Pierwiastki śladowe (Mn, Zn, Cr, Cu, Ni, Co, Pb i Cd) w glebach uprawnych wytworzonych z glin zwałowych i utworów pyłowych północno-wschodniego regionu Polski; Część I. Właściwości fizykochemiczne badanych gleb

R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X V , N R 2, W A R S Z A W A 1984 B A R B A R A G W O R E K P I E R W IA S T K I Ś L A D O W E (M n , Zn, Cr, Cu, N i, C o, Pb i C d ) W G L E B A C H U P R A W N Y C H W Y T W O R Z O N Y C H Z G L I N Z W A Ł O W Y C H I U T W O R Ó W P Y Ł O W Y C H P Ó Ł N O C N O -W S C H O D N IE G O R E G I O N U P O L S K I C Z Ę Ś Ć I. W Ł A Ś C IW O Ś C I F I Z Y K O C H E M IC Z N E B A D A N Y C H G L E B

Katedra Gleboznawstwa S G G W -A R w Warszawie

W związku z projektem eksploatacji rud polimetalicznych na Suwalszczyźnie uważano za stosowne podjęcie badań w zakresie właściwości fizykochemicznych gleb tego względnie czystego regionu Polski. G leby występujące na tym obszarze są mało poznane, a nieliczne prace gleboznawcze nie dają wyczerpujących infor­ macji na ten temat, a zwłaszcza o zawartości w nich pierwiastków śladowych [3]. Pierwszym etapem niniejszych badań było opracowanie właściwości fizykoche­ micznych gleb północno-wschodniej Polski. G leby te zostały wytworzone ze skał osadowych pochodzenia lodow cow ego. Decydujące znaczenie dla ostatecznego ukształtowania badanych gleb miało zlodowacenie środkowopolskie i bałtyckie. O koło 41 % skał osadowych zajmują tu gliny zw ałow e powstałe w okresie obu zlodowaceń. U tw ory pyłowe stanowią około 9 % powierzchni om awianego terenu [12].

Celem przedstawionych badań było poznanie i porównanie typologiczne różnych gleb występujących na terenie zlodowanenia środkowopolskiego i bałtyckiego pod względem składu granulometrycznego, petrograficznego, mineralnego i ważniejszych właściwości chemicznych.

F IZ J O G R A F IA B A D A N E G O T E R E N U

Obszar Polski północno-wschodniej, zgodnie z podziałem K o n d r a c k i e g o [6], zaliczany jest do prowincji N iżu W schodniobaltyckiego, w skład którego wchodzi podprowincja I I — Pojezierze Wschodniobałtyckic, oraz podprowincja I I I — R ów nina Podlasko-Białoruska. Jest to obszar bardzo zróżnicowany hipsometrycz- nie, co jest odbiciem warunków, jakie panowały w czasie ostatniego zlodowacenia. W związku z tym rozpatrywana prowincja została podzielona na dwie części, przy­

należne do poszczególnych zlodowaceń, tj. środkowopolskiego i bałtyckiego. W y ­ stępują tu dwa różne typy rzeźby, tj. m łodoglacjalna i przekształcona peryglacjalna (staroglacjalna).

U tw o ry czwartorzędowe na badanym terenie to skały osadowe pochodzenia lodow cow ego, których miąższość waha się w granicach 100-200 m. W ystępowanie różnorodnych skał osadowych oraz ich bardzo duże zróżnicowanie pod względem granulometrycznym zarówno w składzie poziom ym , ja k i pionow ym (bez żadnych prawidłowości), jest wynikiem wielokrotnych oscylacji lodowca.

M ateriał, z którego zbudowane są skały osadowe badanego obszaru, pochodzi częściowo z przerobienia starszych miejscowych osadów, a częściowo jest nanie­ siony ze Skandynawii, głównie w postaci rapakiwi, czerwonych granitów alandz- kich, różnego rodzaju porfirów i porfirytów.

Plejstocen reprezentowany jest przez zróżnicowane genetycznie i w iekow o utwory zwałowe (m.in. gliny i piaski naglinowe), fluwioglacjalne (piaski, pyły, iły itp.), eoliczne (piaski, pyły) [1 ,9 ,1 0 ]. Natom iast z holocenu pochodzą utwory aluwialne i deluwialne oraz utwory pochodzenia organicznego. Niektóre z wym ie­ nionych utworów m ogą pochodzić bądź z plejstocenu, bądź z holocenu, np. piaski eoliczne czy deluwia.

W śród glin wyróżnia się gliny zw ałow e m oreny czołow ej i gliny zwałowe moreny dennej. U tw ory te nie pokryw ają jednolicie większych obszarów, lecz tw orzą m o ­ zaikę wzajemnie przeplatającą się z innymi utworami zwałowym i.

G liny zwałowe moreny czołowej odznaczają się dużą zmiennością składu granu­ lometrycznego w układzie poziom ym i pionowym , dużą ilością części szkieletowych oraz często występowaniem większych ilości C a C 0 3, czego jednak nie potwierdzają niektóre badania [5]. Natom iast gliny moreny dennej odznaczają się materiałem bardziej jednorodnym pod względem składu granulometrycznego, zawierają mniej­ szą ilość części szkieletowych oraz są mniej zasobne w C a C 0 3 lub w ogóle go nie mają. U tw o ry pyłow e występujące w tej części Polski zaliczono do utworów pokry­ wowych. Geneza tych utw orów budzi wiele kontrowersji. Jedni uważają, że utwory pyłowe znajdujące się w granicach byłego województwa białostockiego, są pocho­ dzenia wodnego [12], inni są zdania, że są pochodzenia eolicznego i zostały na­ wiane z niewielkich odległości [7, 8]. M ała miąższość tych utworów (na ogół 40- 100 cm) świadczy o niezbyt długim okresie nawiewania. M ateriał, z którego w ytw o­ rzyły się utwory pyłowe, wiąże się zarówno z materiałem piaszczystym, jak i m o­ renowym, z którego wietrzenie w peryglacjale doprow adziło do powstania pyłu.

Z A K R E S I M E T O D Y B A D A Ń

Badania terenowe prowadzone w ia ta c h 1978-1979 w granicach administracyj­ nych 3 w ojew ództw a: białostockiego, suwalskiego i łomżyńskiego. W iększe kom ­ pleksy gleb uprawnych w ytypowano na podstawie mapy glebowej w skali 1: 300 000. N a każdym kompleksie wykonano 2-3 odkrywki. Łącznie pobrano 149 próbek glebowych z charakterystycznych poziom ów genetycznych z 34 profilów (rys. 1). Obejmują one gleby w ytw orzone:

Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych półn.-wsch. Polski 81

Schemat rozmieszczenia odkrywek glebowych

1 — granica państwa, 2 — granice woiewództw, 3 — granice zlodowaceń, 4 — odkrywka glebowa Layount scheme o f soil outcrops

7 — state frontier, 2 — districts (voivodship) borders, 3 — glaciation limite, 4 — soil out crop

— z gliny zwałowej zlodowacenia bałtyckiego — 15 profilów ,

— z gliny zwałowej zlodowacenia środkowopolskiego — 14 profilów , — z utworów pyłow ych zlodowacenia środkowopolskiego — 5 profilów. G leby z profilów usytuowanych na kompleksach gleb uprawnych, wytw orzone z utworów pyłow ych zlodowacenia bałtyckiego, okazały się po wykonaniu analiz składu granulometrycżnego glinami pylastymi.

W e wszystkich próbkach glebowych oznaczono : skład granulometryczny metodą Bouyoucosa według Casagrande’a w m odyfikacji Prószyńskiego, węgiel organiczny metodą Tiurina, C a C 0 3 m etodą Scheiblera, p H elektrom edycznie przy użyciu elektrody szklanej, kwasowość hydrolityczną (H h ) metodą Kappena, kationy w y­ mienne metaliczne w glebach bezw ęglanow ych-oznaczono w 1 N C H 3C O O N H 4 (m etoda G edrojcia), a w glebach zawierających C a C 0 3 stosując 1 N N H 4C1 o p H 8,2.

W wybranych dwóch profilach (10 i 14) gleb w ytw orzonych z gliny zwałowej zlodowacenia środkowopolskiego oraz dwóch profilach (20 i 28) gleb w ytworzonych z gliny zwałowej zlodowacenia bałtyckiego określono skład: petrograficzny części szkieletowych, frakcji lekkiej (0,5-0,8 mm, 0,3-0,5 mm), mineralny frakcji ciężkiej

(0,06-0,20 m m ) oraz skład chemiczny gleby w stopie z N a 2C 0 3. W otrzymanych roztworach potas i wapń oznaczono m etodą fotopłom ieniow ą na aparacie Schuh- knechta, żelazo, glin i magnez — techniką A S A , fosfor — kolorym etrycznie według metody B r o g o w s k i e g o [2], a S i0 2 — wagowo.

O G Ó L N A C H A R A K T E R Y S T Y K A B A D A N Y C H G LE B

N a podstawie badań terenowych i podstawowych analiz fizykochemicznych omawiane gleby zaliczono do dwóch klas: gleby brunatnoziemne z typam i: gleby brunatne i płowe, oraz gleby zabagnione z typem gleb opadowoglejowych.

