BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS
Wiadomości
ARCHEOLOGICzNE
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
wARSzAwA 2008 vARSOvIETOm (vOL.) LX
2008
W
ia
d
omości
a
rcheologiczne
l
X
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
okladka glowna.indd 1 2009-02-16 08:05WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguje zespó? 1 Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),
prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski,
mgr Katarzyna Watemborska, doc. dr hab. Teresa W?grzynowicz
T?umaczenia 1 Translations: Anna Kinecka,
Jacek Andrzejowski, Katarzyna Czarnecka, UHa Lund Hansen, Henriette Lyngstrom, Tomasz Samojlik
Sk?ad i ?amanie 1 Layout:
JRJ
Rycina na ok?adce: malowany pucharek szklany zZaborowa, pow. warszawski zachodni. Rys. P. Holub
Cover picture: enamel-painted glass beaker from Zaborów, distr. Warszawa Zachód. Drawn by P. Holub
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne wWarszawie, 2008 ©Autorzy, 2008
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj? finansowan? ze ?rodków
Samorz?du Województwa Mazowieckiego
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki i czasopisma mo?na zamawia? wPMA, tel. +48 (22) 831 3221-25/110 lub pod adresem internetowym wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji ipe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma.pl/wydawnictwa Price list, list ofPMA publications and contens ofPMA periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Tom (VoL) LX
SPIS TRE?CI
Contents
Wojciech Br ze z i ?
sk i, Dzie? dzisiejszy i perspektywy Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego
Present and Future Perspectives of the State Archeological Museum
3
ROZPRAWY
Maria Kra j e w sk a, Spu?cizna Erazma Majewskiego w Pracowni Dokumentacji Naukowej Pa?stwowego Muzeum
Archeologicznego w Warszawie.
W 150. rocznic? urodzin Erazma Majewskiego (1858-1922) 9
The Legacy ofErazm Majewski (1858-1922) in the Documentations Department ofthe State Archaeological Museum in Warsaw.
On His 150Lh Birthday Anniversary
Marek Flor ek, Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych na Wy?ynie sandomierskiej. Historia i stan bada?
Cemeteries of the Funnel Beaker Culture (TRB) in Sandomierz Upland. History and State of Research
97
MISCELLANEA
Dorota S?o wi ?
sk a, Katarzyna D ejt r o w sk a, UHa L u n d H a n s en, A Roman Painted Glass Beaker
from a Przeworsk Culture Cemetery at Zaborów, Western Mazowsze 125
Malowany puchar szklany z cmentarzyska kultury przeworskiej wZaborowie na zachodnim Mazowszu
Jacek A n d r zej o w sk i, Andrzej Pr zy ch o d n i, Terra sigillata z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach
na zachodnim Podlasiu 161
Terra Sigillata from aWielbark Culture Cemetery at [artypory, Western Podlasie Region
Adam C i e
?
li ?
sk i, Dariusz Wy c z
ó
? k o w sk i, Zapinka g?sienicowata z Tumian, pow. olszty?ski. Problem
zaniku kultury wielbarskiej nad ?yn? 179
A Caterpillar Brooch from Tumiany, distr. Olsztyn. The Decline of the Wielbark Culture on the ?yna River
Henriette L y n g st r om, Technologia produkcji ?elaza i wyrób no?y ?elaznych na terenie Danii
od 500 r. przed Chr. do 1000 r. po Chr. 189 Iron Technology and Iron Knives Found in Denmark, 500 BC
-AD 1000
MATERIA?Y
Adam Ku le s za, Ceramiczne materia?y neolityczne ze stanowiska lA w Strzy?owie, pow. hrubieszowski
A Neolithic Ceramie Assemblage from Strzy?ów, site lA, distr. Hrubieszów
197
Miros?awa A n d r z ej o w ska, Stanowisko ze schy?ku epoki br?zu i z wczesnej epoki ?elaza w Dziecinowie,
pow. otwocki 225
Late Bronze and Early Iron Age Site at Dziecinów, distr. Otwock
?ukasz Maurycy St a n a s zek, Analiza antropologiczna materia?u kostnego z cmentarzyska w Dziecinowie,
pow. otwocki 321
Tomasz Pu r o w sk i, Wyniki bada? wykopaliskowych osady obronnej w Tar?awkach, pow. w?gorzewski
A Fortified Settlement ofWest Balt Barrow Culture from the Early Iron Age at Tar?awki, distr. W?gorzewo
335
Dariusz Krasnod?bski, Marek Dulinicz, Tomasz Samojlik, Hanna Olczak, Bogumi?a J?drzejewska,
Cmentarzysko cia?opalne kultury wielbarskiej w uroczysku Wielka Kletna (Bia?owieski Park Narodowy,
woj. podlaskie) 361
A Cremation Cemetery of the Wielbark Culture in Kletna Range (Bia?owie?a National Park, Podlasie Province)
OD REDAKCJI
Zasady opracowania tekstów do publikacj i w ,Wiadomo?ciach Archeologicznych" 377
Wiadomo?ci Archeologiczne, t. LX, 2008
ADAM CIE?LI?SKI, DARIUSZ WYCZÓ?KOWSKI
ZAPINKA
G?SIENICOWATA
Z TUMIAN, POw. OLSZTY?SKI.PROBLEM ZANIKU KULTURY WIELBARSKIEJ NAD
?YN?
