Jednocześnie nastąpi­ ło powiększanie otworów okien wystawowych. W połowie wieku pojawił się też typ w itryny o drzwiach cofniętych w stosunku do lica m uru. Uzyskano w ten sposób rodzaj daszka zabezpie­ czającego nad wejściem. Zaczęto również likwido­ wać znajdujące się w elewacji drzwi prowadzące do piwnic, a ich kosztem powiększano znacznie okna wystawowe.

W latach pięćdziesiątych XIX w. zastosowano w architekturze w itryn formy historyczne. Pojaw i­ ły się też charąkterystyczne w itryny skrzyniowe®, stanowiące drew niane, samonośne konstrukcje umocowywane w elewacji. Stosowano je w istnie­ jących już kamienicach, a także były projekto­ wane jako integralna część nowych budynków wznoszonych w duchu historyzmu. W itryny te były stosunkowo wąskie, a powiększone otwory

6 W itry n y skrzyniow e (niem. K astenportal) w yw odzą się od zaw ieszanych przy w ejściu do sklepu szklonych g a ­ blot i regałów , n a k tó ry ch w y staw ian o tow ar. R ozw ija­ jąc się, objęły całą w ysokość p a rte ru , a często tak że i szerokość. W raz z drzw iam i w ejściow ym i do sklepu s ta ­ now iły je d n o litą całość um ieszczaną w p a rte ra c h róż­ nych stylisty czn ie budynków .

1. W rocław , K r z y w y Targ 4, sze- snasto w ieczn a w itr y n a d a w n e j ap teki, sta n z 1980 r. (fot. P. K irsch ke)

1. W rocław , K r z y w y Targ, 16th­ - c e n tu ry old shop w in d o w of an old p harm acy, condition in 1980

2. Z eszpecenie nadm ierną rekla m ą nie istn ieją cych obec­ nie b u d y n k ó w p rzy pl. B ohaterów G etta (fotografia a r­ ch iw alna z p o czą tku X X w.)

2. D efacing o f th e buildings at B ohaterów G hetta S q u a ­ re w ith excessive n u m b er a d ve rtisem en ts (archival p h o ­ tograph fro m th e beginning o f th e 20th ce n tu ry ; th e b uildings do n ot e x is t any longer)

3. W rocław , R y n e k 6, d re w n ia n o -żeliw n e w itr y n y z h a r­ m onizow ane z b a ro k o w y m b u d y n k ie m , sta n z 1980 r. (fot. P. K irsch ke)

3. W roclaw , 6, R y n e k (m a rket square), w ooden and ca st­ -iron shop w in d o w s harm onizing, w ith a baroque b u ild ­ ing, condition in 1980

okien wystawowych nadal szklono małymi ta fla ­ mi szkła. Całość wieńczyła ozdobna ram a dla szyldu.

Trwałość w itryn, w związku z ich częstymi zmia­ nami, nie była kw estią najistotniejszą. Dbano jed­ nak, by w itryna, jako jedna część fasady budyn­ ku widoczna z bezpośredniej bliskości, była szcze­ gólnie efektowna.

W tym czasie uznanym architektem w itryn we Wrocławiu był Carl Friedrich — m istrz stolar­ s k i7, z powodzeniem stosujący detal historyczny (rokokowy i klasy cystyczy). Kilka jego w itryn skrzyniowych istniało w obrębie Starego Miasta jeszcze przed drugą wojną światową.

38

Rozwój produkcji szkła umożliwił w drugiej po­ łowie XIX w. szklenie coraz większych płasz­ czyzn jedną taflą szkła. Nadal najczęściej w ystę­ powały w itryny skrzyniowe, o jeszcze bardziej powiększonych otworach okiennych i o skrom ­ nym detalu historycznym. Wąskie pilastry łączy­ ły część parapetow ą z „belkowaniem” klasycz­ nym, tworzącym miejsce dla szyldów i napisów, wypełniające całą wysokość parteru.

Pojaw iły się też w itryny dw ukondygnacyjne oraz nowy rodzaj zabezpieczenia sklepu — drew nia­ ne, zwijane żaluzje. W itryny skrzyniowe zaczęły wypełniać całą szerokość parteru. Coraz też w ięk­ szą rolę w obrazie miasta odgrywały kolorowe „m arkizy”, stosowane najczęściej jako ochrona przeciwsłoneczna w elewacjach południowych.

