Badania technologiczne trzech nagrobnych stel egpiskich na podłożu drewnianym z Muzeum Narodowego w Krakowie : część I

Władysław Szyszko

Badania technologiczne trzech

nagrobnych stel egpiskich na

podłożu drewnianym z Muzeum

Narodowego w Krakowie : część I

Ochrona Zabytków 25/3 (98), 170-182

W Ł A D Y S Ł A W S Z Y S Z K O

BADANIA TECHNOLOGICZNE TRZECH NAGROBNYCH

STEL EGIPSKICH NA

PODŁOŻU DREWNIANYM Z MUZEUM NARODOWEGO W KRAKOWIE * (CZĘŚĆ I)

S T A N B A D A N P O L IC H R O M II E G IP S K IC H

P ie rw sz e g o d n e u w a g i p ró b y p rz e b a d a n ia s k ła ­ d u f a r b u ż y w a n y c h p rz e z E g ip c ja n m o żn a za­ o b serw o w ać n a p o c z ą tk u X IX w ie k u . H u m p h ry D a v y 1 u siło w ał w r. 1815 o k re ślić s k ła d „ b łę k i­ t u eg ip sk ieg o ” — b a rw n ik a , k tó re m u aż d o d n ia d zisiejszeg o p o św ięcono n a jw ię c e j uw ag i. N a tu ­ r a ln ie sposoby, ja k im i p o słu g iw an o się w 1 p o ­ ło w ie X IX w ie k u , d a le k ie b y ły o d ścisły ch a n a ­ liz fizy k o -ch em icz n y ch . W y sta rc z y zacy to w ać d la p rz y k ła d u o k re śle n ie M e r im é e g o 2 doty czące b a rw n ik a żółtego: „...żółta w d w u o d m ian ac h sp o m ięd zy k tó ry c h je d n a w y s tę p u ją c a p o sp o li­ cie je s t u g re m żółtym , zaś d ru g a żyw ożółta, je s t p rz y p u sz c z a ln ie , a u ry p ig m e n te m . M oże b yć o n a sp o rz ą d z a n a sztu czn ie, je d n a k ż e w y s tę p u je w p rz y ro d z ie ja k o m in e ra ł. O sąd te n je d n a k o p ie­ r a się w y łą c z n ie n a ocenie w z ro k o w ej i n ie je s t w y k lu cz o n e, że m oże t u chodzić o szk liw o w ro d z a ju żó łtej n e a p o lita ń sk ie j, k tó re j sp o rz ą ­ d z a n ie b yło z n a n e E g ip c ja n o m ” . J u ż w te d y je d -* A r ty k u ł je s t s k r ó te m p r a c y m a g is te rs k ie j n a p is a n e j w K a te d r z e T e c h n o lo g ii i T e c h n ik M a la rs k ic h S tu d iu m K o n s e rw a c ji A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h w K ra k o w ie po d k ie r u n k ie m doc. d r W. S le s iń sk ie g o . C zęść I I a r ­ t y k u łu o p u b lik u je m y w je d n y m z n a jb liż s z y c h n u m e ­ ró w . 1 H. D a v y , S o m e E x p e r i m e n t s a n d O b s e r v a t i o n s on t h e C o lo u r s U se d in P a i n t i n g b y t h e A n c i e n t s , „P h ilo s. T ra n s . R o y a l S o c ie ty ”, L o n d o n 1815, ss. 97— 124. 2 A. M e r i m é e , D is s e r ta t io n s u r la p r e p a r a t i o n et l’e m p l o i d es c o u l e u r s , d es v e r n i s etc, (w :) „ C a ta lo q u e

ra is o n n é e e t h is to riq u e d es A n tiq u ité s d é c o u v e rt en E g y p te p a r J . P a s s a la c q u a , d e T r ie s te ”, P a r i s 1826, s. 258; E. B e r g e r , „D ie M a lte c h n ik d es A lte r tu m s ” , M ü n c h e n 1904, s. 3; zob. tłu m a c z e n ia J . H o p liń s k i, F a r b y i sp o iw a m a la rs k ie , K ra k ó w — W ro c ła w 1955, s. 193.

* E. B e r g e r , o.e., s. 23.

n a k w ied z ia n o , że np. „...isto tę c y n o b ru m oże w y k a z a ć ty lk o a n a liz a c h e m ic z n a ” 3. G e ig e r 4 p o św ięcił sp o ro u w a g i w y k ry c iu w fa rb a c h eg ip sk ich s u b s ta n c ji o rg a n ic z n y c h — k le ju zw ie rzę ceg o o ra z b ia łk a (jajo p ta sie lu b m leko). D ość d o k ła d n ie , ja k n a ów czesne m ożliw ości, b a d a n ia fa r b i sp o iw p rz e p ro w a d z ił J o h n 5, w y ­ ró ż n ia ją c m .in . d w a ro d z a je Zieleni, trz y b łę k itu i d w a żółci. P o ra z p ie rw s z y o is tn ie n iu cz ern i z kości w sp o m n ia ł В е к е 6 zazn aczając, że d ok o ­ n a ł te g o „...bez p o m o cy a n a liz y c h e m ic z n e j” . B ad acze X IX -w ie c z n i z a jm u ją c y się p ro b le m a ­ ty k ą te c h n ik i i te c h n o lo g ii m alo w id eł egip sk ich ro z u m ie li p o trz e b ę w y k o n y w a n ia a n a liz c h e ­ m iczn y ch , lecz m o gli j e p rz e p ro w a d z a ć ty lk o m e to d a m i n a ja k ie p o zw alał ó w czesny s ta n n a u k i. P o w a ż n ie z a słu ż y li się w ty m z a k re sie w la ta c h 80 i 90 X IX w ie k u R u s s e ll7, b a d a ją c y p ró b k i z m a lo w id e ł śc ie n n y c h zn a le zio n y ch w H a w a ra , oraz S p u n r e ll8 (szczególnie a n a liz y spoiw ). 4 F. G e i g e r , C h e m i s c h e U n t e r s u c h u n g a l t - ä g y p t i ­ s c h e r u n d a l t r ö m i s c h e r F a r b e n d e r e n U n t e r l a g e n u n d B i n d e m i t t e l , K a r ls r u h e 1826; zob. E. B e r g e r , o.e., s. 7. 5 M. v o n M i n u t о 1 i, R e is e z u m T e m p e l d es J u p i t e r A m o n u n d n a c h O b e r - Ä g y p t e n n e b s t c h e m i s c h e n A n a ­ l y s e n v o n P rof. J o h n , B e rlin 1827, s. 330. * C. Т. В е к е , O n t h e C o lo u rs o f t h e A n c i e n t E g y p t i ­ ans, „ T ra n s. R o y a l S o c ie ty of L i t e r a t u r e ”, 1843, s. 48— 51. 7 W. M. F . P e t r i e , H a w a r a , B i a h m u a n d A r s i n o e , L o n d o n 1889, s. 11; zob. E. B e r g e r , o.e., s. 26. 8 F . C. J . S p u r r e 11, „ A rc h a e o lo g ic a l J o u r n a l ”, L I I (1895) ss. 226— 232; zob. A. L u c a s , „ A n c ie n t E g y p tia n M a te ria ls a n d I n d u s tr i e s ”, L o n d o n 1962, s. 344.

W p ra c y T o ch a 9 z n a jd u je się sze reg cie k a w y c h u w a g d o ty c z ą c y c h b a rw n ik ó w zn a le zio n y ch w g ro b o w c u z czasów V d y n a s tii, chociaż s tw ie r ­ d z e n ie p rz e z nieg o śladów k o b a ltu okazało się w w y n ik u p ó ź n ie jsz y c h an a liz p o m y łk ą. S p ra ­ w ą m a te r ia łó w i sa m e j te c h n ik i m a lo w a n ia z a j­ m o w a ł się G la n v i ll e 10 lecz i jeg o w y w o d y n ie z o sta ły p o p a r te rz ecz o w ą analizą.

N a p rz e ło m ie l a t 20 i 30 naszego w ie k u k ł a ­ d ziono ju ż w ię k sz y n a c isk n a w y o d rę b n ia n ie p o szc zeg ó ln y ch p ro b le m ó w z t a k o b szern eg o z a ­ g a d n ie n ia , ja k im je s t m a la r s tw o eg ip sk ie o ra z ro z w ią z a n ie ic h za pom ocą m e to d fiz y k o c h e ­ m iczn y c h . N a le ży tu w y m ie n ić p ra c e : T u l- 11’ego n , O a k le y ’a 1г, N iw ell a 18, L a u rie g o 14, S te u e ra łt, W a g e n a a ra ie, E ib n e ra 17 i F a rn s w o r - th a 18. P ro b le m te c h n ik i sto so w an e j w e g ip sk im m a la r s tw ie sz ta lu g o w y m , p ocząw szy od p r z y ­ g o to w y w a n ia fa rb a koń cząc n a w e rn ik s o w a n iu , p o ru s z y ł D u e l l 19 n a p rz e ło m ie lalt 30 i 40 X X w ie k u . W ty m czasie p o ja w ia ło się co raz w ięc ej p ra c d o ty czą cy ch z a g a d n ie n ia te c h n ik i i te c h ­ n o lo g ii m a lo w id e ł egipskich, u jm u ją c y c h te m a t z ró ż n y c h p u n k tó w w id ze n ia . W y sta rc z y p rz y ­ toczy ć p ra c ę M ossa *° p o św ięco n ą m e to d o m b a ­ d a n ia z a b y tk ó w s ta ro ż y tn y c h (tak że egipśk ich ) p ro m ie n ia m i re n tg e n o w s k im i, g am m a, u ltr a f io ­ le to w y m i i p o d cz erw o n y m i. W p o ło w ie l a t 50 r e z u lta ty p o z n a w a n ia /techniki i tech n o lo g ii m a ­ la r s tw a s ta ro ż y tn e g o p o d su m o w a ł F o r b e s 21. C ie k a w e w y n ik i u z y sk a ł sp e c ja liz u ją c y się w b a d a n ia c h p o lic h ro m ii s ta ro ż y tn y c h R e u te rs - w a a r d 2ł, lecz n ie s te ty o g ra n ic zy ł się ty lk o do rz e ź b y w E gipcie. O b ecn ie n a jp e łn ie js z y p rz e ­ g lą d i o m ó w ien ie m a te ria łó w z ró ż n y c h d z ie ­ d z in ży cia w s ta ro ż y tn y m E gipcie, a w ięc d o ­ ty c z ą c y c h i m a la rstw a , z a w a rty je s t w IV w y ­ * M. T о с h, T h e P i g m e n t s o f th e T o m b o f P e r n e b , J . I. E. C h .”, X (1918) ss. 118— 119. 10 S. R. K . G l a n v i l l e , M a t e r ia l s a n d T e c h n i q u e o f E g y p t i a n P a in t in g , „ P a p e r s Soc. M u r a l D e c o ra to rs a n d P a in t e r s in T e m p e r a ” , I I I (1925/35) ss. 13— 35. 11 A. T u 11 i, C h e m i s c h e A n a l y s e e in e r M u m i e : B e i ­ t r a g z u d e n S t u d i e n ü b e r M u m i e f i z i e r u n g , „ A tti R e a le

A ccad . naz. L in c e i”, I X (1929) ss. 233— 237.