A CATERPILLAR BROOCH FROM TUMlANY, DISTR. OLSZTYN.
THE DECLINE OF THE WIELBARK CULTURE ON THE ?YNA RIVER
W archeologii okresu w?drówek ludów cmentarzysko
i osada w Tumianach, pow. olszty?ski (d. Daumen, Kr.
Allenstein), zajmuj? szczególne miejsce, g?ównie z uwagi
na stopie? przebadania obu stanowisk, ale tak?e
wyj?t-kowy charakter grupy olszty?skiej, swoistego fenomenu
kulturowego ukszta?towanego w obr?bie kultury
zachod-nioba?tyjskiej w po?owie V wieku. Wwyniku prac
prze-prowadzonych w okresie przedwojennym przez badaczy
niemieckich
-Johannesa Heydecka w roku 1894 i
Leon-harda Fromma w latach 1930-1932
-a nast?pnie w
la-tach 1969-1971 przez grup? archeologów z ówczesnego
IHKM PAN (obecnie IAE PAN) kierowan? przez
Krzysz-tofa D?browskiego przebadano ca?kowicie cmentarzysko
na stanowisku 1. Badania na osadzie (stanowisko 2)
znajduj?cej si? oko?o 500 metrów na pó?noc od
cmen-tarzyska prowadzone by?y przez ekip? kierowan? przez
Krzysztofa D?browskiego i Tadeusza Baranowskiego od
1970 do 1978 roku. Wich wyniku rozpoznano znaczn?
cz??? stanowiska, ods?aniaj?c g?ównie obiekty o
charakte-rze produkcyjnym. Wszystko to sprawia, ?e jest to
naj-lepiej rozpoznany kompleks osadniczy grupy olszty?skiej
(Ryc. 1).
rezultatem b?dzie interdyscyplinarna monografia cz??ci
nekropoli zbadanej przez ekip? IAE PANI.
Podczas inspekcji obu stanowisk przeprowadzonej
w2004 roku' stwierdzono, ?e obszar stanowiska 2 (osada)
podzielono na dzia?ki rekreacyjne; w cz??ci po?udniowej
i zachodniej, w strefie nadbrze?nej [ez, Tumia?skiego,
osada niszczona by?a te? przez nielegalne wybieranie
piasku i torfu. Wiosn? 2005 roku potwierdzono
zagro-?enie stanowiska a w efekcie podj?to decyzj? o podj?ciu
na stanowisku prac ratowniczych. Ogó?em' przebadano
99,25 nr' na hipotetycznym skraju osady od strony
pó?-nocno-wschodniej i po?udniowo-wschodniej
potwier-dzaj?c znaczne zniszczenie stanowiska. W trakcie prac
pozyskano materia? ceramiczny charakterystyczny dla
grupy olszty?skiej, w tym liczne fragmenty naczy?
zdo-bionych stempelkami. Wjednym z wykopów, w pobli?u
zniszczonego, niezidentyfikowanego obiektu, by? mo?e
o konstrukcji s?upowej, znaleziono br?zow? zapink?.
Spoczywa?a ona bezpo?rednio na calcu, pod warstwami
kulturowymi wi???cymi si? z funkcjonowaniem osady.
Fibula wykonana jest ze stopu miedzi. Ma konstrukcj?
dwucz??ciow? - do
odlanego kab??ka, o czym ?wiadczy
wyra?ny szew odlewniczy po jego wewn?trznej stronie,
przymocowano wykonan? z jednego kawa?ka drutu
Materia?y pochodz?ce z cmentarzyska w ostatnich
la-tach by?y przedmiotem szczegó?owych studiów, których
l
Projekt badawczy Komitetu Bada? Naukowych, nr 1 H01G 055 13.