W obrębie zlodowacenia bałtyckiego (w oj. suwalskie) profile reprezentujące gleby uprawne w większości wykazują budowę gleb brunatnych właściwych (7 pro­ filó w ) i wyługowanych (5 profilów ), mniej jest gleb płowych (2 profile) i opadow o­ glejowych (1 profil). Natom iast na obszarach zlodowacenia środkowopolskiego (w oj. białostockie i łomżyńskie) dominują gleby płowe (10 profilów ). Występują tu także gleby brunatne właściwe (1 profil) i wyługowane (7 profilów ) oraz gleby opa- dow oglejow e (2 profile). Przyczyn takiego stanu należy doszukiwać się przede wszystkim w wieku gleb. N ie bez wpływu jest również rzeźba m łodoglacjalna w o­ jew ództw a suwalskiego, nie sprzyjająca procesom przemywania [11].

S K Ł A D G R A N U L O M E T R Y C Z N Y , P E T R O G R A F IC Z N Y I M I N E R A L N Y

Pod względem składu granulometrycznego (tab. 1-3) zauważa się większą zmien­ ność litologiczną gleb będących w zasięgu zlodowacenia środkowopolskiego niż gleb będących w zasięgu zlodowacenia bałtyckiego. Badane gleby uprawne woj. suwalskiego są w ytworzone z gliny zwałowej lekkiej i średniej i zawierają niemal w całym profilu więcej niż 25% frakcji pyłu. G leby w ojew ództw białostockiego i łomżyńskiego również są w ytw orzone z gliny zwałowej lekkiej i średniej, ale w y­ stępuje w nich mniejsza domieszka frakcji pyłu. Ponadto wierzchnie warstwy tych gleb (profile 1, 3, 10-12, 15) wykazują wyraźne spiaszczenie, wyrażające się w zde­ cydowanej przewadze frakcji piasku w stosunku do pozostałych frakcji granulo- metrycznych. Spiaszczenie wierzchnich poziom ów gleb zostało spowodowane nie­ wątpliwie wcześniejszymi procesami, które wystąpiły w okresie peryglacjalnym w wyniku rozmarzania i zamarzania skał, oraz późniejszymi procesami glebotwór- czymi. Spiaszczenie gliny m ogło nastąpić in situ, ale może to być rów nież rezulta­ tem naniesienia na nią piasku.

G leby w ytw orzone ze średnio głębokich utworów pyłowych zlodowacenia środ­ kow opolskiego są glebami niecałkowitymi. U tw ory pyłow e zalegają na glinie lekkiej (profil 5), glinie średniej (profil 13) i piasku gliniastym (profile 4, 8). T ylk o gleba płowa (p rofil 7) jest całkowita, powstała ona z głębokiego utworu pyłowego. W szyst­ kie gleby w ytw orzone z tych utworów zawierają od 40,2 do 64,7% frakcji pyłu. A naliza części szkieletowych ( > 1 m m ) badanych gleb wykazała, iż w wierzchniej warstwie gleby pyłowej (profil 10) w grubych okruchach skał dominują mułowce piaszczyste, a tylko w niewielkich ilościach obecne są okruchy skał krystalicznych,

Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych półn.-wsch. Polski

T a b e l a 1 l Ti ektdre w ł a ś c i w o ś c i f izyk oc he mi cz ne g l e b wytworzonych z g l i n y z wa łowe j

z lo do w a c e n i a s r od k ow op ol sk ie g o

Some p h y s i c o - c h e m i c a l p r o p e r t i e s o f s o i l s d e ve lo pe d from b o ul d er loams o f the C e n t r a l P o l i s h g l a c i a t i o n M i e j s c o w o ś ć a r p r o f i l u L o c a l i t y and p r o f i l e No. Poziom gene­ tyczny G en et ic h or i z o n G łę bok ość cm Depth cm P ro c en t c z ą s t ek о 0 w mm: -/o o f p a r t i c l e s o f Ç5 i n mm: pH CaC03 С o r g . 1-0,1 0 , 1 - 0 , 0 2 < 0 , 0 2 H20 1N KCl % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 . II 10

Glee.?, brunatna wł a ś c i w a P roper brown s o i l

S ok oł y 33 _A1 0 - 20 49,4 27,6 23 7,6 7,0 1,44 1,40

A-j/В/ 30- 33 42,8 28,2 25 7, 7 7,1 0, 45 0,76

/в/ 45- 60 12,4 15,6 72 7,5 6,6 él. 0,49

D 90-115 7,6 15,4 77 7,6 6 , 7 2,05 0,31

m

Zambrów 1 _A1 0 - 20 46,6 29,4 15 5,5 4,5 - 1,65 /3/g 30- 45 33,6 17,7 49 5,1 3,6 - 0, 57 C 1g 6 0 - 80 15,2 15,8 69 7,5 6, 5 0,06 ° 2 g 90-100 19,0 16,0 65 7,6 f'./ 1 2 ,4 - 0,02 С 120-130 23,8 19,2 57 ;,з 6,6 11. 1 0,02 Dobrzyniewo _A1 0 - 25 47,5 33,5 19 6.1 5,2 1,25 3 /в/ 30- 60 33,3 34,7 32 6 ,4 5,5 - 0,43 C1 80-100 42,7 32,3 25 7,1 6,1 - 0 ,02 C2° 130-150 35,1 42, 3 22 7 ,7 6, 6 1,90 0, 02 K r u g ł o 6 _A1 0 - 20 50,4 29,6 20 5 , 7 4,6 - 1,20 /В/ 2 5 - 50 33,3 31,7 35 6 , 4 5 , 3 - 0, 44 C1 6 0 - 80 40,9 33,1 26 7 , 0 6,1 - 0 , 0 3 C2 110-130 41,8 28,2 30 7,6 6, 8 9,84 0, 02 Kr aj ewo 9 _A1 0 - 20 47,5 29,5 23 5,6 4,6 - 1,70 к л / Ы 2 5- 40 42,8 24,2 33 6 ,5 5,3 - 0,45 /3/g 0 t -1 о 30,4 22,6 47 6 ,9 5,9 - 0,42 C€ 90-100 29,5 27,5 43 7,9 6,0 12, ?6 0 , 1 6 Zbucz 14 _A1 0- 20 54,2 23,

fi

Globy płowe i Soilc 1ec-sivea

Rzę dz ia ny 2 _{A 1} 0 - 20 43,7 35,3 21 6 , 4 5,5 _ 1,11 A 3 20- 40 62,7 20, 3 9 7,1 6,1 - 0, 38 Bt p 1 о LP i 74,1 14,9 11 7 ,0 5 ,7 - 0, 05 C 1G 80-100 33,3 31,7 35 7,6 6 , 4 e l . 0 ,0 2 C?G 120-140 43,7 coCM ГЛ 23 7, 3 6 , 7 9, 27 n . o .

złwłaszcza granitów i gnejsów. W głębszych warstwach tego profilu (poniżej 55 cm-* gów nym składnikiem grubych okruchów skał są piaskow ce, a nielicznie występują okruchy skał krystalicznych, głównie granitów i gnejsów. W całym profilu w e frakcji szkieletowej drobniejszej (żw irow ej) obecne są okruchy p ia sk o w có w , a z minerałów

c d , t a b e l i 1 1 2 3 4 . 5 IГ " в "1I 7 II 3 I 9 II 10 G l e b y płowe S o i l s l e s s e v é s S zepi etowo 10 A 1 A 3 5 - 20 2 5 - 35 56,1 50,4 27,9 31,6 16 18 6 , 0 6 , 7 6 , 2 5, 7 - 0 , 99 0 , 2 9 Bt 55- 65 39,9 23,1 37 6 ,5 5 ,7 - 0 , 3 5 с 90-100 41,1 26,9 32 7 , 3 6 , 4 - 0,21 Malec 12 A 1 0 - 20 65,6 24,4 10 5 , 3 4 , 0 - 0 , 6 3 A 3 2 5 - 35 65,6 23,4 11 5,5 4 ,2 - • 0 , 5 4 Bt 50- 70 35,2 20,8 44 6 , 4 5 ,4 - 0,09 с 7 0 - 90 35,2 19,8 45 6,1 5 , 4 - 0 ,0 9 Bożejewo 16 _{A 1} 0 - 20 43,5 28,5 23 4,9 3, 9 - 1,08 A 3 2 0 - 30 42,8 37,2 20 5,5 4 , 2 - 0 , 20 Bt 5 0 - 60 47,5 32,5 20 6,1 4, 8 - 0, 12 с 90-125 47,5 27,5 25 6,1 5 , 3 - 0, 24 S t a w i s k i 17 A 1 0 - 20 30,4 27,6 42 6 , 3 6 , 2 - 0 , 7 2 A 3 4 0 - 50 28,5 32,5 39 7 , 2 6 , 5 - 0 , 2 4 Bt 7 0 - 80 34,2 31,3 34 6 ,9 6 , 0 - 0 , 10 с 100-120 41,3 25,2 33 7 , 2 6 , 2 _{• -} 0 , 15 Czerwone 34 _{A 1} 0 - 20 48,5 31,5 20 6 , 3 5 ,6 - 1,44 A 3 30- 40 45,6 32,4 22 6 , 4 5 , 2 - 0,31 *4 6 0- 75 38,0 27,0 35 6 , 2 5 ,0 - 0,28 с 100-130 39,9 34,1 26 7 , 3 6 ,6 0, 62 0, 18 Gl eby o p a ü o w o - g l e jowe P s e u do gl ey s o i l s L :: lrożvmy 11 A 1 0 - 15 55,1 36,9 8 5 , 7 4 , 7 - 1,52 K1 35- 45 63,7 ?3,3 13 5,2 4 ,0 - 0,22 s2 3 0- 90 38,0 23,0 39 5,7 4 ,5 - 0, 34 130-150 39,9 24,1 36 6 , 3 5, 4 - 0 , 14 P r o t a a y 15 A 1 0- 20 63,4 15,6 15 5,8 4, 6 - 1,1 6 с 30- 40 33, 3 22,7 44 6 , 0 4 ,8 - 0,38 C 1 n 60- 75 45,6 23,4 31 6,0 4,8 - 0,35 C2g 35-110 3‘ï . o 34,0 28 6,0 4,7 - 0,13