11 K . P . O a k l e y , V on d e n a l t e n Ä g y p t e r n b e n u t z t e H ö lz e r , „ A n a ly s t”, 57 (1932) ss. 158— 159. 18 L. C. N i w e 11, C h e m i s t r y i n t h e S e r v i c e o f E g y p ­ t o l o g y , „J. C h. E .”, X (1933) ss. 259— 266. 14 A . P . L a u r i e , F a r b s t o f f e , M e d i e n u n d te c h n i s c h e V e r f a h r e n d e r k l a s s i s c h e n u n d m i t t e l a l t e r l i c h e n M aler, „ J . C h. S .”, 1937, ss. 163— 169. 16 O. S t e u e r , Z u r K e n n t n i s d es „ N a tr o n ” i m a lte n Ä g y p t e n , „ F o rs c h u n g e n u n d F o r t s c h r i tt e ” , X IV (1938) ss. 54— 55. 18 M . W a g e n a a r, M ic ro sc o p isc h e n M i c r o c h e m i s c h o n d e r z o e k v a n ein ige E g y p t i s c h e k l e u e r s t o f f e n , „ P h a r m . W e e k b la d ”, L X X (1933) ss. 894— 902. 17 A . E i b n e r, L ’a n a l y s e m i c r o c h i m i q u e d es c o u le u r s, „ M o u s e io n ”, X X IX /X X X (1935) s. 113. d a n iu d zieła L u c a s a 23. W reszcie w o s ta tn im czasie u k a z a ły się p ra c e P a y n e ’a 24 i G ra y a 2\ n ie d o ty czą w p ra w d z ie b ez p o śred n io m a la rs tw a , ale o m a w ia ją m eto d y , k tó r e m o żn a z p ow o dze­ n iem sto so w ać do a n a liz y m alo w id eł, zaró w n o ścien n y c h , ja k i sztalu g o w y c h .

M im o iż d z is ie js z y s t a n w ie d z y n a te m a t te c h ­ no lo gii i te c h n ik i m a la r s tw a eg ip sk ieg o p o zw ala o d tw o rzy ć sto su n k o w o d o k ła d n ie p ro c e s p o w ­ s ta w a n ia m a lo w id e ł o ra z w y liczy ć s to so w a n e m a te r ia ły i p rz y rz ą d y , is tn ie je w ciąż w ie le n ie ­ w y ja śn io n y c h , a n a w e t n ie p o ru sz o n y c h p ro b le ­ m ów . N ie o k re ślo n o d o ty ch cz as s k ła d u ja k o ś ­ ciow ego niebiieskoczarnego b a rw n ik a u ż y w a n e ­ go w o k re sie p r © dynastycznym . F a k t sto so w a n ia w E gipcie p k o lu z y tu (tle n e k m a n g a n u b a r w n ik cz arn y ) b u d zi, w g F o rb esa , p o w ażn e w ą tp liw o ś ­ ci 2e. T oczą s ię s p o ry d o ty czą ce u s ta le n ia z ja ­ k ieg o o k re su p o ch o d zą p ie rw sz e ś la d y b łę k itu egipskiego. W n ik liw sze j a n a liz y w y m a g a ły b y sto so w a n e z p ew n o śc ią p rz e z E g ip c ja n w e rn ik s y żyw iczne, szczególnie „ ta je m n ic z y ” w e rn ik s cz arn y . U ż y w a n ie a lb u m in u ja k o sp o iw a lu b su b s ta n c ji k le ją c e j, m im o iż p rz y jm o w a n e po­ w sze ch n ie ja k o p e w n ik , n ie zo stało do te j p o ry d e fin ity w n ie u d o w o d n io n e. O d rę b n e g o p o tr a k ­ to w a n ia w y m a g a k w e s tia w y k ry w a n ia śladów w o sk u p szczeleg o w p o lich ro m iach . N ie u leg a je d n a k w ą tp liw o ści, że d z ię k i z a sto so w a n iu no­ w o c zesn y ch m e to d b a d a w c z y c h w ięk szo ść s p o r­ n y c h k w e stii zo sta n ie w n a jb liż sz y m czasie w y ­ jaśn io n a. B A D A N IA O B IE K T Ó W O b ie k t n r 1 — eg ip sk a p o lic h ro m o w a n a s te la 18 M. F a r n s w o r t h , T. D. R i t c h i e , S p e c t r o g r a p h i c S t u d i e s o n A n c i e n t Glass: E g y p t i a n G la ss M a i n l y of t h e E i g h t e e n t h D y n a s t y , w i t h S p e c ia l R e f e r e n c e to its C o b a lt C o n te n t , “T e c h n ic a l S tu d ie s F ie ld o f F in e A r t s ” , V I (1938) ss. 155— 173. 19 P . D u e l l , E v i d e n c e f o r E asel P a in t i n g i n A n c i e n t E g y p t, “ T e c h n ic a l S tu d ie s F ie ld o f F in e A r t s ”, V III (1939) ss. 175— 191. 20 A. A. M о s s, „ T h e A p p lic a tio n o f X - r a y s , G a m m a - ra y s , U ltr a v io le t a n d I n f r a r e d R a y s to th e S tu d y of A n tiq u itie s ”, L o n d o n 1954. 21 R. J . F o r b e s , „ S tu d ie s in A n c ie n t T e c h n o lo g y ” , v ol. I l l , L e id e n 1955, ss. 202— 249. 22 P . R e u t e r s w a a r d , „ S tu d ie n z u r P o ly c h ro m ie d e r P la s ti k - Ä g y p t e n ”, U p p s a la 1958. 28 A. L u c a s , „ A n c ie n t E g y p tia n M a te r ia ls a n d I n ­ d u s tr ie s ”, L o n d o n 1926, ss. 338— 361. 24 J . C. P a y n e, S p e c t r o g r a p h i c A n a l y s i s o f S o m e E g y p t i a n P o t t e r y o f t h e E i g h t e e n t h D y n a s t y , „ J. E. A .”, 52 (1966) ss. 176— 178. 25 P . S. G r a y, R a d i o g r a p h y of A n c i e n t E g y p t i a n M u m m i e s , “M e d ic a l R a d io g ra p h y a n d P h o to g r a p h y ”, 43 (1967), n r 2, ss. 34—44. 28 R. J . F o r b e s , T e c h n o lo g y ... o.e., s. 224. 171

■

.

I

1. O b i e k t n r 1 (nr in w . X I-489), s t r a t y g r a f i a steli. 1 w a r s t w a s t r a ty g r a fi c z n a : 1 — w a r s t w a m a l a r s k a , 2 — w a r s t w a z a p r a w y bia ło sza r ej, 3 — w a r s t w a z a p r a w y u g r o w o ż ó ł t e j , 4 — w a r s t w a p o d o b r a z ia d r e w n i a n e g o ; I I w a r s t w a chro n o lo g iczn a : 5 — w a r s t w a k l e j u (rys. a u ­ tora) 1. O b j e c t No. 1 ( I n v e n t o r y i t e m X I-489): s t r a t y g r a p h y o f s tele; I s t r a t y g r a p h i c la yer: 1 — p a i n t e d la y e r , 2 — w h i t e - g r e y p r i m e r la y e r , 3 — o c h re y e l l o w p r i ­ m e r la y e r , 4 — w o o d s u p p o r t layer; I I ch ro n o lo g ica l la yer: 5 — g lu e la y e r (d r a w i n g b y t h e a u th o r )

1027,90 c m 2. M alow id ło z n a jd u je się ty lk o na licu s te li i le ż y n a d w ó ch w a rs tw a c h z a p ra w y : a) k o lo ru b iaław o sz are g o , b) k o lo ru u g ro w o ż ó ł- te g o (il. 1). W a rs tw y z a p ra w y p o k ry w a ją : a) li­ co, b) b o ki, c) o d w ro c ie d re w n ia n e g o p o d o b ra ­ zia. S ta n z a c h o w a n ia d o b ry . P o d o b ra z ie m a lo ­ w id ła s ta n o w i d re w n ia n a p ły ta s k ła d a ją c a się z c z te re c h części. Część g ó rn a, zao k rąg lo n a, p o ­ łączo n a jesit z d o ln ą , zb liżo n ą w fo rm ie d o k w a d ra tu , d w o m a d re w n ia n y m i czopam i o sa ­ d z o n y m i p io no w o, co s tw ie rd z o n o n a p o d sta w ie zd jęc ia re n tg e n o w sk ie g o . P rz e z ś ro d e k s te li p rz ech o d z i sz e ro k ie p io n o w e p ę k n ię c ie (ii. 2). D ru g ie p ę k n ię c ie je s t n ieco w ęższe, w y c h o d zi z lew eg o b o k u p ły ty i b ie g n ie k u p o d staw ie. W zdłuż s p o je ń w id o czn e śla d y u ż y te g o k le ju . W w a rs tw ie z a p ra w y , w p rz e d n ie j części tro n u b og a A m o n a w id o cz n y je s t d u ż y u b y te k a ż do w a rs tw y p o d o b razia. W m ie js c a c h s k le je n ia o raz w d o ln e j p a r tii s te li w y s tę p u je sizereg d ro b n y c h u b y tk ó w z a p ra w y . N a to m ia st w w a r ­ s tw ie m a la rs k ie j, op ró cz w y m ie n io n y c h p o w y ­ żej u b y tk ó w ra z e m z z a p ra w ą b r a k z n a czn e j części f a r b y n a p o s ta c i p ra w e g o sza k ala. W ię k ­ sza część u szk o d z eń w a rs tw y m a la rs k ie j Sku­ p io n a je s t w p ra w e j d o ln e j części s te li o raz w

m ie jsc a c h s k le je n ia .