Cz??ciowe wyniki bada? zob. T. B a ra n o w sk i 1996; 1998; T. B a
-r a now ski, A. Mo s zc zy? ski 2004.
3
W badaniach kierowanych przez Dariusza Wyczó?kowskiego
uczestniczyli archeolodzy z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN
oraz Muzeum Ziemi Kaliskiej w Kaliszu i Muzeum im. Wojciecha
K?trzy?skiego w K?trzynie.
2
Inspekcja Wojewódzkiego Urz?du Konserwatora Zabytków oraz
Q\ ....i; II r. o-? ?\\' ,->? .. ? ;-11 :---" .0.11: ':--Y\"':-:--')M-:-';"'\'<: -. ?. \ .?? ,:'" -,:.??:?:_ ??s\\\ ?
t"--:
??:?? ??)'?"'\'-.?.'\ t) \ L (..:...= :·???··J?f'?>?\
??l?:,?
??!:,!f??
\
....
?;:M?\
c,r;';??;;'?Y0?(
E;?J??:t-'-t?:???'?""?(ll
? ;'. r"\. ?,'? ..'.... :1/ ' '?'? u' ':1./ 126 80 li.. .... Ltli'
..:.?./ '. ==0-.? ?:.:.-.,:!) : l, , -"ii":;'--';', . _,,'( ...\-o o t-s-. ?.II --===-. t ? • IJ \..", '\i,/<f???""Q·',C·.
\':'?"","'\?::
??
.?1ff;\?-?i,.,?.o.B?-J"
o??
? .... :••••••....
l?
..·..·--:... ?... "-- ...:::.\?::.::.<
..'!.I··O -!rJc:"'O??.
" ,(" "·0.J ,,%: ..,o·TI? ? · rI../?;)
?
Ryc. 1. Tu mian y, pow. Olsztyn. Lokalizacja stanowisk 1 i 2
Fig. 1. Tu fi iany, distr. Olsztyn. Location of sites 1 and 2
ukszta?towanie nó?ki: proste, rombowate lub zdobione
karbowaniem, podobnie jak kab??k. Sam motyw
g?sie-nicowaty wykonywano na dwa sposoby: niektóre
ka-b??ki maj? ostre ?eberka, rozdzielone wyra?nymi
bruz-dami, inne s? jedynie lekko pofa?dowane. Prostszy po-dzia? taksonomiczny zaproponowa? A. Kokowski (1995,
s. 14, ryc. 2m.n), który wydzieli? w obr?bie fibul
g?sie-nicowatych dwa wzory: .wielbarski'; charakteryzuj?cy
si? nó?k? niekarbowan?. oraz "ba?tyjski': którego
nó?-ka wykonana jest identycznie jak kab??k.
jedenastozwojow? spr??yn? z ci?ciw? i szpil?. Oba
ele-menty po??czono za pomoc? zwie?czonej
pojedynczy-mi guzkami osi, która zosta?a przeprowadzona przez
otwór znajduj?cy si? na niewielkiej p?ytce na
zako?-czeniu g?ówki zapinki. Kab??k fibuli pokryty jest
czter-nastoma poprzecznymi karbowaniami. Na jej g?ówce
znajduje si? w przybli?eniu rombowata p?ytka, dzielo-na wzd?u? d?u?szej osi niewielkim ?eberkiem. Podobnie
mniej wi?cej rombowaty kszta?t ma nó?ka o
daszko-watym przekroju, z zako?czeniem zdobionym dwoma
liniami rytymi tworz?cymi kszta?t litery ,Y':
Niewyso-ka, pe?na pochewka zamkni?ta jest od strony ko?ca
nó?ki. Okaz mierzy 3,9 cm d?ugo?ci, a d?ugo??
spr??y-ny wynosi 2,7 cm (Ryc. 2).