Także szyldy ulegały w ciągu XIX w. dużym przeobrażeniom. Początkowo były skromne, za­ w ierały tylko nazwę firmy, z czasem także datę jej założenia oraz oferowany asortym ent tow a­ rów. Samo liternictw o też stawało się coraz bo­ gatsze — często pojawiały się złote litery na czarnym tle szyldu. Rozwijająca się i coraz agre­ sywniejsza reklam a wykorzystywała na umiesz­ czanie napisów wszelkie wolne powierzchnie m ię­ dzyokienne, także wyższych kondygnacji oraz ściany szczytowe, szpecąc zabytkowe ulice staro­ miejskie.

W tym okresie częstsze stało się też projektow a­ nie kam ienic wraz z witrynam i, które stanow iły integralną część budynku. Z pewnością takie roz­ wiązania są architektonicznie bardziej jednolite, jednak również doprojektowywane w itryny były przem yślane i dostosowane do całości elewacji; w XIX w. stanowiły one zdecydowaną więk­ szość.

Często też elewacje parterów przeznaczano całko­ wicie na w itryny o dużych powierzchniach szkla­ nych, dzielonych jedynie wysmukłymi, żeliwny­ mi, stalowymi lub kamiennymi filarkami. W tym celu zmieniano całkowicie konstrukcję ściany frontowej parteru.

W nowo projektowanych budynkach, zwłaszcza pojawiających się domach towarowych, w itryny musiały umożliwić prezentację przekroju tow a­ rów oferowanych w budynku. Wiązało się to z projektowaniem wielu, możliwie jak najw ięk­ szych, okien wystawowych.

W starych domach, szczególnie dużych, także chętnie wykorzystywano ten typ w itryny. W mniejszych natom iast przeprojektow ywano w i­ try n ę w ten sposób, że powiększone otw ory okienne znajdowały się w osiach okien fasady. D etal był uproszczony, stosowano często toczone lub frezowane elementy. Tego typu w itryna za­ chowała się w barokowym budynku Rynek 6, w którym dość dobrze harm onizuje detalem i pro­ porcjami z całym obiektem.

Monotonia dużych szyb okien wystawowych skła­ niała także do wykonywania w itryn skrzynio­ wych o uproszczonym detalu, które m iały rów ­ nież za zadanie funkcjonalne umieszczenie me­ talowych, zwijanych krat, stanowiących nowe za­ bezpieczenie, takie jak m arm ur, brąz, drewno. W okresie secesji, w końcu XIX i początku XX w., nastąpił przełom w projektowaniu w itryn. Były one wykonywane jako trw ałe, jednolite

sty-Iowo z budynkiem części elewacji. Wprowadzono pełną ekspresji, wygięftą linię drzw i i okien, wy­ stawowych, a także swobodę kompozycji. W itry­ ny wykonywano zwykle z kam ienia lub żelaza. Szczególnie dbano o dopracowanie detalu. Do dziś istnieją w itryny w secesyjnym budynku przy ulicy Włodkowica 9, które zachowały częściowo stolarkę okien wystaw owych oraz metalowe oku­

cia szyldów. Dla uzyskania ciekawszych efektów plastycznych wzbogacano formę okna wystawo­ wego przez tworzenie w ypukłych okien — gablot z ozdobną ślusarką, których najlepszy przykład zachował się we Wrocławiu przy ulicy Rus­ kiej 51.

Zasadnicze zmiany w dziedzinie w itryn przyniósł modernizm, wprowadzający maksym alnie duże i proste okna wystawowe. Takie rozwiązania n aj­ lepiej odpowiadały ówczesnym potrzebom ekspo­ zycji oraz panującym gustom. Spowodowało to falę zniszczeń starszych etapów zabytkowych wi­ tryn.