O b ie k t n r 2 — eg ip sk a p o lic h ro m o w a n a s te la n a g ro b n a (il. 3), n r inw . Х Ь 6 4 6 . S zero ko ść — 0,168 m , w yso k o ść — 0,236 m , g ru b o ść — 0,038 m . C ałk o w ita p o w ie rz c h n ia m a lo w id ła — 389,70 c m 2. M alow idło z n a jd u je się ty lk o n a li­ cu s te li i le ż y n a je d n e j w a rs tw ie b ia łe j z a p r a ­ w y (il. 4). S ta n za c h o w a n ia b a rd z o d o b ry . P r z y g ó rn e j k ra w ę d z i n a o d w ro ciu s te li ś la d y u s z k o ­ d z e ń p rz e z o w ad y (ii. 5). W w a rs tw ie z a p ra w y i m a lo w id ła n ie lic z n e u b y tk i n a lin ii s k le p ie n ia n ieb iesk ieg o , s k rz y d ła c h d y s k u sło n ecz n eg o o raz n a n ie z id e n ty fik o w a n y m szczególe w y p o ­ saż en ia s to łu o fiarn eg o . P o n a d to ulbytki do w a r ­ s tw y p o d o b ra zia w y s tę p u ją p o p ra w e j s tro n ie s te li, p r z y k ra w ę d z i i — an a lo g ic zn ie —■ po le ­ w e j. W d o ln y c h ro g a ch ste li śla d y p rz e ta r c ia w a rs tw y m a la rsk ie j (o rn a m e n t i część b ia łe g o tła). O b ie k t n r 3 — eg ip sk a p o lic h ro m o w a n a s te la n a g ro b n a (il. 6), n r inw . X I-645. S zero k o ść — 0,259 m , w y so k o ść — 0,334 m , g ru b o ść — 0,035 m . C a łk o w ita p o w ie rz c h n ia m a lo w id ła — 876,80 cm 2. M alo w id ło z n a jd u je się ty lk o n a licu s te li i leży n a je d n e j w a rs tw ie żó łtaw e j z a p ra w y

2. O b i e k t n r 1 (nr in w . X I-489), lico p o l i c h r o m o w a n e j e g i p s k i e j s t e l i n a g r o b n e j (fot. W . S z y s z k o )

2. O b j e c t No. 1 ( I n v e n t o r y i t e m X I-489): s u r fa c e of t h e E g y p t i a n p o l y c h r o m e d e p i t a p h i a l s te le

n a g r o b n a 27, n r inw . X I-489. S zero kość — 0,291 m , w y sok ość — 0,373 m , g ru b o ść — 0,036 m . C a łk o w ita p o w ie rz c h n ia m a lo w id ła 28 — 27 S te le — p ły ty n a g ro b n e w y k o n y w a n e z k a m ie n ia , rz a d z ie j z d re w n a , w y s tę p u ją lic z n ie n a te r e n ie E g ip ­ tu . W sz y s tk ie o b ie k ty p o c h o d z ą z T e b i s ta n o w ią w ł a ­ sn o ść M u z e u m N a ro d o w e g o w K ra k o w ie , O d d z ia ł C z a rto r y s k ic h , G a le r ia S z tu k i S ta r o ż y tn e j. D o ty c h c z a s n ie o p u b lik o w a n e , z o s ta ły w p rz y b liż e n iu d a to w a n e n a I I ty s. p.n .e., z w y ją tk ie m s te li X I-6 4 5 , k tó r a je s t p ra w d o p o d o b n ie p ó ź n ie jsz a .

28 P o m ia r y z o s ta ły d o k o n a n e za p o m o c ą p la n i m e t r u ty p P I 1 (b ieg u n o w eg o ).

3. O b i e k t n r 2 (nr in w . X I -646), lico p o l i c h r o m o w a n e j e g i p s k i e j s te li n a g r o b n e j (fot. K . P ollesch) 3. O b j e c t No. 2 ( I n v e n t o r y i t e m X I-646): s u r fa c e o f t h e E g y p t i a n p o l y c h r o m e d e p i t a p h ia l stele 5. O b i e k t n r 2 (nr in w . X I-646), m a k r o s k o p o w e z d j ę ­ cie o d w r o c ia st e li z w i d o c z n y m i ś l a d a m i u s z k o d z e ń p r z e z o w a d y (fot. K . Pollesch) 5. O b j e c t No. 2 ( I n v e n t o r y i t e m XI-646): m a c r o s c o p ic p h o t o g r a p h o f t h e s te le r e v e r s e w i t h tr a c e s of a c tio n b y in s e c ts v is ib l e ! 4. O b i e k t n r 2 (nr in w . XI- 646), s t r a t y g r a f i a steli: 1 — w a r s t w a m a l a r s k a , 2 — w a r s t w a z a p r a w y , 3 — w a r s t w a

p o d o b r a z ia d r e w n i a n e g o (rys. auto ra)

4. O b j e c t No. 2 ( I n v e n t o r y i t e m X I-646): s t r a t y g r a p h y o f st ele; 1 — p a i n t e d la y e r , 2 — p r i m e r la y e r , 3 — w o o d s u p p o r t l a y e r (d r a w i n g b y t h e a u th o r )

6. O b i e k t n r 3 (nr in w . XI-645), lico p o l i c h r o m o w a n e j e g i p s k i e j st eli n a g r o b n e j (fot. K. P ollesch)

6. O b je c t No. 3 ( I n v e n t o r y i t e m X I-645): s u r fa c e of t h e E g y p t i a n p o l y c h r o m e d e p i t a p h ia l stele

7. O b i e k t n r 3 (nr in w . XI- 645), s t r a t y g r a f i a steli: 1 — w a r s t w a z a b r u d z e ń c z a r n ą f a r b ą (I I w. c h r o n o l o g ic z ­ na), 2 — w a r s t w a m a l a r s k a , 3 — w a r s t w a z a p r a w y , 4 — w a r s t w a p o d o b r a z ia d r e w n ia n e g o , 5 — w a r s t w a k l e j u (rys. a utora) 7. O b j e c t No. 3 ( I n v e n t o r y i t e m XI-645): s t r a t y g r a p h y o f st ele; 1 — la y e r o f b la c k p a i n t p o l l u ti o n s (I I c h r o ­ n o lo g ica l la yer), 2 — p a i n t e d layer , 3 — p r i m e r layer, 4 — w o o d s u p p o r t layer , 5 — g lu e la y e r (d r a w i n g b y t h e a u t h o r )

(il. 7). S ta n zach o w a n ia d o b ry . P o d o b ra z ie s t a ­ n o w i d re w n ia n a p ły ta z a o k rą g lo n a w g ó rn e j części, sk ła d a ją c a isię z d w ó c h części: sz e rsz e j — p ra w e j i w ęższej —■ le w e j. P io n o w e p ę k n ię c ie b liższe le w e j k ra w ę d z i ste li u k a z u je n a szc zy ­ cie p ł y t y u szk o d z en ie w a rs tw y d re w n a (p ra w ­ d o p o d o b n ie m ech an iczn e). N a o d w ro ciu w id o cz­ n y s p o ry u b y te k podo b razia. W p rz e c iw ie ń s tw ie do s te li X I-489 śla d y k le ju n iew id o czn e. W w a rs tw ie z a p ra w y n a szczy cie ste li w y s tę p u je w ię k sz y u b y te k , u k a z u ją c y w m ie js c u p ę k n ię ­ cia w arsitw ę podo b razia. O prócz u b y tk ó w m a lo ­ w id ła w ra z z z a p ra w ą w id o czn e są u szk o d z en ia m e c h a n ic z n e w a rs tw y m a la rs k ie j, ro z sia n e ró w ­ n o m ie rn ie n a całej p o w ie rz c h n i lica. Sześć n ie ­ r e g u la r n y c h p la m je s t w y n ik ie m późn iejszeg o , c h y b a p rz y p a d k o w e g o , z a c h la p a n ia lica o b ie k tu c z a rn ą fa rb ą . B A D A N IE P O D O B R A Z IA P ró b k i d re w n a d o a n a liz y m ik ro sk o p o w e j p o ­ b ie ra n o S kalpelem z 3 ró ż n y c h m ie js c ste li X I-489, z je d n e g o m ie jsc a n a ste li X I-646, z 2 m ie js c n a ste li X I-645 29, n a s tę p n ie u m ieszc zo ­