::.i - t r - c c r i , П.О. - r o t ' iot' rr-.in^c

występują kwarc i skalenie. Natom iast w grubych okruchach skał gleby brunatnej wyługowanej (profil 14) dominują skały krystaliczne, głównie czerwone granity skandynawskie, a piaskowce i łupki występują w niewielkich ilościach. Frakcja drobniejsza części szkieletowych reprezentowana jest przede wszystkim przez okruchy piaskowców, a z m inerałów (podobnie jak w profilu 10) występują kwarc i skalenie. W tej frakcji obecne są również okruchy porfiru, limonit oraz pirokseny.

W warstwie 0-20 cm i poniżej 50 cm gleby brunatnej właściwej w ytworzonej z gliny zlodowacenia bałtyckiego (profil 20) grube okruchy części szkieletowych reprezentowane są głównie przez mułowce i piaskowce. W ystępują rów nież

nie-Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych półn.-wsch. Polski ₈₅

T a b e 1 л 2 N i e k t ó r e w ł a ś c i w o ś c i f izykochemiczne g l e b wytworzonych z g l i n y z wa ło we j

z lo d ow ac e ni a b a ł t y c k i e g o Some p h y s i c o - c h e m i c a l p r o p e r t i e s o f s o i l s d e ve lo pe d f rom b o u l d e ï l o a o e o f the B a l t i c g l a c i a t i o n M ie js co wo ść i n r p r o f i l u L o c a l i t y and p r o f i l e No. Poziom gene­ tyczny G e n et i c h o r i z o n Gł ęb ok oś ć cm Depth cm P ro ce nt c z ą s t e k о 0 w mm: % o f p a r t i c l e s o f 0 i n mm:/ pH СаС03 c o r g. 1- 0, 1 0 , 1 - 0 , 0 2 < 0 , 0 2 н2о 1N KCl % G l e b y brunatne w ł a śc i we - P r o p e r brown s o i l s K rupin 18 _{A 1} 0 - 15 30,4 25,6 44 7 ,2 6 , 7 - 0,65 /в / 35- 45 22,8 23,2 54 7 , 3 6 , 3 - 0 ,0 7 /В/с 50- 70 30,4 25,6 44 7 ,4 6,5 - 0,11 с 90-110 22,8 23,2 54 8, 1 7 ,0 10,29 0 ,0 9 A leksandrowo _{А 1} 0 - 20 41,8 26,2 32 7 ,8 7,0 7 ,25 0,45 20 /В/ 40- 50 37,1 21,9 41 7,6 6, 6 - 0,08 /в/с 60 - 70 50, 4 25,6 24 8 , 0 7, 0 10,70 0 , 09 с 100-120 47,5 27,5 25 8,1 7 , 3 2, 05 0 ,0 2 Poćkuny 21 _{А 1} 0 - 15 41,8 32,2 26 7 , 4 6,6 - 0,7 7 /В/ 2 5- 35 39,0 26,0 35 7, 0 6,0 - 0,1 2 /в/с 60- 80 42,8 31,2 26 7, 5 6,8 0, 45 0,07 с 90-110 41,8 34,2 24 8 , 0 7,2 10,29 0,1 8 Przejma А 1 0 - 20 45,6 30,4 24 7 ,5 7, 0 3, 34 1,34 Wyooka 24 / в / 40 - 60 39,9 25,1 35 8 ,0 7, 0 9 ,22 0,2 7 /в/с 80-100 41,8 26, 2 32 8,1 7 , 3 12,67 0,19 с 130-150 34,2 30,8 35 8 ,0 7, 4 11,95 0,1 5 j T a d a r y o z k i 25 _{А 1} 0 - 20 36,1 14,9 49 7, 8 7,2 1,65 0 ,8 8 /в / 40 - 50 1.9 29,1 69 7, 8 7,1 0 , 1 6 0 ,4 0 i /в/с 6 0 - 70 3,8 25,2 71 8 , 1 7, 2 13,70 0,2 4 с 100-120 1,0 20, 0 79 8 ,0 7, 2 18,84 0,21 Żarnowo 26 А1 0 - 20 47,5 27, 5 25 7 , 6 7, 0 1, 24 1,23 /в/ 1 35- 45 42,8 26, 2 31 7 ,6 6', 9 0 , 3 3 0 ,2 7 /В/2 50- 70 5 1, 3 22,7 26 7 ,9 7 , 2 21, 60 0 ,2 2 с 7 0- 90 41, 8 31,2 27 8 ,0 7 , 4 11, 53 0,11 S o l i s t ó w k a 32 _{А 1} 0 - 15 41,8 23,2 35 7,1 6 , 4 - 1,20 /Б / 35- 45 36,1 30,9 33 7 ,2 6 , 4 - 0 , 34 С1 50- 70 38, 0 24,0 38 7 ,6 6, 9 0, 25 0 ,1 9 С 2 100-120 36, 1 25, 9 38 7 , 8 7,1 7, 42 0 ,1 8

w ielkie ilości granitu i porfiru. Natom iast w warstwie 40-50 cm tego profilu dom i­ nują okruchy skał krystalicznych, przede wszystkim granit i porfir. W drobniejszej frakcji części szkieletowych całego profilu przewagę mają okruchy piaskowców, a z minerałów — kwarc i skalenie.

W profilu 28 gleby brunatnej właściwej (zlodow acenie bałtyckie) do głębokości 70 cm grube okruchy skał reprezentowane są głównie przez piaskowce, kwarcyty i mułowce, a tylko w niewielkich ilościach występują granit i porfir. W warstwie

c d . t a b e l i 2

...

V i"

1

I

Г

o p i j k i 19 A 1 С - 20 39,0 30,0 31 6, 6 5,3 - 0 ,70 /3/ 50- 70 34,2 27,3 38 7, 4 6 , 3 - 0 ,1 2 ^ С 90-110 30,4 27,6 42 7,4 6 , 4 ' - 0,09 B u r b i s z k i 22 _{A 1} 5 - 15 33,9 31,1 29 5,5 4,9 - 0,87 в/а/ 35- 4‘3 32,3 31.7 36 5,8 4,8 0,19 /в/ 50- GO 31,4 2 ^ 6 39 5,9 4,6 0, 20 0 ,17 с 11C-150 4 22,2 35 7,1 5,5 0,41 0,06 .Vic rzbowo 27 A 1 5 - 15 42,8 23, 2 29 6 , 3 5. 2 - 0, 93 В/:3/ 30- 40 46, 6 37,4 16 6 , 2 4, 9 - 0 , 33 /B/s 50- GO ■-7,5 36,5 16 6 , 3 5,0 - 0,20 С 120-150 34,2 3 1 , В 34 6 , 3 5,1 0, 08 0, 17 ::.:iczki 28 A 1 5 - 20 39,9 31,1 2 3 6 , 3 5 ,4 - • 1,37 A ^ . V 30- 35 33,3 26, 7 40 û,6 5, 5 - 0 , 43 Б 50- Go 34,2 25, 3 40 6, 7 5, 4 - 0 ,2 2 С 110-140 33,3 25,7 41 6, 5 5, 3 0, 12 0, 15 J^bszcr.j/zn:1. 30 _{A 1} 50,4 30, G 13 5,6 4,7 - 1.25 /3/ 25- 35 47,5 2 3,5 24 5,9 4, 9 - 1,00 С 60- 95 36,1 ^3, 9 40 5,1 3,9 - 0, 22 P 10.70 ■ . ; O i 1 :ч .ICJV.ÛV^S Puńsk. 2 3 _{A 1} 0 1 ro0 43,7 35, 3 21 Ł ,7 6,1 - 1,3 3 v3 30- 50 49,4 ;.7,G 23 7, 3 6,5 - 0,40 ■70- 80 39,0 27,0 34 7,2 6,1 - 0, 23 с 110-140 35,2 34, 3 30 7, 2 6,2 - 0 ; 20 - mó w k a ?:o-.va 31 _{A 1} C - 20 47,5 31,5 21 5,3 4,3 - 1,53 A 3 30- 50 •;?,5 31,5 П С 0 4,3 - 0 22 Bt _ -*o 3 3,3 " 5 , 7 41 6,1 5,0 - 0 ,19 С Ю '; -1 к ; , 1 2-3, 3 35 7,4 6,5 0,45 0 ,17 G Io ni-i op ■>-;■• 2л Ô ow -1 j l o y « o i l

. .ov. -ile Clo с kie 23

A i 0 - 15 42,8 34, 2 2 3 5, 9 4,6 - 1,13

с 40 - 55 42,3 35,2 22 5, 4 4 ,2 • - 0, 26

C., 95-120 30,4 3 0 ,ó 39 4 , В 3,3 - 0 ,14

poniżej 70 cm podstawowym składnikiem grubego szkieletu są granit i porfir, a w małych ilościach występują piaskowce i kwarcyty.