Jednym z przykładów przem ian architektury parterów usługowych może być wrocławska ka­ mienica mieszczańska R ynek 4.8

W pierw otnym układzie (według R. S te in a 9) w jej elewacji parteru znajdowały się dwa, usytuo­ wane sym etrycznie względem portalu, sklepy, do których wchodziło się z sieni. Sklepy te miały po dwa okratow ane okna: pod jednym z nich znaj­ dowało się zejście do piwnicy, a pod drugim — małe, okratow ane okienko piwniczne. Na począt­ ku XIX w. zmieniono układ wejść do piwnic i po zlikwidowaniu okienek piwnicy wprowadzono dwoje wąskich drzwi wiodących z ulicy bezpo­ średnio do sklepów. Nad drzwiam i umieszczono okienka doświetlające w nętrza. Zachowano, zmie­ nione nieco, kraty w oknach parteru. Pod ko­ niec pierwszej połowy XIX w. w jednym ze skle­ pów usunięto k raty i przeszkolono okna małymi taflam i szkła. Drugi ze sklepów został przekształ­ cony w ten sposób w 1858 r. Kolejnym etapem było powiększenie okien wystawowych i związa­ nie ich z cofniętymi w stosunku do lica m uru drzwiami. W 1863 r. zaprojektow ano w itrynę skrzyniową o »powiększonych otworach, szklonych dużym i szybami. Całość wieńczył bogato profi­ lowany gzyms, stanow iący ram ę dla szyldu.

Po-4. W rocław , ul. W łodkow ica 9, secesyjna w itry n a z oca­ la ły m i a u te n ty c z n y m i oku cia m i szyldów , sta n z 1980 r. (fot. P. K irsch k e)

4. W rocław , 9, W ło dkow ica street, a secession shop w in ­ dow w ith preserved original fittin g s o f th e signs, con­ dition in 1980

5. W rocław , ul. R u sk a 51, secesyjn a w itry n a z p ię kn ie w y p ro filo w a n y m i gablotam i o kien w y sta w o w y c h , stan z 1980 r. (fot. P. K irsch ke)

5. W rocław , 51 R u ska street, a secession shop w in d o w w ith b e a u tifu lly p rofiled cab in ets of w indow s, condition in 1980

7 C a rl F rie d ric h b y ł p rzy p u szczaln ie rów nież a u to re m w itry n R y n ek —R atusz 19 i 23 oraz d w u k o n d y g n ac y j­ n e j w itry n y plac Solny 4, k tó r a zachow ała się do la t trzy d z iesty ch naszego w ieku.

8 Je st to fra g m en t stu d iu m p rz e m ia n a rc h ite k tu ry p a rte ­ ró w usługow ych R ynku w ro cław sk ieg o od 1800 r., opracow yw anego przez a u to rk ę w In sty tu c ie H isto rii A r­ c h ite k tu ry , Sztuki i T ech n ik i P o lite ch n ik i W rocław skiej pod k ie ru n k ie m prof, d ra E d m u n d a M ałachow icza. 9 A rc h ite k t R udolf S tein b r a ł u d ział w p rac ach k o n se r­ w a to rsk ic h w e W rocław iu. B ył a u to re m licznych o p ra ­ cow ań n a te m at a r c h ite k tu ry zab y tk o w ej W rocław ia i Ś ląska. S tein w dużym sto p n iu przy czy n ił się do oczy­ szczenia w ielu elew acji p a rte ró w dom ów m ieszczańskich z n a d m ia ru reklam , szyldów i d ro b n y ch przeróbek. J e ­ go k o n k u rso w y p ro je k t z 1910 r., dotyczący przebudow y R y n k u i b loku śródrynkow ego w e W rocław iu, za w ierał w iele elem entów re k o n stru k c ji, co było pew nym n o w a­ to rstw em . Jego w ażniejsze o p raco w an ia dotyczące h isto ­ rii i rozw oju W rocław ia to: Der G roße R ing zu B reslau, B reslau 1935; Das B reslauer B ürgerhaus, B reslau 1931.

wrócono też do umieszczenia drzwi w licu m uru. W kolejnych przeróbkach powiększono otwory okienne i uproszczono detal, likwidując gzyms i wprowadzając metalowe elementy. W 1913 r. po­ wrócono do cofniętych drzwi wejściowych, które flankowały obecnie dwa okna wystawowe. Wi­ tryna obejmowała całą wysokość i szerokość p ar­ teru. Wielkie szyby osadzone były w wąskich ra ­ mach z brązu. W w itrynie tej zastosowano b ar­ wione, czarne szkło jako element wykończenio­ wy. W kolejnej przebudowie zachowano cofnię­ te drzwi wejściowe, ale tylko z jednym, dużym oknem wystawowym. Detal uproszczono do mini­

mum.