no je osobno w oznaczo n y ch p ro b ó w k a c h i

za-29 A n a liz y d r e w n a p rz e p ro w a d z o n o w P ra c o w n i K o n ­ s e r w a to r s k ie j M u z e u m N a ro d o w e g o w K ra k o w ie p o d k ie r u n k ie m m g r M. N ie d z ie lsk ie j o ra z w L a b o r a to r iu m I n s ty tu t u L e ś n ic tw a W SR w K ra k o w ie p o d k i e r u n ­ k ie m m g r B. N ie d z ie lsk ie j. 30 J . M. D a 1 z i e 1, „ T h e U s e fu l P la n ts of W e st T r o p i­ ca l A fric a , a n A p p e n d ix to th e F lo r a o f W e st T ro p ic a l A f r ic a ” , L o n d o n 1955, s. 320; W. G a l e w s k i , A. K o ­ r z e n i o w s k i , „ A tla s n a jw a ż n ie js z y c h g a tu n k ó w d r e w n a ”, W a rs z a w a 1958, ss. 151— 159; E. W . J. P h i l l i p s , „ Id e n tif ic a tio n o f S o ftw o o d s b y th e i r M ic ro sc o p ic S t r u c t u r e ”, L o n d o n 1958. la n o w o dą d e s ty lo w a n ą z g lic e ry n ą i d e n a tu r a ­ tem , po cz y m p o d g rz ew an o n a m aszy n c e e le k ­ try c z n e j p rz e z ok. 6 godzin. P o w y ję c iu p ró b ek stw ie rd z o n o , że s t r u k t u r a s ta re g o d re w n a u le g ­ ła z n a c z n e m u o sła b ie n iu w s k u te k g otow an ia, w o bec czego p rz y cięcie cie n k ie g o p rz e k ro ju do a n a liz y m ik ro sk o p o w e j stało się p ra w ie n iem o ż­ liw e. P rz e p ro w a d z o n o p ró b ę u tw a rd z a n ia : a) e m u ls ją p o lio c ta n u w in y lu z p la s ty fik a to re m V IN A V IL (prod, w łoska), b) p a r a fin ą — przez z a to p ie n ie p ró b k i. P o u tw a rd z e n iu p ró b k ę m o ż­ n a b y ło ciąć ż y le tk ą o o s trz u p la ty n o w y m , p rzy czym zauw ażo no , że lep sze r e z u lta ty dało za to ­ p ie n ie w p a ra fin ie . U je m n ą s tro n ą u tw a rd z a n ia je s t m o żliw o ść w p ro w a d z e n ia zan ieczyszczeń do p ró b k i b a d a n e j. P o u su n ię c iu zan ieczy szczeń z p ró b e k p rz e z p łu k a n ie w k sy le n ie w y k o n a n o p rz e k ro je p ró b e k : a) p o p rz e c z n y (il. 8), b) sty c z ­ ny (ii. 9), c) p ro m ie n io w y (il. 10). P o za la n iu k ro p lą g lic e ry n y p rz e k ro je p o d d an o o b se rw a c ji m ik ro sk o p o w e j. N a p o d sta w ie m a k ro sk o p o w e ­ go i m ik ro sk o p o w eg o opisu d re w n a ok reślon o g a tu n e k u ż y te g o d re w n a ja k o m a h o ń a f r y k a ń ­ sk i S ap eli — M eliiacaee (E n ta n d o p h ra g m a c a n - d o lle i H a r m s ) 30.

W łasn ości tech n o lo g iczn e. D re w n o dość ciężkie, tw a rd e , ś re d n io lu b tru d n o łu p liw e, o m ałej k u rc z liw o śc i i d u ż e j trw a ło śc i. O d p o rn e n a ro z ­ k ła d p rzez g rz y b y , p ra w ie n ie p o d le g a ją c e uszk o d z en io m p rz ez ow ady. W y stęp o w an ie: t e ­ re n y pd . części A fry k i za ch o d n iej i A fry k i ró w ­ n ik o w ej od G w in e i po A ngolę, n a jlic z n ie j w y ­ s tę p u je w pn . K a m e ru n ie , n a W y b rzeż u K ości

8. O b i e k t n r 2 (nr in w . X I-646), p r z e k r ó j p o p r z e c z n y po u t w a r d z e n i u p r ó b k i p o d o b r a z ia d r e w n i a n e g o steli,

p o w i ę k s z e n i e 100X (fot. W. S z y s z k o )

8. O b je c t No. 2 ( I n v e n t o r y i t e m XI- 646): cross s e c tio n a f t e r h a r d e n i n g o f s a m p l e t a k e n f r o m t h e s t e le w o o d s u p p o r t , m a g n i f i e d 100X

9. O b i e k t n r 1 (n r in w . XI-489), p r z e k r ó j s t y c z n y po u t w a r d z e n i u p r ó b k i p o d o b r a z ia d r e w n i a n e g o steli, p o ­ w i ę k s z e n i e 100 X (fot. W. S z y s z k o ) 9. O b j e c t No. 1 ( I n v e n t o r y i t e m XI-489): t a n g e n t ia l s e c t io n a f t e r h a r d e n i n g o f s a m p l e t a k e n f r o m th e s t e le w o o d s u p p o r t, m a g n i f i e d 100X 10. O b i e k t n r 3 (nr in w . XI-645), p r z e k r ó j p r o m i e n i o ­ w y po u t w a r d z e n i u p r ó b k i po d o b ra z ia d r e w n i a n e g o s t e li (fot. W. S z y s z k o ) 10. O b je c t No. 3 ( I n v e n t o r y i t e m XI-645): r a d i a l s e c ­ t i o n a f t e r h a r d e n i n g o f s a m p l e t a k e n f r o m t h e st e le w o o d s u p p o r t 11. O b i e k t n r 1 (nr in w . X I-489), b a d a n ie p r ó b k i z a ­ p r a w y ; c h a r a k t e r y s t y c z n e w i ą z k i d ł u g i c h igieł w s k a ­ z u j ą na u ż y c i e g ipsu, p o w i ę k s z e n i e 100 X (fot. W. S z y ­ s z ko ) u . O b je c t No. 1 ( I n v e n t o r y i t e m XI-489): te s t of p r i m e r s a m p le ; c h a r a c t e r is ti c b e a m s o f lo ng n e e d le s p o i n t i n g to t h e u s e of g y p s u m , m a g n i f i e d 10 0X

S ło n io w ej i Z ło ty m W y b rz e ż u oraz w pd. N i­ g e r i i 81. P o n ie w a ż E g ip t b y ł zaw sze k r a je m ubo­ g im w d re w n o , od n a jd a w n ie js z y c h czasów m u ­

s ia ł je sp ro w a d zać w sp o ry c h ilościach. Z im ­ p o rto w a n y c h g a tu n k ó w d o ty ch czas z id e n ty fik o ­ w a n o n a s tę p u ją c e : jesio n, b u k , b u k sz p a n , c e d r, c y p ry s, w iąz, jo d ła, jało w iec , lip a, s ty r a k o - w iec, klon, dąb, sosna, śliw a, cis. O k re ś le n ie za po m ocą a n a liz y m ik ro sk o p o w ej ro d z a ju d r e w ­ n a u ży teg o ja k o p o d o b ra z ia w 3 o b ie k ta c h , tj. w s te ii X I-489, s te li X I-646 i s te li X I-645, z a ­ s łu g u je na u w ag ę, p o n iew a ż d o ty ch cz aso w a li­ te r a t u r a n ie w sp o m in a o sto so w an iu m a h o n iu a fry k a ń sk ie g o . W a rto p o d k reślić, że w sz y s tk ie b a d a n e o b ie k ty p o ch od zą z je d n e g o m ie jsc a , tzn . z Teb. P o w y że j p o d a n a lista g a tu n k ó w d re w n a im p o rto w a n e g o p o w in n a z a te m zo stać w zb og acon a o jeszcze je d e n . G a tu n k i d rz e w r o ­ sn ą c y c h w n ie w ie lk ic h ilościach n a te r e n ie s a ­ m eg o E g ip tu to p rz e d e w szy stk im : a k a c ja , m ig ­ d ał, ch leb św. J a n a , figa, p a lm a d a k ty lo w a , p e rse a , sid d er, sy k o m o ra , ta m a ry sz e k , w ie rz b a .

B A D A N IA Z A P R A W Y

Z a p ra w y m a la rs k ie w Egipcie. G łó w n y m i m a ­ te ria ła m i u ż y w a n y m i ja k o podłoża d la m a lo w i­ d e ł w s ta ro ż y tn y m E g ipcie b y ły : płó tn o , c e ra

-S1 Z a k re s w y s tę p o w a n ia g a tu n k u S a p e li d o ty c z y s t a ­ n u d zisiejszeg o lecz w s ta ro ż y tn o ś c i m ó g ł b y ć on z n a c z n ie szerszy . W ięk szo ść a u to r ó w z a jm u ją c y c h się p o w y ż sz y m p ro b le m e m o g ra n ic z a się ra c z e j do G r e c ji i R z y m u (p rzek azy ), m n ie j u w a g i p o ś w ię c a ją c E g ip ­ to w i np. C. M a k k o n e n , A n c ie n t F o r e s tr y , “ A c ta F o r e s ta lia F e n n ic a ”, 82 (1968) ss. 1— 84.

m ik a, gips, k a m ie ń i d re w n o . B ard zo w cześn ie w y s tę p u je z a p ra w a sk ła d a ją c a się z g lin y , g ip ­ su lu b k r e d y .pław ionej. N a jw c z e śn ie jsz e m a lo ­ w id ła śc ie n n e z o k re s u p re d y n a s ty c z n e g o b y ły w y k o n a n e n a z a p ra w ie g lin ia n e j, z a ś w o k re sie E l A m a rn a , z a ró w n o w p a ła c a c h k ró la , ja k i w d o m ach p ry w a tn y c h , n a jp ię k n ie js z e m a lo w id ła w y k o n a n o n a z a p ra w ie g lin ia n e j, n a rz u c o n e j n a p o w ie rz c h n ię c e g la n y c h ścian. Z az w y cz aj za­ p ra w ę p o d m alo w id ło tw o rz y ł g ip s lu b k re d a p ław io n a, n a jp ie rw sto so w a n a do m a lo w id e ł ścien n y c h , p ó ź n ie j ja k o w a rs tw a leż ą c a ipod m a ­ lo w id łem n a d re w n ia n y c h o b ie k ta c h , ja k s a rk o ­ fagi, sz k a tu łk i, s te le n a g ro b n e . Z a p ra w a k r e ­ d o w a b ę d ą c a m ie s z a n in ą k r e d y i k le ju n a z y ­ w a n a je s t często w śró d egiptologów „g esso ” , lecz t e r m i n t e n je s t n ie ja s n y i u ż y w a śię go d la o k re ś le n ia z a p ra w y gip sow ej ta k b ez k le ju , ja k i z je g o d o m ieszk ą. L a u r i e 32 ja k o p rz y k ła d u ży cia z a p ra w y k re d o w e j w y m ie n ia s z k a tu łk ę z g ro b o w ca T u t-e n c h -A m o n a . J e s t t o b a rd z o p r y ­ m ity w n ie w y k o n a n e d re w n ia n e p u d ełk o , p o k ry ­ te n a z e w n ą trz w a rs tw ą b ia łe j z a p ra w y , n a k tó ­ r e j n a m a lo w a n o ż y w y m i k o lo ra m i m in ia tu ro w e sc e n y b ite w i p o lo w an ia.