W całym profilu dominującym składnikiem, drobniejszego szkieletu są kwarc, skalenie i granity, mułowce zaś występują w niewielkich ilościach.

W edług analizy petrograficznej frakcji lekkiej (0,5-0,8 mm i 0,25-0,50 mm), zasadniczym składnikiem piasków są ostrokrawędziste okruchy piaskowców (56- 90% ), a sporadycznie — m ułowców piaszczystych (tab. 4). W yjątkow o w profilu

Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych półn.-wsch. Polski ₈₇ T a b e l a 3 N i e k t ó r e , w ł a ś c i w o ś c i fi zykoch emi czn e g l e b wytworzonych z utworów pyłowych

z l od o wa c e n i a śro dk ow op o ls ki eg o

Some p h y e i c o - c h e m i c a l p r o p e r t i e s o f c o i l a deva l oped f r o n o i l t y f o r m a ti o n s o f the C e n t r a l P o l i s h g l a c i a t i o n Miejscowość nr p r o filu L o c a lity and p r o file Ho. Boziom gene­ tyczny Genetic horizon Głębokość cm Depth cm P ro ce nt c z ą s t e k о % o f p a r t i c l e s o f 0 ,v ш : 0 i n mm: pH CaC03 С org. 1 -0, 1 0 , 1 - 0 , 0 2 < 0 , 0 2 h2o 1N KC1 %

G l e b a br una tna wyługowana Leached Ibrown s o i l

Zawisto-A 1 0 - 20 32,4 52,6 15 5,2 4, 6 1,43 wezczyzna 4 /В/ 35- 45 27,0 46,0 27 5, 9 4,8 - 0 ,64 С 50- 65 29,7 49, 3 . 21 6, 2 5,1 - 0,06 D 1 7 0 - 80 7 1, 3 13,7 15 5,6 4,5 - 0, 02 D2 95-110 77,9 10,1 12 5 , 2 4 , 3 - 0,02 D3 150-170 79,8 13,2 7 7 ,7 6,9 3,10 n . o . G l eb y płowe S o i l o leis s i v e s Ostrówek 5 _{A 1} 5 - 20 11.7 51, 3 37 5,4 4 , 3 - 1,92 A 1A 3 35- 48 24,6 43,4 32 5,6 4,4 - 0, 49 С 5 2- 65 31,5 50,5 18 5,8 4,8 - 0,10 D1 • 7 0- 90 37,8 37,2 25 5,9 5,0 - 0,08 D2 115-130 36,0 34,0 30 5, 0 4,1 - 0 , 0 3 Małyfizówka 7 _{A 1} 0 - 20 16,2 5 8, S 25 5,2 4, 4 - 1,39 A 1A 3 2 5- 23 37,8 49,2 13 5, 4 4,6 - 0, 52 A 3 4 0- 50 54,8 40,2 5 6,1 5,1 - 0,32 Bf 0 VO 1 О 60, 3 37,7 2 6,1 4,9 - 0, 30 C 1 90-110 62,1 35,9 2 6,1 5,0 - 0,09 C 2 140-160 33,3 C4,7 2 6 , 3 Z 2 - n . o . Marianowo 8 A 1 ■ 0 - 20 28,8 54,2 17 7,1 6 ,4 - 1,45 A 1A3 30- 45 27,9 55, 1 17 7 , 4 6,5 - 0,66 A 3 50- 75 28,8 58,2 13 7,5 6 ,4 - 0,30 Bt 85-110 37,8 50,2 12 7,6 6,5 - 0,18 D 120-135 63,0 25,0 12 7 ,3 6 , 3 - 0,02 Augustowo 13 A 1 0 - зо 34,2 50,8 15 4,0 4,0 - 0,36 A3 35- 45 32,4 52,6 15 6,0 4,8 - «'1,07 A 3Bt 4 5- 55 28,8 53,2 13 6,6 5,3 - 0, 03 D16 75- 85 30,6 26,4 43 5,3 4,9 - 0,12 D2g 120-150 38,7 26, 3 35 6,1 5,0 - 0,12 n .o . - not; determined

10, na głębokości 5-20 cm, głównym składnikiem badanego piasku są ostrokra- wędziste fragmenty słabo zwięzłych m ułowców piaszczystych.

Okruchy piaskowców są zwykle drobnoziarniste, często mułowcowe lub ilaste, kruche. Stwierdzono, że są to piaskowce kwarcowe, dość bogate w łyszczyki i za­ wierające niekiedy rozproszone wodorotlenki żelaza. Występujące tu mułowce zawierają domieszkę piasku lub iłu. W e frakcji 0,5-0,8 mm stwierdzono zaledwie 4-19% kwarcu, a we frakcji 0,25-0,50 mm ju ż 12-42%. Ziarna kwarcu są

bez-T a b e l a 4 Procentowy s kł a d p e t r o g r a f i c z n y g l e b P e r c e n t u a l p é t r o g r a p h i e c omposi ti on o f s o i l s Nr G ł ę b o ­ kość cm

M a t e r i a ł зк:Л ny /.^uma = 100-/.)/ F;.ocky m a t e r i a l /sura = 100%/ p r o ­

f i l u z i a r n a mi ner al ne _{m i n e r a l g r a i n s} odruchy s Ka ł rock f r ag me nt s S z c z ą t k i r o ś l i n n e P r o ­ f i l e No. Depth cm kwarc q ua rt z s k a l e ń io f e l d ­ s p a r s piaskowce sand­ s t o n e s ."u łowcę mudstones krzemionko­ we s i l i c e o u e m a t e r i a l k r y s t a ­ l i c z n e c r i s t a l l i ­ ne m a t e r i a l P l a n t r e s i d u e s a b a Ъ а b а b a b a b a b Zlodowace ni e lîroàfiowopolî:ikie C e n t r a l P o l i s h g l a c i a t i o n 10 5 - 20 12 42 1 1 - - 35 56 + + 2 1 2 1 2 5 - 35 13 з з 2 3 73 57 - - + + 2 2 1 1 55- 65 5 29 + 1 05 68 - - - - + 2 + 1 '30-110 3 42 2 2 83 56 - - 2 + 2 + 2

₅

01 odo.vacenie h:rt;.TiKie - :>■<11 i с г.lacip. ti on

20 0 - 20 4 20 ł- л 93 75 - - - - 1 1 1 3 4 0 - 50 9 25 1 3 e'J 69 - - - - 1 3 + + 6 0 - 70 3 2 3 1 2 37 70 3 4 - - 1 1 1 -100-120 7 12 1 2 ?1 3 5 - - - - 1 1 2 + 23 5 - PO 6 2 3 1 2 32 7 3 - - - - 1 2 + + ' 0 - 35 10 25 :> 2 87 71 - - - - 1 2 + + 50- 60 10 17 2 3 36 7 o - - - - 2 2 - -110-14'; 6 2о 1 _- j ? - - - - 1 2 - -a - fr-;r:cj-: zi-.: f r a c t i o n C!' Ъ - frakc.j.-i z i r*. f r j i с ' ion o f гоп о , : A' r.in: ; o f '; ' o f 0 . 5 - о . ‘Ч 0 пил .25-'.!. i rnrj 50 nun

barwne, słabo przezroczyste, o powierzchni nierównej. N ie stwierdzono śladów transportu wodnego. Ziarna skaleni oraz okruchy skał krystalicznych występują akcesorycznie w ilości do 3% . W yniki przeprowadzonej analizy wskazują na mniej­ szą procentową zawartość kwarcu, a większą okruchów piaskowcowych w wym ie­ nionych frakcjach gleb w ytw orzonych z gliny zwałowej zlodowacenia bałtyckiego (profile 20 i 28) niż w analogicznych frakcjach gleb w ytw orzonych z gliny zwałowej zlodowacenia środkowopolskiego (profile 10 i 14).

Głównym i składnikami frakcji ciężkiej (0,06-0,20 m m ) w profilach gleb z obu zlodowaceń są minerały przezroczyste — amfibole (30-4 5% ) i granaty (29-46% ) (tab. 5). Dość licznie występują: cyrkon (4 -1 4 % ) i epidot (1 -1 0 % ). Ponadto w ba­ danej frakcji wyróżniono piroksen, rutyl, turmalin i inne w ilości 14-22%.

Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych półn.-wsch. Polski 89

Z minerałów nieprzezroczystych stwierdzono głównie magnetyt (14-2 2% ) i w nie­ wielkiej ilości leukoksen (1 -4 % ).