W trakcie odbudowy Rynku wrocławskiego ze zniszczeń w ojennych zmieniono nieco fasadę

bu-6. P rzem ia n y p a rte ru ka m ie n ic y m ieszc za ń sk ie j R y n e k 4 w e W rocław iu (oprać, a u to rk a na p o d sta w ie m ateriałów archiw alnych): a — sta n z 1800 r. na po d sta w ie re k o n str u k c ji R . S te in a ; b — sta n z o ko ­ ło 1850 r. opracow any p rze z a u to rk ę na podstaw ie m a teria łó w a rchiw alnych; с — w itr y n a z za c h o w a ­ n y m ze jściem do p iw n ic y z około 1860 r. — w itry n a o p o w ię k szo n y m oknie w y sta w o w y m , stan z 1863 r. 6. M odifications o f th e ground floor of a burgher’s house at 4, R y n e k in W rocław (elaborated b y th e author on th e basis o f archival m aterials): a — condition in th e 1800, based on R. S te in ’s reco n stru c­ tion, b — condition in ca 1980, elaborated b y th e au th o r on th e basis o f a rchival m aterials, с — a shop w in d o w w ith p re serv ed stairs to th e cellar, fro m ca 1860 — enlarged w in d o w , condition in 1863

7. P rze m ia n y p a rte ru k a m ie n ic y m ieszc za ń sk ie j R y n e k 4 w e W rocław iu (oprać, a u to rk a na p o dstaw ie m a teria łó w archiw alnych): a — w itr y n a sk rzyn io w a z 1867 r., druga w itr y n a o upro szczo n ym d eta lu z końca X I X w.; Ъ — w itry n a o dw óch oknach w y sta w o w yc h z 1913 г., с — w itry n a o je d n y m oknie w y sta w o w y m z 1915 r.; stan obecny p a rteru na podstaw ie opracow ania E. M ałachow icza

7. M odifications o f th e ground floor of a burg h er’s house, 4, R y n e k in W rocław (elaborated b y th e author on th e basis of archival m aterials): a — a ca se-typ e shop w in d o w fro m 1967, th e second one w ith a sim p lifie d detail fro m th e end o f th e 19th ce n tu ry , b — a shop display w ith tw o w in d o w s fro m 1913, с — disp la y w ith one shop w in d o w fro m 1915, th e ground floor n o w adays

dynku Rynek 4, przyw racając układ szczytowy i umieszczając w parterze portal z dawnego pa­ łacu Schreyvoglôw. Zlikwidowano również w ej­ ścia do sklepów bezpośrednio z ulicy i w prowa­ dzono cztery proste okna wystawowe, o wymia­ rach okien wyższych kondygnacji, szklone jedną taflą szkła.

Podobna ewolucja objęła przeważającą większość kamienic na Rynku i przy głównych ulicach Sta­ rego Miasta.

Niebezpieczeństwo chaosu, który pojawił się w architekturze elewacji lokali usługowych, zostało dostrzeżone we Wrocławiu w latach dwudzie­ stych naszego wieku, kiedy to przeprowadzono

pewne prace konserw atorskie, szczególnie w za­ budowie starom iejskiej. Polegały one przede wszystkim na oczyszczeniu elewacji z nadmiarów reklam i szyldów oraz na przeróbkach parterów, którym przyw racano historyczne podziały formy i detalu. Prace te objęły głównie Rynek i były jedynie niewielkim w kładem w dzieło uporząd­ kowania miasta.

Szczególnie dużo dokonał na tym polu Rudolf Stein. Według jego projektów i pod jego kierow­ nictwem wykonano rekonstrukcje parterów bu­ dynków Rynku, między innym i domów Rynek 2, Rynek-Ratusz 8 i 24.