N a ogół d re w n o p rz e d u ży c ie m ja k o p odło ża d la m a lo w id ła p o k ry w a n o z a p ra w ą , lecz czasem f a rb ę k ła d z io n o b e z p o śre d n io n a je g o p o w ie rz ­ ch n ię g łó w n ie w p rz y p a d k u m e b li i w ięk sz y ch s z k a tu ł m a lo w a n y c h z w y k le m o n o c h ro m a ty c z ­ nie, c z e rw ie n ią lu b b rą z e m z m ie sz a n y m z żół­ cią. M alo w id ła tego ty p u w y k o n y w a n o te ż n a d esk a ch . O b o k k re d o w e j ró w n ie często s p o ty k a się n a p o lic h ro m o w a n y c h o b ie k ta c h d re w n ia ­ n y c h z a p ra w ę gipsow ą, czasem z d o m ieszk ą s u b s ta n c ji o rg a n ic zn y ch , np. k le ju zw ierzęcego. A N A L IZ A P R Ó B E K Z A P R A W Y S te la X I-489. a) w a rs tw a z a p ra w y b ia ło sz a re j, b) w a rs tw a z a p ra w y u g ro w o ż ó łte j. P o b ra n o p ró b k ę z a p ra w y a w m ie js c u p io n o w eg o p ę k ­ n ięcia. 1) R e a k c ja m ik ro k ry s ta lo s k o p o w a n a z a ­ w a rto ść C a: p ró b k a + H C 1 — b r a k C 0 2. P o le k ­ k im p o d g rz a n iu n a d p a ln ik ie m p o w s ta ły b e z ­ b a rw n e k r y s z ta ły d łu g ic h ig ieł, u ło żo n y ch w w iąz k i c h a ra k te r y s ty c z n e d la C a S 0 4, czyli g i­ p su (il. 11). W niosek: ja k o z a p ra w y k o lo ru b ia ­ ła w o sz a re g o u ż y to gipsu. P o b ra n o p ró b k ę za­ p ra w y b w p o b liż u p io n o w eg o p ęk n ięc ia. 1) R e ­ a k c ja m ik ro k ry sta lo s k o p o w a n a z a w a rto ść w a p ­ n ia (wg m e to d y o m ó w io n ej p o w y ż ej) w y k a z a ła uży cie g isp u z d o m ieszk ą s u b s ta n c ji m in e ra l­ n y ch . 2) R e a k c ja b a rw ią c a n a z a w a rto ść F e. P ró b k ę ro z p u szcz o n o w HC1 w d o łk u p o rc e la ­ n o w y m i s ta ra n o się ją ro z p u śc ić lek k o p o d ­ g rz e w a ją c n a d p a ln ik ie m . P o w y s u sz e n iu z a la -82 A. P . L a u r i e , „ M a te ria ls U sed in th e P a i n t e r ’s C ra ft, fr o m th e E a r lie s t T im e s to th e E n d o f th e 1 7 -th C e n tu r y ”, L o n d o n 1911, ss. 26— 28. 83 A n a liz ę p rz e p ro w a d z o n o w L a b o r a to r iu m D z ia łu n o k ro p lą ż e la z o c ja n k u p o ta su . P o w s ta ło n a ­ ty c h m ia s to w e z a b a rw ie n ie b łę k itn e (b łę k it p r u ­ ski) 4 F e " + 3 F e C N 6 = F e 4C N 4 3. 3) P o tw ie rd z e ­ n ie m w y n ik u m o g ą być b a d a n ia w y k o n a n e m e ­ to d ą s p e k tro fo to m e trii w p o d c z e rw ie n i33. P rz e d ­ m io t b a d a ń : p ró b k a z a p ra w y w ilo ści ok. 3 m g. Cel: w y k ry c ie z a w a rto śc i C a S 0 4 w p ró b ce. A p a ­ ra tu r a : s p e k tro fo to m e tr n a p o d c z e rw ie ń — a u to ­ m a ty c z n y p ro d . С. Z e iss-J e n a T y p UR-10. Ź ró d ło p ro m ie n io w a n ia po dczerw o n eg o : p a ln ik N e rn s ta SiC — w ę g lik k rz e m u . E le m e n ty d y s ­ p e rs y jn e , p ry z m a ty : K B r, N aC l, Id. P a r a m e tr y i z a k re s w id m o w an ia: szerokość szczelin y — 8, w z m o c n ie n ie — 5,0, szero ko ść p a s m a — 2,0, s ta ła czasow a — 2,0, szy bko ść r e je s tr a c j i — 150 cm l/m in , szybkość p o su w u ta ś m y — 12 m m l/m in ., czas p ełn eg o w y c h y le n ia ry s ik a — 10 sek . Z a k re s w id m o w an ia: K B r 40— 700 c m -1, N aC l 700— 1800 c m " 1, L iF 1800— 4000 c m “ 1. T e c h n ik a p ra c y : p ró b k ę a n a liz o w a n o p o s p re ­ p a ro w a n iu w p a s ty lk a c h z K B r w ilo ści 1200 m g K B r n a 3 m g p ró b k i, śre d n ic a — 20 m m . M eto ­ d a o p a rta je s t n a p o m iarz e a b s o rp c ji p ro m ie ­ n io w an ia p o d czerw o n eg o p rz e z d a n y ośrodek. P o m ia r n o to w a n y je s t g raficzn ie. W y n ik a n a ­ lizy: w z a k re s ie fa l 700— 600 c m -1 i 1600— 1700 cm -1 stw ie rd z o n o w y ra ź n e śla d y C a S 0 4, n a to ­ m ia s t całe w id m o w y k a z y w a ło z a w a rto ść C a C 0 3. O b ra z je s t za ciem n io n y p rz e z d o m ieszk i su b s ta n c ji p o ch o d z en ia m in e ra ln e g o („ k rz e m ia ­ n y ” , tle n k i m e ta li). S tw ie rd z o n o ró w n ie ż za­ w a rto ść F e O w b a d a n e j p ró b ce. W niosek : u ż y ­ ta z a p ra w a je s t m ie sz a n in ą C a S 0 4 C aC O i F e O z d o d a tk ie m k rz e m ia n ó w i tle n k ó w m e ta li. S te la X I-646. C ienk o k ła d z io n a z a p ra w a je s t b a rw y b ia łe j i p e łn i ró w n o cześn ie ro lę tła . P o ­ b ra n o p ró b k ę z tła i p o d d an o an a liz ie .

1) R e a k c ja m ik ro k ry s ta lo s k o p o w a n a z a w a rto ść Ca. W y n ik : p o z y ty w n y . S tw ie rd z o n o obecność CaSO. R e a k c ja ja k w p rz y p a d k u p ró b k i z a p ra ­ w y ze s te li X I-489. 2) A n a liza p ró b k i b iałej z a ­ p ra w y za po m o cą m e to d y s p e k tro g ra fii e m is y j­ n ej 34. P rz e d m io t b a d a n ia : p ró b k a rz ę d u 2— 3 m g. C el b a d a n ia : o k re śle n ie p ie rw ia s tk ó w w c h o d ząc y ch w sk ła d p ró b k i a) zasad a: p o b u ­ d ze n ie p ró b k i do e m isji p ro m ie n io w a n ia e le k ­ tro m a g n e ty c z n e g o , ro z szcz ep ien ie p ro m ie n io w a ­ n ia w w id m o , z a re je s tro w a n ie w id m a n a p ły c ie fo to g ra fic z n e j — a n a liz a sp e k tro g ra m u . b) te c h ­ n ik a p ra c y : p ró b k ę n a k ła d a n o n a p ła sk ie z a k o ń ­ czenie e le k tro d y s p e k tra ln ie c z y ste j, k tó r ą do ­ d atk o w o oczyszczono m e to d ą p rz e p a le n ia w łu ­ k u p rą d u zm ien n e g o o n a tę ż e n iu 9 A p rz e z 12 se k u n d . P ro m ie n io w a n ie w y s y ła n e p rzez p ró b k ę ro zszczep ian e b y ło w p ry z m a c ie k w a rc o w y m i re je s tr o w a n e n a p ły c ie fo to g ra fic z n e j p ro d . G e-F iz y k i i C h e m ii I n s ty tu t u e-F a r b i L a k ie r ó w w G liw i­ c a c h p o d k ie r u n k ie m d r A. Ja b ło ń s k ie g o . 34 A n a liz y p rz e p ro w a d z o n o w Z a k ła d z ie C h e m ii M e ta li i R u d I n s ty tu t u M e ta lu rg ii M e ta li N ie ż e la z n y c h A k a ­ d e m ii G ó rn ic z o -H u tn ic z e j w K ra k o w ie p o d k ie r u n k ie m d r Z. C zajk i.