Zbliżon y skład mineralny w glebach w ytw orzonych z gliny zw ałow ej W yso­ czyzny Siedleckiej podają i inne prace [4].

W śród ziaren poszczególnych minerałów ciężkich zauważono ziarna ostro- krawędziste i dobrze obtoczone, co sugeruje ich odmienne pochodzenie.

Badana frakcja ciężka zawiera 32-48% minerałów nietrwałych, 38-50% śred- niotrwałych i poniżej 20% minerałów trwałych. W artość współczynnika zwietrzenia 0 : ( N + S) najczęściej układa się w profilu z zachowaniem pewnej prawidłowości i wzrasta ku stropowi. Jedynie w profilu 20 ku stropowi maleje.

N IE K T Ó R E W Ł A Ś C IW O Ś C I C H E M IC Z N E

Odczyn wierzchnich poziom ów gleb brunatnych właściwych i wyługowanych w ytw orzonych z gliny zwałowej zlodowacenia środkowopolskiego waha się od kwaśnego do obojętnego. Analogicznie poziom y gleb brunatnych wytworzonych z gliny zwałowej zlodowacenia bałtyckiego wykazują na ogół odczyn obojętny, a tylko sporadycznie odczyn kwaśny (profile 22, 28, 27, 30). W ierzchnie poziom y gleb płowych wytworzonych z glin zwałowych zlodowacenia środkowopolskiego i bałtyckiego mają odczyn od silnie do słabo kwaśnego.

Odczyn analizowanych gleb wykazuje dość znaczne zróżnicowanie w profilu i na o gó ł wzrasta wraz z głębokością. T y lk o w profilach 29 i 30 maleje.

W glebach w ytw orzonych z utworów pyłowych wartość p H układa się w p ro ­ filu w sposób charakterystyczny dla gleb dwuczłonowych, tzn. wzrasta w głąb profilu, dokąd zalega pył, a w wierzchniej warstwie materiału zw ałow ego osiąga następne minimum i dalej zwiększa się wraz z .głębokością. W ierzchnie poziom y gleb w ytworzonych z utworów pyłowych i wierzchnie warstwy skały podścielającej wykazują odczyn silnie kwaśny i kwaśny (wyjątek stanowi gleba profilu 8 w ytw o­ rzona z głębokiego utworu pyłow ego o odczynie niemal obojętnym we wszystkich poziom ach).

Z obliczonych średnich wartości pH w 1 N KC1 (z pewnym zastrzeżeniem dla p oziom ów A i, bez podziału na typy) wynika, iż najniższy stopień zakwaszenia wykazują gleby w ytw orzone z gliny zwałowej zlodowacenia bałtyckiego (średnio p H 6,0), a najwyższy — gleby wytworzone z utworów pyłow ych (średnio p H 4,7). D la gleb w ytworzonych z gliny zwałowej zlodowacenia środkowopolskiego p H wynosi średnio 5,0.

Rozmieszczenie węglanu wapnia w profilach glebowych związane jest ściśle z przebiegiem procesów glebotwórczych. W glebach brunatnych właściwych obydwu zlodowaceń węglany obecne są niemal w całym profilu, a w glebach brunatnych wyługowanych tylko w poziom ach skały macierzystej. Natom iast w glebach pło­ wych węglan wapnia występuje wyłącznie w skale macierzystej, a w glebach opa- dow oglejow ych nie stwierdzono C a C 0 3.

Wszystkie badane typy i rodzaje gleb nie mają dużo próchnicy, gdyż w poziom ach' akumulacyjnych zawierają od 0,45 do 1,92% węgla organicznego. W ra z ze wzrostem głębokości ilość węgla organicznego raptownie maleje.

ükiad m ineralny f r a k c ji ci-^Kxej /o,ou-G,iO am / M i e j s c o w o ś ć i n r p r o f i l u L o c a l i t y a n d p r o f i l e N o . G ł ę b o ­ k o ś ć cm D e p t h - cm F r a k c j a c i ę ż k a w % w a t o w y c h H e a v y f r a c t i o n i n w e i g h t % m i n e r a ł y n i e ­ p r z e z r o c z y s t e N o n t r a n s p a r e n t m i n e r a l s , % m i n e r a ł y p r z e z r o c z y s t e / : : : : i i ~ i o a V“ 1 ! •H ö S S ' S 1 ! le u k o k s e n le u c o x e n e a 11 e m it a l la n it e 4. S i l П П 1 1 am f ib o l a m f ib o le >>-H 1 1 b io t y t b io t it e r'l-rt о о 43 -J -V. о о о i i Z 1 o i о м a с -j n i a j г о 1-: o :i o n о 1 : ■ i о -S z è p i e t o w o 5 - 2 0 0 , 7 5 1 7 1 6 1 1 3 0 + + 9 2 1 0 2 5 - 3 5 С , 6 9 2 0 1 3 • 2 - 1 3 6 - - + 1 2 1 5 5 - 6 5 С , 0 9 2 0 1 6 4 - 1 33 2 - 1 1 0 -9 0 - 1 1 0 0 , 3 3 ïG 1 4 2 + 1 39 + + 5 -Z b u c z 1 4 0 - 2 0 0 , 7 3 2 2 21 1 - 1 3 3 - + ¥ 3 1 3 0 - 4 5 0 , 3 5 '■4 2 2 2 + 1 ' 5 + <- + 6 1 6 0 - 3 0 0 , 6 ? 21 1 9 2 + 2 4 1 2 + - 4 -1 0 0 - -1 2 0 C . G 7 1 3 1 7 1 + ’ 1 4 0 + + + 1 4 + ; . i r : j . . - 4 C o n i ' j b • i ' -A l e k a a n d r o - 0 - 2 0 1 , : ; 9 2 0 1 5 1 + 1 3 3 + + 6 1 w o 2 0 4 0 - 5 0 0 , 3 9 1 n 1 7 1 + - 3 6 - I- + 11 1 C O - 7 0 1 , 0 3 1u 15 1 + + 36 - r + 1 ‘i 1 1 0 0 - 1 2 0 i . 1 3 b 1 5 1 - + 3 c - + + 11 2 H a c z k i 2 3 1 5 - 2 0 Г , '? G 1 5 ■4 1 t- 1 39 1 + 14 -3 0 - -3 5 0 , 7 5 1 - 1 -Г r •r - 39 - - - 11 + 5 C - 6 0 С , 6 2 15 14 1 . - - 4 5 - + 1 1 0 0 - 1 £ 0 - V o \ ( i 1 i- + 3 5 + _*■ 11

-IT - m in e r a ły p r z e z r o c z y jt ;? , nioo-.'.po -nt: г ; г i о г.-; c :.\ -ie / .n j : -v.r.i : 'i b o l i p i r e к ;:ur. ;

3 - m in e r a ły p r z e z r o c z y s t e , :'r c ::r io o :lr ^ r r .o г.-. г : л е г : ; - â o с ’-- ;-.ic::n e i c:.;:n:iczr:e : \ p a t;;t, b i o t y t , c h l o r y t , o p i d o ' z w y c z a jn y , -:.'ï i : : o : ; o i z y t , ’ г : г: :, "t, / у lim m i t ;

О - minerały przezroczy.:te odporne г.;. r.i jr.c.^;r.ic; jr.ęch\::icsno i c::e:nicznc i andaluzyt, cyrkon., dysteüi ïU t y l, â ta u ro lit, tur.~iu.Iin, tytaaiw»

W poziom ach próchnicznych analizowanych gleb wytworzonych z glin zwałowych (bez podziału na typy i zlodowacenia) kwasowość hydrolityczna waha się od 0,75 do 4,77 me/l00 g gleby i wyraźnie zmniejsza się wraz z głębokością. Najniższą kwasowość hydrolityczną wykazują gleby, w których obecny jest C a C 0 3. W wierzchnich poziom ach gleb wytworzonych z utworów pyłowych kwasowość hydrolityczna zamyka się w przedziale od 1,50 do 7,44 me/l00 g gleby i wykazuje podobny pionow y układ jak omawiany odczyn tych gleb.