Stein opracował też w latach 1931—1935 projekt

8. P a rtery b u d y n k ó w w ro cła w skich (oprać, a u to rk a na podstaw ie m a teria łó w archiw alnych): a — pl. N a n kera 2, w itry n a sk rzyn io w a , sta n z około 1880 г.; Ъ — pl. N a n k era 3, w itr y n a skrzyn io w a , sta n z 1867 r.

8. G round floors of W rocław buildings (elaborated b y th e author on th e basis o f archival m a te- rails): a — 2, N a n ker square, a ca se-typ e shop w indow , condition in ca 1880; b — 3, N a n k er square, a casetype shop w in d o w , condition in 1867

9. W rocław , pl. N a n k era 2, w i­ try n a w tra k cie re m o n tu , sta n z 1980 r. (fot. P. K irsch k e)

10. W rocław , 3, N a n k e r square, a shop w in d o w d u rin g th e re ­ pair, condition in 1980

10. W roclaw , pi. N a n k era 3, w i­ try n a w tra kcie re m o n tu , sta n z 1980 r. (fot. P. K irsch ke)

10. W rocław , 3, N a n k e r square, a shop w in d o w d u rin g th e repair, condition in 1980

rekonstrukcji pierzei Rynku i bloku śródrynko- wego według stanu z 1800 r. P ro jek t ten miał być podstawą prac konserw atorskich przed woj­ ną, a został w ykorzystany później, przy pracach związanych z powojenną odbudową Rynku w ro­ cławskiego, jako podstawa rekonstrukcji „pier­ wotnej architektury”. Opracowane plansze wszy­ stkich pierzei Rynku przedstaw iają stan

kamie-10 E. M a ł a c h o w i c z , S ta re M iasto w e W rocław iu,

PW N, W arszaw a—W rocław 1976, s. 79. Z n ajd u jąc e się tu ilu stra c je p o k az u ją s ta n b u d y n k ó w R ynek 2 i Ry- n e k -R a tu sz 24, p rzy k tó ry c h p rac o w a ł R udolf S tein, przed i po p rzeprow adzeniu p ra c rem o n to w o -k o n serw ato rsk ich .

nic i ich parterów z okresu, gdy handel był scen­ tralizow any w bloku śródrynkowym, tj. przed okresem przeróbek i przebudów.

W dzisiejszej praktyce konserw atorskiej na tere­ nie W rocławia można zauważyć dwie tendencje przy przeprowadzaniu prac w starej zabudowie mieszczańskiej. W budynkach zabytkowych przy­ w raca się na ogół wygląd zbliżony do „pierwot­ nego” lub w inny sposób zharmonizowany z ele­ wacją. W innych wypadkach, zwłaszcza, w zabu­ dowie dziewiętnastowiecznej, powiększa się do m aksim um otwory okien wystawowych, w duchu modernistycznym , przy jednoczesnym ogołoceniu z detalu. Pierwsza z tych metod, mimo iż pozor­ nie prawidłowa, nie może być jednak traktow a­

na jako uniwersalna. Pośrednie stadia rozwojowe w itryn były etaipami historycznymi, często b ar­ dzo wartościowymi ze względów artystycznych i estetycznych, a z całą pewnością były bardziej dostosowane do współczesnego handlu niż pier­ w otny układ fasady parteru.

Ocalałe w itryny wrocławskie, w większości w y­ konane z materiałów nietrw ałych — drew na czy żelaza — nie m ają praktycznie szans na prze­ trw anie bez właściwej opieki konserw atorskiej. Nie traktow ane dotychczas jak zabytki, mimo iż świadczą o kulturze epoki w jakiej powstały, ule­ gały często bezkarnym przeróbkom. Obecnie moż­ na jeszcze prześledzić łańcuch rozwojowy w itryn, lecz nikną one w zastraszającym tempie. Z te ­ go też względu konieczne jest jak najszybsze przeprowadzenie inw entaryzacji w dziale zabyt­ ków ruchomych i uwzględnienie tego problem u w procesie rew aloryzacji miasta. W szczególności dotyczy to kilku ulic w obrębie Starego Miasta, przy których znajdowały się dziewiętnasto- i dw u­ dziestowieczne skupiska handlu i usług, jak u li­ ce Ruska, Świdnicka, Oławska i inne.