v a e r t — S cien tia. с) a p a r a tu r a : z e sta w a p a r a ­ t u r y p ro d u k c ji C. Z e iss-J e n a , o k ład ają cy się ze s p e k tro g r a fu k w a rc o w e g o o ś re d n ie j d y sp e rsji, ty p Q 24, g e n e ra to ra łu k u p rą d u zm ien n e g o — ty p A B R 3 i s p e k tro p r o je k to ra — ty p S P 2. S p e k tro g ra m y o d c z y ty w a n e b y ły za po m ocą a tla s u . W y n ik : a n a iiz a p ró b k i b ia łe j z a p ra w y mertodą sp e k tro g ra fii e m isy jn e j w y k a z a ła b a r ­ dzo w y ra ź n ą obecn ość p ie rw ia stk ó w Ca, Mg, Al, Si o raz śla d y C u i F e. W niosek: ja k o z a p ra w y k o lo ru b iałeg o u ż y to C a S 0 4 (gipsu) z d o m iesz­ k a m i m a g n e z u , g lin u , k rz e m u , m ied zi i żelaza. S te la X I-645. P o b ra n o p ró b k ę b ia ło ż ó łta w e j za­ p ra w y w m ie jsc u p ę k n ię c ia p rz y zw ień czen iu . 1) R e a k c ja m ik ro k ry s ta lo sk o p o w a n a z a w arto ść w a p n ia w y k a z a ła obecność C a S 0 4. P rz e b ie g id e n ty c z n y ja k w p rz y p a d k u p ró b k i z a p ra w y ze s te li X I-489. 2) R e a k c ja b a rw ią c a n a z a w a rto ść F e. W y n ik : p o z y ty w n y . 3) A n a liza n a w y k r y ­ cie obecn o ści b ia łk a w p ró b c e z a p ra w y s te li X I-645 35. Cel: stw ie rd z e n ie ślad ów s u b s ta n c ji b iałk o w y ch . M etoda: c h ro m a to g ra fic z n a b ib u ­ łow a, rozdzielcza. Z asto so w a n o te c h n ik ę k r ą ż ­ k o w ą n a b ib u le W h a tm a n n r 1; ro z p u szcz al­ n ik — n -b u ta n o l, k w a s octow y, w oda; w y w o ły ­ w acz — n in h y d ry n a rozp u szczo n a w acetonie. P ró b k ę h y d ro liz o w a n o w 6 -n HC1 w te m p e r a ­ tu rz e 110° p rz e z 24 godziny. W y n ik an alizy : n e g a ty w n y — n ie stw ie rd z o n o obecności b ia łk a w p ró b c e 3e. W niosek: ja k o z a p ra w y u ż y to CaSO z d o m ie sz k a m i tle n k ó w żelaza. A n a liza trze ch , o b iek tó w za pom ocą z d ję ć re n tg e n o w sk ic h . Cel: u z y sk a n ie o b ra z u w e w n ę trz n e j s tr u k tu r y obiek ­ t u — a) p o d o b ra zia, b) z a p ra w y , c) w a rs tw y m a la rsk ie j. A p a ra tu ra : d ia g n o s ty c z n y X D 1A 37. W a ru n k i zd jęcia: n a p ię c ie u = 33 kV i* t — u sta lo n o e k s p e ry m e n ta ln ie . P ro m ie n ie r e n tg e ­ n o w sk ie p rz ech o d z ące p rz e z p o d o b ra zie d r e w ­ n ian e, z a p ra w ę i w a rs tw ę m a la rsk ą b y ły r e ­ je s tro w a n e n a k liszy S U P E R R, czułość — 64 C U K . U zyskano w y n ik n e g a ty w n y , szczególn ie w p rz y p a d k u ste li X I-646. W niosek: n ie u z y s­ k a n o o b ra z u w a rs tw y m a la rsk ie j, pon iew aż a b so rp c ja p ro m ie n i re n tg e n o w s k ic h w p o d o b ra ­ ziu d re w n ia n y m b y ła o w ie le w ię k sz a od n ie ­ zn aczn eg o poch ło n ięcia ty c h p ro m ie n i w w a r ­ s tw ie m a la rs k ie j. P rz y c z y n a leży w z w a rte j s tr u k tu r z e sam eg o g a tu n k u d re w n a o ra z s to ­ su n k o w o d u że j g ru b o śc i p o d o b ra zia w s z y s tk ic h trz e c h o biektów , szczególnie s te li X I-646, k tó ­ re j o b ra z je s t p rzez to n a jb a rd z ie j za ciem nion y. A n a liza szlifów b o cz n y ch p o b ra n y c h z trz e c h o b iek tó w 38. Cel: u s ta le n ie u k ła d u w a rs tw p rzez o b se rw a c ję pod m ik ro sk o p e m p o la ry z a c y jn y m o ra z d o k o n a n ie p o m ia ru ich grubości. 1) P o b ra -35 A n a liz ę p rz e p ro w a d z o n o w Z a k ła d z ie C h e m ii F iz jo ­ lo g ic z n e j W y d z ia łu F a r m a c ji A k a d e m ii M ed y c z n e j w K ra k o w ie p o d k ie r u n k ie m p ro f, d r W. O stro w sk ie g o . 30 Ze w z g lę d u n a s ta ro ś ć o b ie k tu o ra z n ie w ie lk ą ilość p ró b k i n ie w y k ry c ie s u b s ta n c ji b ia łk o w y c h w z a p ra w ie n ie w y k lu c z a f a k t u ich u ż y c ia w s te li X I-646. no p ró b k ę w a r s tw y m a la rs k ie j (zieleń) z fr a g ­ m e n ta m i za p raw : b ia ła w o sz a re j i ż ó łta w o u g ro - w ej z lica s te li X I-489. 2) P o b ra n o p ró b k ę w a r ­ s tw y m a la r s k ie j (b łęk it) z z a p ra w ą z lic a steli X I-646. 3) P o b ra n o p ró b k ę w a rs tw y m a la rs k ie j (zieleń) z z a p ra w ą z lica ste li X I-645. P o b ra n e 3 p ró b k i u tw a rd z o n o w k o p o lim e rz e p ó lim e ta - k ry la n u m e ty lu , b u ty lu i w in y lu w ciąg u ok. 1/2 g odziny. K o p o lim e r ro zp u szczo n y b y ł w a c eto n ie. N a stę p n ie p ró b k i zatop io no w D u ra c - ry lu . P o 24 g o dzinach w y ję to całość z k a r to n o ­ w ej fo rm y i szlifo w an o p a p ie re m ś c ie rn y m d ro b n o z ia rn is ty m w celu u z y śk a n ia w y ra ź n e g o o b ra z u p rz e k ro ju bo cznego w a rs tw . N a z a k o ń ­ czenie p o le ro w a n o go to w e szlify m ię k k ą s z m a t­ k ą. O b s e rw a c ji d o k o n y w a n o za p o m o cą m ik ro ­ sk o p u p o la ry z a c y jn e g o P O L A D U N IV M -R O W R a th e n o w . 1) P rz e k ró j b oczny s te li X I-489 (il. 12) u k a z u je w y ra ź n ie 2 w a rs tw y z a p ra w y , z k tó ry c h g ru b sz a (b a rw y żó łtaw o u g ro w ej) je s t w y ra ź n ie zan ieczy szczon a k ry s z ta ła m i po cho ­ d ze n ia m in e ra ln e g o . W e d łu g w y n ik ó w a n a liz y ch e m ic zn ej z a p ra w y są to w w ięk szo ści d o ­ m ieszk i żelaza i k rz e m u . P o d o b n e za n ie czy sz­ czenia (choć w m n ie js z e j ilości) są d o s trz e g a ln e w w a rs tw ie b ia łe j za p ra w y , n a k tó re j le ż y f r a g ­ m e n t w a r s tw y m a la rs k ie j. 2) P rz e k ró j b o czn y ste li X I-646 (il. 13) u k a z u je w y ra ź n ie w a rs tw ę z a p ra w y g ip sow ej i leżą cą n a niej w a rs tw ę m a ­ low idła. G ó rn a cześć w a rs tw y z a p ra w y z a n ie ­ czyszczona je s t w ięk sz a ilością k ry s z ta łó w . M o­ gą to b y ć d o m ieszk i zw iązków żelaza, k rz e m u lu b m iedzi, ze w z g lę d u n a z n a jd u ją c ą się obok w a rs tw ę b łę k itu egipskiego, czyli zw ią zk u za­ w ie ra ją c e g o d u żą ilość m iedzi. D o b rze w id o cz­ na je s t cien ka, ciem n a w a rs tw a m a la rsk a . 3) P rz e k ró j b oczn y ste li X I-645 (il. 14) u k a z u je g ru b ą w a rs tw ę z a p ra w y gipsow ej z za n ie czy sz­ cz en iam i ty p u m in e ra ln e g o , p ra w d o p o d o b n ie d o m ieszk a m i żelaza i k rz e m u . W a rs tw a m a la r­ sk a w y ra ź n ie g ru b sz a od p o p rz ed n ich .

P o m ia ry szlifów zo stały d o k o n an e p rz y u życiu m ik ro m e tru o k u laro w eg o M OB + 1 5 x (prod, r a ­ d zieck iej). U z y sk an o n a s tę p u ją c e r e z u lta ty : s te ­ la X I-489 w a rs tw a z a p ra w y żó łtaw o u g ro w ej — 0,49 m m , w a rs tw a z a p ra w y b ia łe j — 0,25 m m , w a rs tw a m a la rsk a (zieleń) — 0,04 m m ; s te la X I-646, w a rs tw a z a p ra w y — 0,43 m m , w a rs tw a m a la rs k a (b łękit) — 0,03 m m ; s te la X I-645, w a rs tw a z a p ra w y — 0,61 m m , w a rs tw a m a la r ­ ska (zieleń) — 0,19 m m . W n io sek : ze w zg lęd u n a n ie s k o m p lik o w a n y u k ła d w a rs tw w sz y s tk ic h trz e c h o b iek tó w w y ­ k o n a n ie szlifów b oczn y ch i ich a n a liz a nie o

d-37 O b s e rw a c ję o ra z z d ję c ia w y k o n a n o w P r a c o w n i F i ­ z y k i S to s o w a n e j S tu d iu m K o n s e rw a c ji D S pod k ie ­ ru n k ie m m g r M. L igęzy.

38 Zob. poz. 37.

12. O b i e k t n r 1 (nr i n w . XI-489). R y s u n e k w y k o n a n y na p o d s t a w i e s z l i f u p r ó b k i p o b r a n e j z e steli: 1 — w a r s t w a m a la r s k a , 2 — w a r s t w a z a p r a w y bia łoszarej, 3 — w a r s t w a z a p r a w y ż ó ł t a w o u g r o w e j (rys. a utora) 12. O b j e c t No. 1 ( I n v e n t o r y i t e m XI-489): d r a w i n g p r e ­ p a r e d o n th e basis o f m i c r o - s e c t i o n o f s a m p l e t a k e n f r o m st ele; 1 — p a i n t e d la yer, 2 — w h i t e - g r e y p r i ­ m e r layer , 3 — o ch re y e l l o w la y e r ( d r a w i n g b y th e a u th o r ) 13. O b i e k t n r 2 (nr in w . X I-6 46). R y s u n e k w y k o n a n y n a p o d s t a w i e s z l i f u p r ó b k i p o b r a n e j z e steli: 1 — w a r s t w a m a l a r s k a , 2 — w a r s t w a z a p r a w y (rys. a u ­ tora) 13. O b je c t No. 2 ( I n v e n t o r y i t e m XI-646): d r a w i n g p r e p a r e d on t h e basis o f m i c r o - s e c t i o n o f s a m p le t a k e n f r o m stele; 1 — p a i n t e d la y e r , 2 — p r i m e r la y e r ( d r a w i n g b y t h e a u th o r )

g ry w a ły ta k ie j roli, ja k p rz y o b ie k ta c h o b o g a­ ty m u k ła d z ie w a rstw . J e d n a k i w ty m p rz y ­ p a d k u w y k o n a n e szlify p o z w a la ją n a p o ró w n a ­ nie g ru b o śc i poszczególnych w a rs tw i o k re śle ­ n ie ich s tr u k tu r y .