Rozpatrując zawartość wymiennych kationów metalicznych w glebach w ytw o­ rzonych z glin zwałowych i z tw orów pyłowych (tab. 6-8) zauważa się, niezależnie

Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych póln.-wsch. Polski ₉₁ T a b e l a 5 • M i n e r a l composi ti on o f - h e a v y f r a c t i o n / 0 . 0 6 - 0* 2 0 nun/ T гапзра]rent mi n e ra ls /sum = 100%/ 4. W sp ó ł c z y n n i k i l i c z b o w e N u m e r i c a l c o e f f i c i e n t s e p id o t z w y c z . co m m on epidote +» -p cd о § £ й tO (Л klin o z o iz y t k li n o z o i a i t e pirok sen p y r o x e n e о f—11—1 >) Pï -P 3 3 n и st a u r o l i t s t a u r o l i t e s yl m an it sy lm an it e t ur m al in , to ur m al in e t y t a n i t t i t a n i t e Л S 0 _TT+S0 N_{<3 Ъ}S N S C e n t r a l P o l i s h g l a c i a t i o n 2 44 3 2 3 + _ 2 2 32 49 . 19 0 , 23 1,68 2, 58 0, 65 1 35 4 1 6 + 1 2 - 37 41 22 0, 23 1,68 1,86 0, 90 2 35 4 3 2 2 - 3 - •за 44 18 0, 22 2,11 2 ,44 0, 86 2 37 2 - 8 2 2 - 2 - 47 41 12 0, 14 3,92 3,42 1,14 3 46 1 3 1 2 + 1 - 36 50 14 0,16 2, 57 3, 57 0, 72 6 зо 3 3 1 1 1 2 - 43 40 12 0, 14 4,00 3, 33 1,20 10 33 1 2 2 - Г 2 - 43 47 . 10 0,11 4, 30 4,70 0,91 3 35 2 2 1 1 - 1 - 42 40 18 0, 22 2 , 33 2, 22 1,05 в ,■ i l t i c g l a c i a t i o n 8 34 4 4 2 1 + 1 + 42 46 12 0, 14 3^50 3,83 0,91 3 36 3 2 1 2 1 2 - 33 45 17 0,20 2, 24 2,64' 0, 84 Q 32 1 3 2 1 ' + 3 - 39 41 20 0, 25 1,95 2,05 0, 95 8 ' 36 2 4 2 1 - 4 - 34 46 20 0, 25 1,70 2, 30 0, 74 5 29 1 5 1 1 1 1 44 38 13 0, 22 2,44 2,11 1,16 4 35 + 4 3 1 + 3 4 3 39 13 0, 22 2, 3S 2,16 2, 10 4 36 1 3 1 + - 1 - ■43 4J 11 0, 12 4,36 3, 73 1,17 5 43 + 3 1 + 1 1 “ 33 49 13 0, 15 2, 92 3, 77 0, 78

- t r a n s p a r e n t m i n e r a l s , s u s c e p t i b l e to me chani cal d e s t r u c t i o n : a m f i b o l e and pyr oxene;

S - t r a n s p a r e n t m i n e r a l e , m e d i um -s u sc e pt i bl e to me ch an ic al and chercical d e s t r u c t i o n : a l l a n i t e , b i o - t i t e , c h l o r i t e , common e p i d o t e , k l i n o z o i s i t e , g a r n e t , s yl ma n it e ;

Q. - t r a n s p a r e n t m i n e r a l s r e s i s t a n t to mech an ic al and c h e mi c al d e s t r u c t i o n * a n d a l i e i t e , c i r c o n e , d i 3 t e n e , b u t y l s , s t a u r o l l t e t oû rma li ne and t i t a n i t e .

od typu gleby, ogólną prawidłowość ilościowego ich występowania: w a p ń > m ag­ nez > potas > sód.

N iem a l we wszystkich profilach stwierdzono pewne wzbogacenie poziom u akumulacyjnego kationami wapnia, potasu i sodu lub przynajmniej jednym z tych kationów. Jest to praw dopodobnie wynikiem aktualnego nawożenia badanych gleb.

Zawartość wapnia wymiennego i jeg o rozmieszczenie ' w badanych glebach (niezależnie od zlodow acenia) zależy od typu gleby. G leby brunatne właściwe w y­ kazują największą ilość Ca wym iennego wzrastającą w raz z głębokością. W glebach brunatnych wyługowanych zauważa się pewne zróżnicowanie w pionow ym

roz-T a b e l a 6 K at iony wymienne i pojemność s o r p c y j n a g l e b wytworzonych z g l i n y zwał owej

z l o do wa ce ni a ś r o dk o wo po ls ki e go

Exchangeable c a t i o n s and s o r p t i o n c a p a c i t y o f s o i l s d ev el oped from b ou l d e r l oa n s o f the C e n t r a l P o l i s h g l a c i a t i o n M ie js c o w o ś ć i n r p r o f i l u L o c a l i t y and p r o f i l e No. Poziom g e n e ­ ty c z n y G e n e tic h o r iz o n G łę b o k o ś ć De pth СП K a M o n ÿ wymienne w me/100 g g le b y E x c h a n g e a b le c a t io n s in гае/100 g o f s o i l S = Са+ _+Kg+K+ +Na Th=S+Hh V % Hh Ca ‘‘‘E . к Na 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

C-lob i brunatna w ła ś c iw a ’ r o p e r brown s o i l

S o k o ły 33 _A1 С - 20 0 ,9 0 5,00 1,09 0 ,9 1 0 ,0 7 ‘ 7 ,0 7 7 ,9 7 38,71

А ^ Б / 30- 38 0 ,9 0 9,00 0,7 1 0 ,5 9 0,06 10,36 11,26 92,00

/в/ 4 5 - 60 0 ,9 0 11,95 2,31 1,2 4 0 ,0 9 15,59 16, 4 6 94,74

D 30-115 0 ,7 5 10,05 3,02 1 .1 3 0 ,1 3 14 ,3 3 15,08 95,01

G le b y brun -.tr.e wj ługowano Lea ch ed b г own s o i l s

Zambrów 1 _А1 0- 20 3,56 3,52 1,35 0 ,1 5 0 ,1 3 5,1 5 8 ,7 1 59,12 /В/1в 30- 45 5, 14 9 ,7 2 1,76 0 ,3 5 0,22 12,05 17,19 7 0,09 /Э/2г" С-G- ei: 12,00 1,15 0 ,3 7 0 ,5 8 14,10 15,05 93,68 С 1П г- о - ю с С ,07 1 3,00 1,35 с , зз 0 ,5 4 15,00 15,87 94,51 С2 U'C- I . O , 79 1?,CC 3,75 0,26 0 ,4 3 1 6,44 17,23 95,41 Dobrzvni'v.vo _Л1 С - r Ł- ? , 3 ь 2,52 0 , 32 С, 56 0,10 3 ,5 0 6,15 55,09 3 /3/ ;-o- < o i, 66 6,7 Г : , o 0 ,1 9 С, 1б 0 ,3 2 10,98 8 4 ,8 7 С1 ;0-1co 1. гз 5, 60 1,91 0 ,1 5 0,12 7 ,7 8 8 ,9 7 86 ,7 2 С „G ć i :;c -irO с , 37 9,14 1,70 0 ,1 5 0 ,1 3 11,12 11,99 92,74 r.r u c i e o _А1 C- 20 :■, Г-1 Г, 17 0 , 37 0 ,1 9 0 ,0 7 2,80 5,41 51,74 /-"/ o - 50 г , i i. » СО 1,72 0,26 0, 14 а , 12 10,33 78 ,5 9 С1 c-r.~ ;:c С , £> 1 5 , V 1.45 0 ,1 7 0,11 7,2 3 8 ,0 9 8 9 ,9 7 С 2 110-1 .'0 , 79 1 1, со 1, 37 0 ,1 7 о ,1 3 12,54 13,33 9 5 ,0 3 Krp.jc.vo 9 _А1 0- 20 3,09 4, - 5 C.oS 0 ,0 7 0,11 5,12 8,21 62, 34 к л/'А/ 2‘/- 40 1, 39 G, -5 1,54 0, 11 0,12 8,12 9,51 ć>f; ,37 50- 70 0 ,9 2 10, 15 1,39 0 ,1 8 С, 16 12,38 13, 30 9 3,07 С _ Ь s c- 100 0 ,5 4 i з,-;5 1,46 с , 15 с ,0 9 15,15 15, г» 9 96,55 Zbucz 14 _Л1 C - 20 2 , 6 2 1, }ó '',<.13 С, ■■■,0 5 2, l'O 5,22 4 9 ,8Т А /3/ 30- 45 1,92 1,75 1,0v с , ?5 :, 11 3,11 5 ,0 3 6 1 , 8 3 60- 80 1, J9 1,77 ..1,C0 V,::5 ■ V 7 з , : ••, 4 5 6 9 ,4 3 1Ć0-12C 1.15 1,72 1,0 o 0,22 : , 0 9 : (•■ Г) _{4 ,'-4} 7<-,.58

mieszczeniu Ca wymiennego w zależności od zasięgu zlodowacenia. Gleby brunatne wyługowane wytworzone z gliny zwałowej zlodowacenia środkowopolskiego za­ wierają znacznie więcej wapnia w skale macierzystej (wyjątek profil 14) niż analo­ giczne gleby zlodowacenia bałtyckiego. W glebach płowych, niezależnie od rodzaju i zlodowacenia, zaznacza się wyraźne zubożenie p oziom ów A 3 w wapń wymienny w porównaniu z pozostałym i poziom am i genetycznymi. Ponadto poziom y aku­ mulacyjne gleb płowych młodszego zlodowacenia zawierają większą ilość wapnia

Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych półn.-wsch. Polski 93 cd« t a b e li 6 1 V H _3" 4 5 I s I ₇ II 8 II 9 I Ю f 11 G le b y płowe - S o i l s l e s s i v é s R zędzi any 2 _A1 0 - 20 2,85 2, 32 0 , 4 3 0,26 0 , 1 1 3,12 5 ,17 60,32 A3 2 0 - 40 1,27 1,00 0 , 35 0, 15 0 ,08 1,58 2, 85 55,42 Bt 5 0- 75 1,27 3,60 1,02 0, 25 0,10 4,97 , 6, 24 79, 63 c i G 30-100 1.03 7, 97 1,79 0 ,1 7 0 , 0 4 9,97 11,00 9 0 ,6 2 C 2G 120-140 0, 79 13,00 1.56 0, 15 0, 08 14,79 15,58 94,92 Szopi e tow o 10 A 1 A3 5 - 20 2 5 - 35 1,39 1,00 2, 75 1,80 0 ,65 0 ,38 0, 30 0, 14 0, 07 0,02 3,77 2,34 5,16 3,34 73.04 70.04 Bt 5 5 - 65 1,62 7, 00 2, 00 0, 25 0,11 9,36 10,98 8 5, 43 с 90-110 1,00 7,75 1,85 0 ,2 4 0 , 1 3 9,97 10,97 90,86 Mclec 12 _{A 1} 0 - 20 _2*62 1,10 0 ,5 0 0, 12 0 , 0 3 1,75 4 ,37 40,03 A3 2 5 - 35 2,62 1,00 0 , 52 0,09 0, 02 1,63 4,25 38,33 Bt 5 0- 70 1,85 9,45 1,60 0 ,2 5 0 , 1 0 11,40 13,25 8 6 ,0 2 с 7 0 - 90 1,77 7,30 1,46 0 , 20 0,08 9,04 10,81 8 3 ,6 2 Boże jev7o .16 _{A 1} 0 - 20 4/77 2,10 0, 39 0, 47 0,06 3,02 7, 79 38,75 A 3 2 0- 30 2,00 1,85 0 , 17 0,12 0,05 2,19 4,27 51,28 Bt 50- 60 1,85 4,00 0, 69 0 ,1 1 0, 06 4,86 6,71 72,41 С 90-120 1,77 5,10 0 , 9 2 0 ,15 0, 07 6, 24 8,01 77,89 S t a w i s k i 17 A 1 C - 20 1,95 4, 10 0 ,30 0, 69 0, 17 5,26 7,21 72,94 A3 4 0 - 50 1,20 3,02 0, 41 0, 08 0,10 3,61 4,81 75,03 Bt 7 0 - 30 Ы 2 7, 50 1,39 0 , 19 0,16 9, 24 10,36 89,17 с 100-120 1,05 6 , 5 5 1,15 0 , 17 0, 15 8, 02 9, 07 88,40 Czerwone 34 A 1 0 - 20 3,15 4,00 0,71 0, 50 0,06 5,27 8 , 42 62,57 A 3 30- 40 2, 17 1,90 0, 39 0, 07 0,04 2,40 4,57 52,50 Bt 60- 75 1,20 5,85 1,67 0, 17 0,08 7,70 8 ,97 86, 57 с 100-130 1,05 15,35 1,23 0, 19 0,08 17,35 18,40 94,28 Gl eb y o padowo- gl ej owe P s e u d o ^ l e y a o i l s O s t ro ża ny 11 _A1 0 - 15 3,09 3,90 0, 58 0,33 0, 09 4,95 8 ,04 73,98 ß1 35- 45 3,00 7,30 1,69 0,21 0 , 1 3 9, 33 12,33 75,65 g 2 CO0 1 CT\0 2,08 3, 9 0 1,81 0,21 0, 14 11,06 13,14 34, 15 c s 130-150 1,54 8, 90 1,71 0 , 23 0,16 11,00 12,54 87, 70 P r o t a s y 15 A1 0 - 20 3,00 Зч,90 0 , 5 2 0, 22 . 0,16 4,80 7,80 6,1,53 g 30- 40 2, 54 13,70 2, 58 0, 25 0, 27 18,80 19,34 86, 85 c 1g 60- 75 0 , 9 2 12,50 2,25 0 , 2 1 0, 10 15,06 17,60 85,55 C2S 85- 110 1,23 10,05 2, 14 0 , 1 7 0 ,1 5 12,51 13,74 91,03

wymiennego niż analogiczne poziom y gleb płowych starszego zlodowacenia. W apń w glebach opadow oglejow ych został przemieszczony do głębszych poziom ów .

Zawartość magnezu wymiennego i jego rozmieszczenie w profilu wszystkich typów gleb w ytw orzonych z glin zwałowych zależy głównie od składu granulo­ metrycznego. W związku z tym wierzchnie poziom y gleb spiaszczonych zawierają mniej magnezu. Natom iast w glebach w ytw orzonych z utworów pyłowych

naj-T a b e l a 7 Kat iony wymienne i pojemność s o r p c y j n a g l e b wytworzonych z g l i n y zwa ło we j

z lo d ow ac e ni a b a ł t y c k i e g o

E xchangeabl e c a t i o n s and s o r p t i o n c a p a c i t y o f s o i l s devel oped from b o ul d er loams o f the B a l t i c g l a c i a t i o n K i e j s c o w o ś ć i n r p r o f i l u Pcziom gene­ tyczny Gł ęb ok ość Depth С'Л K a t i on y wymienne w me/100 g g l e b y Exc ha ng ea bl e c a t i o n s i n пе/ЮО g o f s o i l S = Ca-i-_{+j]g+K+ Th=S+Hh} V % L o c a l i t y and p r o f i l e Ko. Ge ne ti c h or i z o n Kh Ca Hg К Na + Na 1 2 3 4 5 6 7 8 Э Ю 11

G l e ba or unatnu w ła ś ci w a - P r o por brown s o i l

Krupi n 18 A 1 0 - 15 1,05 6,15 2,58 0 ,36 0,21 9, 30 10, 35 8 9,86 /в/ 35- 45 1,05 7,75 3,08 0 , 23 0, 18 11,24 12,29 91,4 3 /В/с 50 - 70 0, 82 9,75 3,45 0 ,2 3 0, 18 13,24 14,06 96,79 с 50-110 0, 00 12,35 2,30 0, 18 0,16 14,99 15,59 96,15 Ale к san dr o - wo. 20 А 1 • / V 0 - 20 4 0 - 50 0,90 0, 90 9.50 7.50 1,00 1,72 0,25 0,25 0 ,4 3 0 , 1 3 11,13 9,60 12,03 10,05 92,55 95,52 !■'■>/с 6 0- 70 0, 67 18,00 0, 95 0, 1 4 0, 32 19,41 20,03 96,66 С 100-120 0, oC 12,00 1,02 С, 15 0,32 13,49 14,09 95,74 Poćkuny 21 _{Л 1} С - 15 ö ,9 7 7,10 1,9 3 с , 2 4 0,14 j, 41 10, 38 90,65 /й/ 25- 35 1,12 * , 10 1,90 0,2-2 0,14 10,36 11,40 90,25 /В/С 6 0 - 30 0,90 e , 30 1.92 0, 24 0 ,15 10,61 11,51 92,17 С 90-110 0 ,60 13,00 1,00 0 , 16 0, 20 14,36 14,96 98,99 P rzej ma Wysoka 24 А 1 /в/ 0 - 20 4 0 - 60 0, 75 0 ,60 10,25 11,00 0, 97 1,45 0 , 2 3 0 ,15 0, 20 0,16 11,65 12,76 12,40 13,36 93,94 95,50 /В/с 60-100 c , 6 o 15,00 1,59 0 , 1 3 0, 14 16,32 17,42 96,79 с 130-150 0, 60 16,00 1,77 0 ,17 0, 09 18,03 13,63 96,77 T a d a r y s z k i 23 А 1 /В/ 0 - 20 4 0 - 50 0 ,8 2 0, 67 7, 10 9,30 1,35 2,75 0, 26 0, 19 0, 06 0, 10 6, 77 12,34 9,59 13,01 91, 44 94,85 / в / с 6С- 70 0, 60 14,00 2,00 0,11 0, 06 16,17 16,77 96,42 с 100-120 0, 60 15,20 ; 06 0, 13 0,06 13,45 19,05 9K,34 Żarnowo 26 _{А 1} С - 20 0, 82 10,70 •',96 0, 26 0, 10 12,02 12,84 93,61 / В/ 1 2 5 - 45 0, 90 11,35 1, 31 0, 19 0, 10 12,95 13,35 93,00 /В/2 50 - 70 0, 60 12,27 2,85 0, 1б 0, 05 13, 33 13,93 95,64 с 7 0 - 90 0,52 15,00 1,06 0 , 13 0, 04 16,2 3 16,75 96, 90 S o l i s t ó w k a 32 А 1 /в/ 1 0 - 15 30 - 45 1,20 1,05 3, 30 9, 35 1.56 1.56 0, 50 0,21 0,06 0, 08 10,42 11,20 11,62 12,25 89, 67 91,42 / в / 2 5 0- 70 0, S0 9,80 1,79 0,21 0 ,10 11,90 12,08 98,51 с 100-120 0, 75 11,25 1,46 0 , 20 0,06 12,97 13,72 94, 53

większą ilość magnezu wymiennego odnotowano w skale podścielającej, co nie zawsze wiąże się z większą ilością części spławialnych.