W latach 1979—1980 przeprowadzone były we Wrocławiu prace w budynkach przy placu Nan- kera 2 i 3, gdzie zachowały się skrzyniowe, drew ­ niane w itryny z żeliwnym detalem, jedna sprzed 1882 a druga z 1867 r. W itryny te zostały zdjęte

i w przyszłości, po przeprowadzeniu prac konser­ watorskich, m ają być ponownie umieszczone na elewacji. Są to jedne z niewielu tego ty pu w i­ try n we Wrocławiu, które zostały docenione oraz potraktow ane w sposób konserw atorski i z pew ­ nością stanowią początek właściwego podejścia do tego zagadnienia.

W w ypadku restauracji i przeprojektow yw ania adaptowanych parterów należy uwzględnić mo­ żliwość stosowania w itryn wzorowanych na roz­ wiązaniach dziewiętnastowiecznych, co może dać lepsze rezultaty od uzyskiwanych obecnie. P rzy ­ datne w tym celu mogą być znajdujące się w Miejskim A rchiw um Budowlanym akta zaw iera­ jące projekty zmian i przebudów tego typu lokali z drugiej połowy XIX i połowy XX w. Nie bez znaczenia byłoby także przeprowadzenie inw en­ taryzacji fotograficznej i pomiarowej ocalałych w itryn i w nętrz sklepowych nie tylko we W ro­ cławiu, ale także w mniejszych m iastach Dolne­ go Śląska, gdzie zachowały się one w większej liczbie i w lepszym stanie, gdyż nie ulegały tak częstym przemianom.

mgr inż. arch. K r y s ty n a K irsch ke In stytut Historii A rchitektury, S ztu k i i Techniki Politechnika Wrocła wska

PROBLEMS OF THE PROTECTION AND CONSERVATION OF OLD SHOP WINDOWS IN WROCŁAW

In hitherto conservation activities the problem of the architecture of service ground floors and their window s has been either omitted or treated freely and their ar­ chitectural value denied. Still, shop window s have al­ w ays constituted an integral part of tenem ent houses and as such, ranking w ith them, deserve to be covered by conservation care.

Some of the shops in tenem ent houses appeared in the Middle Ages but trade, as a rule, was concentrated on market squares and on town markets. It was at that tim e that attributes of shops came into sight: trade marks, signboards and wooden hoods protecting goods sold in front of shops as w ell as front entrances to cellars. Along w ith the developm ent of the tow n and industry, in the second half of the 18th centruy shops began to appear in tenem ent houses more and often. A fter that fact had become legalized in the early 19th century ground floors w ere adapted for trading func­ tions. At first only the door leading from the street to the shop was pierced and accentuated w ith a wooden hood or w ith shelves.

At the end of the first half of the 19th century the grilles on the ground floors w ere removed and replaced w ith shutters. At the same tim e shop windows got en ­ larged at the expense of entrances to cellars and glazed w ith sm all panes.

In the fifties there appeared case-like shop w indow s — wooden, self-bearing constructions fixed into the elev a ­ tion.

A developm ent of glass m anufacture and construction materials made it possible to glaze bigger surfaces and

to enlarge w indow s of the ground floor. Two storeyed and wooden shop windows, folded-up shutters and m ar­ kees appeared.

In the secession period, architecture of interiors becam e particularly spectacular and formed a uniform en tity w ith buildings. A department store, w hich came into existence at the end of the 19th century, adopted and developed shop w indow s w ith enlarged w indow oriffi-

ces.

A characteristic feature of m odernism w ere big sim ple shop w indow s corresponding to the needs of display and satisfying tastes. On the other hand this led to the reconstruction and removal of older types of shop w in ­ dows.

A danger of chaos in architecture of shop windows was noticed in the tw enties of this century. Works were u n ­ dertaken during w hich a big number of advertism ents and signboards w as removed from the elevations and ground floors w ere restored to their old forms and d e­ tails.

At present, in conservation works carried out in Wroc­ law on buildings of historic merit one can notice a te n ­ dency to enlarge to a maximum extent w indow s found on ground floors and to remove com pletely all details. Such methods do not meet the requirements, as indirect stages of the developm ent of shop w indow s had also their value and now they just disappear at a disquiet­ ing rate. It is thus necessary to have a stock-taking and to include this problem into the process of the town re­ vival.