B ad a n ia m y k o lo g iczn e 39. Cel: w y k ry c ie śladów m ik ro o rg a n iz m ó w i ich d ziała ln o śc i n a p o w ie rz ­ ch n i ob iek tó w b a d a n y c h . M etoda: w y h o d o w a ­ nie e w e n tu a ln y c h k u l tu r g rz y b ó w n a pożyw ce u m ieszczonej w w y ja ło w io n e j p ły tc e P e trie g o .

14. O b i e k t n r 3 (n r in w . XI-645). R y s u n e k w y k o n a n y n a p o d s t a w i e s z l i f u p r ó b k i p o b r a n e j z e steli: 1 — w a r s t w a m a l a r s k a , 2 — w a r s t w a z a p r a w y (rys. a u ­ tora) 14. O b je c t No. 3 ( I n v e n t o r y i t e m XI-645); d r a w i n g p r e p a r e d on t h e basis o f m i c r o - s e c t i o n o f s a m p l e t a k e n f r o m st ele; 1 — p a in t e d layer , 2 — p r i m e r la y e r ( d r a w i n g b y t h e au th o r ) P rz e b ie g b a d a n ia : n a w y ja ło w io n e i n asy c o n e ro z tw o re m soli fizjolog icznej ta m p o n y z lig n in y n an iesio n o p ró b k i z dw óch m ie jsc n a s te li X I- 489 (fra g m e n t sto łu o fiarn eg o ) i s te li X I-645 (w p ob liżu p ęk n ięc ia) p o d e jrz a n y c h o z a a ta k o ­ w a n ie p rzez m ik ro o rg a n iz m y . Z asto so w an o m e ­ to d ę odciskow ą, a ta m p o n ik i po zło żen iu u m ie ­ szczono w w y ja ło w io n y c h p ły tk a c h P e trie g o . W ynik : n a p o ży w k ach z a g a ru b rzęczk o w eg o stw ierd z o n o po u p ły w ie 1 ty g o d n ia obecność n a s tę p u ją c y c h m ik ro o rg an iz m ó w . S te la X I-489: 2 g a tu n k i A sp e rg illu u s o rn a tu s, R a p e r i P é n i­ c illiu m ta rd u m , T hom . S te la X I-645: P é n ic il­ liu m ta rd u m , 3 g a tu n k i P é n ic illiu m sto lo n ife - ru m , T hom , P é n ic illiu m v irid ic a tu m , W e stlin g o raz d ro ż d że — C lo ck era sp.

W niosek: O becność w y m ie n io n y c h ^w yżej m i­ k ro o rg an izm ó w n a p o w ierzch n i m alo w id ła m o ­ że grozić z a a ta k o w a n ie m całego o b iek tu , d l a t e ­ go p o ż ą d a n e b y ło b y p rz e p ro w a d z e n ie d e z y n ­ fe k c ji w sz y stk ic h trz e c h ob iek tó w o d p o w ie d n i­ m i śro d k a m i c h e m ic z n y m i40. B A D A N IA S P O IW A . S P O IW A M A L A R S K IE U Ż Y ­ W A N E W E G IP C IE , Do n a jw a ż n ie js z y c h s u b s ta n c ji o w łasn o śc ia ch ad h e z y jn y c h , u ż y w a n y c h ja k o sp o iw a fa rb 39 B a d a n ia p rz e p ro w a d z o n o w P ra c o w n i M ik ro b io lo g ii R o ln iczej W yższej S zk o ły R o ln iczej w K ra k o w ie p o d k ie r u n k ie m p ro f. d r B. S m y k a .

40 P o s tu la ty i w n io s k i k o n s e r w a to r s k ie d o ty c z ą c e p r o b ­ le m u zam ie sz c z o n e z o sta n ą w cz. I I a r ty k u łu .

p rz e z E g ip c ja n n a le ż a ły : a lb u m in (białko jaja), k le je p o c h o d z en ia zw ie rzę ceg o i g u m y ró ż n eg o ro d z a ju . A l b u m i n . C zęsto z w ra c a n o u w agę, że sp o iw em u ż y w a n y m w m a lo w id ła c h sta.ro- eg ip sk ich b y ło w ła śn ie b iałk o ja ja , n p . śla d y zn a le zio n e n a m a lo w id ła c h g ro b o w y c h z czasów p a n o w a n ia X II d y n a s tii w K a h u n . S p u rre ll po­ d a je , że m a lo w id ło p o d d z ia ła n ie m ciep łej i zim n ej w o d y p o zo stało n iezm ien io n e, n a to m ia s t p rz y p o d g rz e w a n iu u le g ło z w ę g le n iu z ró w n o ­ c z e sn y m w y d z ie la n ie m się z a p a c h u am o n iak u . R ozpuszczało się po d d z ia ła n ie m stężo n e g o k w a ­ su so ln eg o 41. S to so w a n ie a lb u m in u ja k o spoiw a m a la rsk ie g o sięg a, z d a n ie m S p u rre lla , czasów fa ra o n a S n e fr u (III d y n a stia ). L iczne p rz y k ła d y m a lo w id e ł m a ją c y c h t e n ty p spoiw a m o g ą p o ­ chodzić z o k re su p a n o w a n ia X V III d y n a s tii z El A m a rn a . L a u rie , b a d a ją c ś ro d k i a d h e z y jn e u ż y ­ w a n e w E gip cie w p ro c e sie p rz y tw ie rd z a n ia z ło ty c h p ła tk ó w do p o w ie rz c h n i z a p ra w y g ip so ­ w e j, stw ie rd z ił o b ecność az o tu i sia rk i w z a ­ p ra w ie i d oszedł do w n io sk u , że u ż y ty zo stał a l­ b u m in 42. N a to m ia st R itc h ie , sto su ją c a n a liz ę sp e k tro sk o p o w ą , w y k r y ł w z a p ra w ie pod złoce­ n ia śla d y fo sfo ru . I chociaż n ie is tn ie ją p o w a ż­ ne a r g u m e n ty z a p rz e c z a ją c e u ż y w a n iu a lb u m i­ n u w E gipcie, to je d n a k , z d a n ie m L u ca sa 4*, s to ­ so w a n ie go ja k o sp oiw a m a la rsk ie g o n ie zo stało jeszcze w p e łn i u d o w o d n io n e. W y s tę p u ją zn acz­ n e ró ż n ic e w w y n ik a c h id e n ty fik a c ji a lb u m in u , k tó r y w c ią g u ty s ię c y la t m ó g ł u lec zn aczn y m zm ian o m ch e m ic zn y m . W łaściw ie n ie d y s p o n u ­ je m y w c ią ż d o k ła d n y m te s te m d o b a d a n ia p ró ­ b e k rz ę d u k ilk u m g. F a k t, że m a te r ia ł b a d a n y p rz e z S p u rre lla m ia ł b y ć o rg a n ic z n y m zw ią z­ k ie m azo to w y m , n ie je s t jeszcze dow odem , że b y ł to a k u r a t a lb u m in ; p rz ecież azot z a w a rty je s t ró w n ie ż w k le ju zw ierzęcy m . Je śli w g S p u rre lla po szczególne p ró b k i, k tó re n ie re a g o ­ w a ły n a w odę, m ia ły z a w iera ć a lb u m in , to n ie n a le ż y zapom in ać, że w o sk pszczeli oraz żyw ice, z p ew n o śc ią u ż y w a n e w cz asach X V III d y n a s tii do p o k ry w a n ia m a lo w id e ł grob ow ych, ró w n ie ż n ie p o d le g a ją d z ia ła n iu w o d y . O becność fo sfo ru n ie je s t d ow odem p o tw ie rd z a ją c y m istn ie n ie a lb u m in u , p o n iew a ż m ógł o n w y stę p o w a ć w p o ­ sta c i fo sfo ra n u w a p n ia , często z n a jd u ją c e g o się w w a p n ie , a w ięc w k re d z ie p ła w io n e j lu b g ip ­ sie tw o rz a c v m za p raw ę . P o trz e b a jeszcze in ­ nych , n ie p o d w a ż a ln v c h dow odów , zan im s tw ie r ­ dzim y, że E g ip c ja n ie n a p e w n o u ż y w a li a lb u ­ m in u ja k o spoiw a w m a la rstw ie . B v ł on zaw sze su ro w c em ła tw o o siąg aln y m , g dyż polo w an o na d zik ie eesi i kaczki: p ta c tw o do m o w e p o ja w ia sie w ła śc iw ie d o p ie ro w o k re s ie p ó źnym .

K l e j e z w i e r z ę c e . K le jó w u ż y w a li E g ip -15. O b i e k t n r 2 (n r in w . X I-646), b a d a n ie p r ó b k i sp o i w a m a l o w i d ł a z e st e li m e t o d ą c h r o m a to g r a fii c i e n ­ k o w a r s t w o w e j (fot. K. P ollesch) 15. O b je c t No. 2 ( I n v e n t o r y i t e m XI-646): t e s t of s a m p l e t a k e n f r o m p a i n t e d la y e r b in d e r c a rr ie d o u t w i t h t h e u s e o f t h i n - l a y e r c h r o m a t o g r a p h y c ja n ie do ró ż n y c h celów : s k le ja n ia k a w a łk ó w d re w n a oraz in k ru s to w a n ia h e b a n e m i kością słoniow ą, m ie sz a n ia z k r e d ą p ław io n ą w celu u z y sk a n ia z a p ra w y , p ra w d o p o d o b n ie do u m o co­ w y w a n ia sz o rstk o o b ro b io n eg o p łó tn a do d r e w ­ na i z a p ra w y o raz z a k ła d a n ia p ła tk ó w złotej folii, a ta k ż e b y ć m oże do z a k le ja n ia podłoża k a m ie n n e g o lu b z a p ra w y k re d o w ej p rz ed m a lo ­ w a n ie m lu b ja k o spo iw a fa rb .

W g ro b o w cu H e te p h e re s a (IV d y n a stia ) e le ­ m e n ty d re w n ia n e łączono za pom ocą g n iazd a i czopa, a n a s tę p n ie u m a c n ia n o p ask a m i ze sk ó -41 F . C. J . S p u r r e l l , „ A rc h a e o lo g ic a l J o u r n a l” , L I I (1895) s. 229; A. L u c a s , Materials... o.e., s. 340, „ ...p ra w ie b ez w ą tp ie n ia je s t to a lb u m in . N ie m o że to b y ć a n i ż e la ty n a a n i g u m a ż y w ic z n a ”. 42 A. L u c a s , Materia ls... o.e., s. 1. 43 A. L u c a s , Materials... o.e., s. 1.