W badanych typach i rodzajach gleb zauważa się znaczną zawartość potasu wymiennego niemal we wszystkich poziom ach akumulacyjnych, co wynika nie­ wątpliwie z nawożenia potasowego. Ponadto w glebach płow ych w ytw orzonych z glin zw ałow ych i utworów pyłowych stwierdza się najmniejsze ilości potasu

wy-Pierwiastki śladowe w glebach uprawnych półn.-wsch. Polski ₉₅ c d . t a b e l i 7

. — ,

2 I 3

I

G l eb y brunatne wyługowane - Leached brown n o i l s

K o p i j k i 19 A1 0 - 20 2,25 5,85 1.41 0,29 0 ,1 0 7 ; 65 9,90 77,26 /В/ 50- 70 0, 90 7,75 2,08 0 ,2 0 0 ,1 3 10,16 11,06 91,86 С 90-110 0, 75 8, 7 5 2,66 0 ,24 0,16 11,81 12,56 94,01 B u r b i s z k i 22 A 1 5 - 15 3.15 3, 75 0 ,6 8 0 , 4 3 0,15 5,01 8,16 61,39 В/В/ 35 - 45 1,95 4,15 1,36 0 ,1 8 0,15 5,84 7 ,79 74,96 / в / 50 - CO 1,95 6 ,0 0 1,6 1 0 , - 3 o . : a 7,07 9,82 60 ,1 3 с 110-150 1.05 10,06 2, 53 0, 15 0,16 13,48 14,53 92,79 Wierzbowo 27 A 1 5 - 15 3,07 3,25 0,75 0, 23 c , 0 7 4,35 7,42 58,62 В/В/ 30- 40 1,65 1.40 0, 39 0,11 0,05 1,95 3,60 54,10 / B / g 50 - 60 1.35 1,25 0,34 0, 08 0, 04 1,71 3,06 55,83 с 120-150 1,80 7.0 0 1,64 0, 15 0, 05 9,04 10,84 83, 38 Ra cz ki 23 A1 5 - 20 2,40 6.75 0 , 03 0, 28 0, 09 7,25 10,35 76,82 j A 1/ B / 30- 35 1.57 6 ,1 0 1.25 0, 17 ' 0, 08 7,60 9, 17 62, 87 ! / в / DC- 60 1.65 7,50 1.52 0, 23 0 ,09 9, 34 10,99 05,82 с 110-140 1.65 3.50 1,87 0, 26 0, 09 11,72 13,37 87, 65 Dę bs zczyzna Nowa 30 A 1 / в / 0 - 20 2 5 - 35 3,37 3.22 2, 85 3.62 0, 54 C, 54 0, 25 0,08 0, 07 0 ,08 3,71 4, ?2 7,08 7,54 52,40 57,29 с 6 0 - 96 3.82 2.85 1,84 0, 32 0, 07 4,8 8 7 ,73 65, 13 G le by p>cwc - S o i l s l e s s i v é s Puńsk 23 _{A 1} 0 - 20 1,87 7. 60 1.45 0,21 0 , 13 9.39 11,26 83, 38 A 3 30- 50 1,12 2,85 1,00 0,11 0, 00 4.04 5,16 78,29 Bt 7 0 - 80 1,12 7,60 1, 83 0 ,2 3 0,16 9,62 10,94 89,39 с 110-140 0, 97 5, 60 1.55 0, 13 0,14 .7,42 8 ,3 9 33, 44 Turówka Nowa 31 A1 A 3 0 - 20 30- 50 3,90 2, 10 7. 35 1.35 0, 4 5 0 ,2 2 0 ,2 2 0, 09 0, 15 0, 09 8, 17 1.71 12,07 3,31 67,63 j 44,37 Bt 6 0 - 80 1,80 7,50 1,55 0, 24 0, 1 3 9,72 11,52 34, 37 » с 1CC-120 0, 97 11,00 1,63 С ,17 0,11 12,96 13,9 '3 33,04

Cil e ba o p-.id o w o- g le j owa _- Pr:eudogl<?y s o i l s

Kowale O l e c k i e 29 A 1 с 0 - 15 4 0 - 55 3,67 2, 85 2,30 1,85 0, 29 0, 50 0, 35 0, 1б 0,06 0, 05 3,cc 2,56 6, 67 5,41 44,90 47, '1

cc

miennego w poziom ach A 3, świadczące o przemieszczaniu tego pierwiastka w pro­ cesie przemywania.

Zawartość sodu w omawianych glebach wykazuje na ogół tendencję do wzrostu wraz z głębokością profilu. Podobnie jak w przypadku innych kationów zasado­ wych, obserwuje się zubożenie poziom ów A 3 w ten pierwiastek.

Suma kationów metali oraz stopień wysycenia tymi kationami gleb w ytw orzo­ nych z glin zwałowych wzrasta w głąb profilu glebow ego, niezależnie od grupy typologicznej. W iąże się to ze znacznym udziałem kationów wapnia.

T a b e l a 8 K at iony wymienne i pojemność s o r p c y j n a g l o b wytworzonych z utworów pyłowych

z l o d o wa ce ni a środkowopol sKi e^o

' Exchangeable c a t i o n s and s o r p t i o n c a p a c i t y o f зо11з d e ve lo pe d from s i l t y f o r ma t io n s o f the C e n t r a l F o l i s h g l a c i a t i o n •Miejscowość i nr p r o f i l u L o c a l i t y and p r o f i l e No. Poziom gene­ tyczny G enet ic h o ri z on G łębokoś ć Depth cm

Kat iony wymienne w me/100 g g l e b y Exchange ab le c a t i o n s i n me/100 g o f s o i l S = Ca+ +MC+K+ +Na Th=S+:ül V % Hh Ca Mg К Na

G l e b a b r un at na wyługowana Leached brown s o i l

Z a w i s t o -A1 0- 20 7,44 2,05 0, 37 0,21 0,09 2,72 10,16 20,75 ws7, czyzna 4 r /3/ 35- 45 2,35 1,20 0, 25 0 ,1 2 0, 03 1,65 4,50 36,65 С 50 - 65 1,32 1 , 1 2 0, 25 0, 07 0,08 1.52 3,34 45,49 D1 7 0- RO 3,49 1,65 0,45 0, 09 0,08 2,27 5,76 3 /, 40 D2 95-110 2, 21 1,25 0,50 0 , 1 1 0,06 1,92 2 ,87 66,89 D3 150-170 0,95 n . o . n . o . n . o . n . o . - - -Gl eb y płowe S o i l s l e s s i v é j Ostrówek 5 A1 5 - 20 5,09 1,67 0, 33 0, 15 0, 08 2, 23 7,92 23,14 A 1A 3 35- 43 2,35 0, 35 0 ,27 0, 05 0, 08 1.25 4,10 30,43 С 5 2- 65 2,14 2,90 0,79 0,1 2 0,09 3,90 6, 04 64,56 D1 70 - 90 3,00 3,02 1.37 0,13 0,10 4,62 7,62 60,63 D2 115-130 2,85 3,80 1.45 0,20 0,18 5, 63 8,48 66,39 Małysz ów к .л 7 A1 0- 20 4,19 2,70 0, 35 0,19 0,16 ■3,40 7,59 44,75 A 1A 3 25- 23 2,93 I 1 . 0 0,20 0, 07 0 ,1 1 1.93 4,86 39,70 A 3 • 40- 50 1,50 1 ,1 0 0,13 0,05 0,09 1.42 2,92 48,62 3t 50- ЬО 1,42 3,05 0,66 0, 11 0,03 3,90 5.32 73,31 C 1 90-110 1.34 0,80 0,16 0,05 0,10 1 . 1 1 2.45 45,30 C2 140-160 1, 34 С, 30 0,22 0,06 0 ,07 1,25 2, 59 43,26 Marianowo 8 _A1 0- 20 1,50 7,65 1,00 0,26 0, 17 9,03 10,58 85,82 A1A 3 30- 45 1,03 4,25 0,56 0, 03 0,14 5,03 6,06 33, 00 A 3 50- 75 V - 3 3,05 0,37 0,04 0,10 3,56 4, 59 77,55 3t И5- 1Ю 1 , 1 1 4,80 0,53 0, 10 0,13 5 ,61 5, 72 83,43 D 120-135 1,26 n . o . P. .0 . n . o . n . o . -- -Au си г-i; owo A1 0- 30 4,03 1 ,1 0 0,31 0,22 0,02 1,65 5, 73 28,79 1 3 A 3 35- 45 1.23 С, 70 0, 27 0,06 0 , 03 1,06 2,23 46,23 V t 45- 55 0, 85 1,30 0,6 4 -',05 0 ,0 3 2,22 3,07 7 2 , 3 1 D1C Yv- 8 5 2,31 7, 30 1,46 0,19 0,03 9, 03 11,34 79,62 D2C 120-150 1, ”*5 ?,05 1,35 0, 17 0,11 10,72 12,57 35,23 n . o . - ni? ozmr/.ono not de t-; r.-.i.ned

W glebach w ytw orzonych z utworów pyłowych suma kationów wymiennych najczęściej zmniejsza się w głąb profilu, dokąd zalega pył, a następnie wzrasta w materiale zwałowym . Stopień wysycenia tych gleb kationami zwiększa się wraz z głębokością. Znacznie mniej kationów obserwuje się w wierzchnich poziomach gleb w ytw orzonych z utworów pyłow ych w porównaniu z analogicznymi po zio ­ mami gleb w ytw orzonych z glin zwałowych (wyjątek profil 8),