44 H. E. W i n 1 о с k , „M o d els o f D a ily L ife in A n c ie n t E g y p t fr o m th e T o m b o f M e - k e t- r e a t T h e b e s ”, H a r ­ v a rd 1955, s. 73.

гу, со s u g e r u je fa k t n ie u ż y w a n ia k le ju . K ilk a p ró b e k z a p ra w y z tego grobow ca, s k ła d a ją c e j się z k re d y i z a w ie ra ją c e j d o m ieszk i az o tu (być m oże z k le ju o ile m o żn a b y ło z o rie n to w a ć się z n ie w ie lk ic h ilości w z ię ty c h do an alizy ), w y k a ­ zało, że n ie w y stę p o w a ł in n y śro d e k a d h e z y jn y . S koro k re d a p ła w io n a n ie m a w łasn o śc i k le ją ­ cych, k le j zw ie rzę cy m u s ia ł b y ć e le m e n te m n ie ­ zb ę d n y m d o sp o rz ą d z e n ia z a p ra w y k re d o w e j. W inlock 44 tw ie rd z i, że d re w n ia n e m o d e le z g ro ­ bow ca M e k e tre (X I d y n a s tia ) b y ły s p a ja n e za pom ocą z a p ra w y „gesso ” , czyli m ie sz a n in y k r e ­ d y i k le ju . Z a p ra w a k re d o w a w e sz ła sze ro k o w u ży cie za czasów X V III d y n a s tii p r z y g r u n to ­ w a n iu d re w n a pod m a lo w id ła lu b złocenia (ry ­ cie p ro je k tu w zap raw ie). W o k re s ie p ó ź n ie j­ szym sto so w an o ją n ajcz ęście j do sp o rz ąd za n ia m asek k a r to n a ż y m u m ii i sark o fag ó w . K a rto - n aże s k ła d a ły się z w a rs tw p łó tn a i z a p ra w y lufo — jeszcze p ó źn iej — ze s ta ry c h d o k u m e n ­ tó w p a p iru so w y c h z m ie sz a n y c h z z a p ra w ą , częs­ to bez u ż y c ia p łó tn a . J a k o w c zesn y p rz y k ła d k a rto n a ż u , w k tó re g o sk ła d w c h o d ziła z a p ra w a k re d o w o -k le jo w a , m ożna w y m ie n ić n ie w ie lk i z b io rn ik w fo rm ie kosza zn a le zio n y w D e ir el M edineh. W y d a je się p ra w d o p o d o b n e , że w n ie ­ liczn y c h ty lk o p rz y p a d k a c h w y s tę p o w a ł w za­ p ra w ie in n y , niż k le j, śro d e k a d h e z y jn y . Z dw ó ch p rz y k ła d ó w z a p ra w y i w a rs tw y m a la r ­ skiej z o k re s u p re d y n a s ty c z n e g o je d e n n ie za­ w ie r a ł w ogóle, ja k się w y d a je , o rg a n ic zn eg o śro d k a a d h e z y jn e g o , zaś ro lę spoiw a p e łn iła g li­ na zm iesz an a z w ę g la n e m w a p n ia ; d ru g i s ta n o ­ w ił m ie sz a n in ę w ę g la n u w a p n ia i alfoum inu j a ­ ko s u b s ta n c ji w i ą ż ą c e j45. S p u rre ll w y m ie n ia j a ­ ko sp o iw o m a lo w id ła z czasów IV d y n a s tii ż e la ­ ty n ę, a T och, o m aw iają c m a lo w id ła w g ro b o w ­ cu P e r- n e b (V d y n a stia ), p o d a je k le j o ra z ró w ­ nież ż e l a t v n ę 4e. N ie m o żn a je d n a k zapom inać, że s tw ie rd z e n ie obecności k le ju w p ró b c e n ie ­ k o n iecz n ie znaczy, że p e łn ił o n a k u r a t ro lę sp o ­ iw a, jego z a d a n ie m m ogło b y ć b o w iem ty lk o w y p e łn ie n ie p o ró w podłoża k a m ie n n e g o p rz e d zało żen iem w a rs tw y p o b iały lu b sam eg o m a ­ low idła. B ru n to n , o p ra c o w u ją c n ie w ie lk ie p o li­ c h ro m o w a n e p u d e łk o z czasów V d y n a stii, zw ró cił u w a g ę na u k o śn e łączen ia d o k o n a n e za pom o cą ,,... jak ieg o ś ś ro d k a żyw iczn eg o — b y ć m oże k le ju ” 47. C zasem s p o ty k a się m ie sz a n in y

45 A. L u c a s , Materials... o.e., s. 4. 48 M. T o c h , o.e., s. 118. 47 A. L u c a s , M aterials... o.e., s. 5. 48 Z. B r o c h w i c z , G u m y ro ś lin n e j a k o s p o i w a m a ­ la r s k ie w ś w i e t l e d a w n y c h t r a k t a t ó w , ic h w ła s n o ś c i o ra z i d e n t y f i k a c j a w z a b y t k o w y c h p o li c h r o m ia c h , „M a ­ te r ia ły Z a c h o d n io - P o m o rs k ie ” , I X (1963) ss. 487— 575. 49 P l i n i u s z , „ N a tu r a lia e H is to r ia e ” , X V I, 21. 50 H e r o d o t , II, 86, s. 155, „ k ie d y u p ły n ie s ie d e m ­ d z ie s ią t d n i, m y ją tr u p a , o w ija ją c a łe je g o ciało p o c ię ­ ty m i z p łó tn a b y ss o su o p a s k a m i, s m a r u ją c je g u m ą ,

k le ju i m u łu rzeczn ego (X V III d y n a stia ), a op­ ró c z zw iązków w a p n ia d o d aw an o ta k ż e żó łtej

ochry.

G u m y . G u m y o trz y m u je się g łó w n ie z ró ż ­ n y c h g a tu n k ó w ak acji, k tó ra ro ś n ie w S u d a n ie , a ta k ż e n a te re n ie E g i p t u 48 (d aw n iej w w ię k ­ szy ch ilo ściach , niż dziś). Co p ra w d a P lin iu s z 49 tw ierd z i, że za je g o czasów n a jle p s z e ro d z a je g u m y u zy sk iw a n o z E g ip tu , a le m o g ły o n e b y ć ró w n ie ż e k sp o rto w a n e z S u d an u , p rz ez E g ip t n a zachód. „G u m a z m i r r y ” w y m ie n ia n a licz­ n ie w s ta ro ż y tn y c h te k s ta c h n ie je s t w ła śc iw ie gu m ą, lecz w o n n ą żyw icą u ż y w a n ą ja k o k a ­ dzidło, zaś g u m y z „ziem i bo gó w ” , z P u n tu , z G e n e b te y e w i in n e, b y ły p ra w d o p o d o b n ie s u b ­ s ta n c ja m i zbliżonym i, a nie g u m a m i w śc isły m tego sło w a znaczen iu . W ed łu g H e ro d o ta 50 u ż y ­ w a n o g u m y d o k le je n ia p łó c ie n n y c h b a n d a ż y , w k tó r e o w ijan o m u m ie p o z a b a lsa m o w a n iu . O becność g u m y stw ie rd z o n o n a b a n d a ż a c h m u - m ijn y c h (nie d ato w a n y c h ) w y m ie n ia n y c h p rz e z R e u t t e r a 51 o ra z n a c z te re c h z czasów X X d y ­ n astii. S p u rre ll z n a la zł śla d y g u m y (w e d łu g niego z ak a cji) u ż y te j ja k o sp o iw a n a m a lo w id ­ le z czasów IV d y n a s tii. U legła o n a je d n a k d e s ­ tru k c ji, p o zo staw ia jąc b a rw n ik w s ta n ie lu ź ­ nego p ro sz k u . T w ierd zi on rów nież, że: „ w a r s ­ tw ę g u m y znalezio n o n a d n ie k ilk u g a rn u s z k ó w z p rz y g o to w a n y m i fa rb a m i” 52. L a u r ie 53 s tw ie r ­ dził uży cie g u m y n a m a lo w id ła c h z X IX d y ­ n astii, a W in lo c k 54 w sp o m in a o sto so w a n iu „ro zp u szc zaln ej w w o dzie g u m y ” ja k o w e r n ik ­ su n a m o d elac h z g ro bo w ca M e k e tre .

B ad an ia sp o iw a w a rs tw y m a la rsk ie j s te li X I- 489, ste li X I-646 i s te ii X I-645. Ï) P o b ra n o p ró b k ę w a rs tw y m a la rsk ie j ste li X I-646 (fra g ­ m e n t s k rz y d ła O zy ry sa) i p o d d an o a n a li z ie 55. Cel: w y k ry c ie obecn ości b ia łk a . M etoda: c h r o ­ m a to g ra fic z n a bib u ło w a, rozdzielcza. S posób p rz e p ro w a d z e n ia an a liz y : te c h n ik a k rą ż k o w a n a b ib u le W h a tm a n n r 1. R o zpu szczaln ik — n - b u - tan o l, k w a s octow y, w oda. W y w o ły w acz: n in - h y d ry n a ro zp u szczo n a w aceto n ie. P ró b k ę h y - d ro lizo w a n o w 6 -n HC1 w te m p e r a tu r z e 110°C prz ez 24 godziny. W y n ik an a liz y : n e g a ty w n y — n ie s tw ie rd z o n o obecności b ia łk a w b a d a n e j próbce.

k tó r ą E g ip c ja n ie zaz w y c z a j p o s łu g u ją się z a m ia s t k l e j u ”.

51 L. R e u 11 e r, „D e l ’e m b a u m e n t a v a n t e t a p r è s J e s u s - C h r i s t” , P a r is 1913, ss. 52—96; R. J . F o r b e s ,

T ech n o lo g y... o.e., ss. 190— 196.

52 F. C. J . S p u r r e l l , o.e., s. 238; A. L u c a s , M a ­

terials... o.e., s. 6.

53 A. P. L a u r i e , o.e., s. 22.

54 H. E. W i n l o c k , o.e., s. 74.