Egzemplarz z Tumian, z rombowat? p?ytk? na
g?ów-ce oraz rombowat? nó?k?, mo?na zaklasyfikowa? do
Zapinka ta nale?y do stosunkowo silnie
zró?nicowa-nej stylistycznie grupy zabytków okre?lanych w litera-turze jako fibule g?sienicowate (Raupenfibeln) b?d?
zapinki z poprzecznie karbowanym kab??kiem
(Arm-brustfibeln mit quergeripptem Biigel). Doczeka?y si? one
kilku przyczynkowych opracowa?, z których
najpe?-niejsz? jest praca M. Tuszy?skiej (1988). Autorka
prze-prowadzi?a szczegó?owy podzia? typologiczny
intere-suj?cej nas kategorii zabytków. Za g?ówn? cech?
dy-stynktywn? uzna?a kszta?t g?ówki, która by?a
pozbawio-na zwie?czenia b?d? zaopatrywana w ozdobne p?ytki,
trzpienie lub guzki. Inn? wa?n? typologicznie cech? jest
o 2cm
-
--Ryc. 2. Zapinka g?sienicowata z Tu mian, pow. Olsztyn.
Fig. 2. Raupenfibel from Tu mia ny, distr. Olsztyn.
Rys. / Drawn by E. Gumi?ska
wariantu Ib serii II wed?ug M. Tuszy?skiej (1988, s. 180)
oraz wzoru .wielbarskiego" wed?ug A. Kokowskiego
(1995, s. 14, ryc. 2m). Za najbli?sze analogie nale?y
uz-na? dwie fibule z grobu XXVII z cmentarzyska kultury
wielbarskiej wKoz?ówku, pow. nidzicki (d. Klein Koslau,
Kr. Neidenburg), na pó?nocnym Mazowszu (J. Heydeck
1892, s. 176, tabL XVIII:XXVllp). Zapinki te pod
wzgl?-dem kszta?tu, wymiarów oraz szczegó?ów zdobienia
(linia ryta na ko?cu nó?ki) prawie idealnie
odpowiada-j? okazowi z Tumian. Niewielka ró?nica widoczna jest
natomiast w ukszta?towaniu p?ytek na g?ówce
-maj?
one kszta?t w przybli?eniu rombowaty, jednak boki
rom-bu s? lekko ?ukowate, wypuk?e przy zako?czeniu p?ytki
i wkl?s?e w miejscu z??czenia z g?ówk? zapinki. Kolejna
grupa fibul mocno przypominaj?ca okaz z Tumian
charakteryzuje si? analogicznie ukszta?towan?,
rombo-wat? nó?k?, jednak ich g?ówki zaopatrzone s? w
niewiel-kie, w przybli?eniu prostok?tne p?ytki, cz?sto zako?czo-ne ?ukowato lub trójk?tnie. Mo?na je zaklasyfikowa? do
wariantu la serii II wed?ug Tuszy?skiej (1988, s. 180).
Wszystkie znaleziono na stanowiskach kultury
wielbar-skiej: w Pruszczu Gda?skim, pow. gda?ski, stan. 7, grób
129 (M. Pietrzak, M. Tuszy?ska 1988, tabL 369:1.2; M.
Tu-szy?ska 1988, ryc. 2:1.2), wW?growie, pow. grudzi?dzki,
grób 34 (M. Kurzy?ska 2005, s. 500-501, ryc. 4:1), oraz w Niedanowie, pow. nidzicki, grób 610 (W
Ziemli?ska--Odojowa 1999, s. 103, tabL CCXII/601:1). Do grupy
fibul z trapezowat? nó?k? i p?ytk? na g?ówce M.
Tuszy?-ska (1988, s. 180, 184) zaliczy?a tak?e dwa okazy z
Kle-szewa, pow. pu?tuski, groby 629 i 720. Zapinki te nie
zosta?y do dzisiaj opublikowane, autorom uda?o si?
dotrze? do egzemplarza z grobu 629, który rzeczywi?cie ma trapezowat? nó?k? i prostok?tn? p?ytk? na g?ówce",
Podobn? zapink? g?sienicowat? z rombowat? nó?k? ale
z pó?okr?g?? p?ytk? na g?ówce znaleziono w
Malborku
-Wielbarku, uL Zagórna 4, grób 8 (M. Pietrzak 1965,
s. 167-168, tabL 111:2). Nale?y ona do wariantu 2. serii
II (M. Tuszy?ska 1988, s. 180). Warto wspomnie? tak?e okaz o rombowatej nó?ce, jednak bez p?ytki na g?ówce,
wariantu 3. serii I (M. Tuszy?ska 1988, s. 180), który
pochodzi z grobu 100B z nekropoli w Cecelach, pow.
siemiatycki (J. Jaskanis 1996, s. 24, tabL XV/100B:1).
zapinki Almgren 168 stanowi? jeden z podstawowych
wyznaczników fazy C2 m?odszego okresu rzymskiego
(por. R. Wo??giewicz 1993, s. 24-25, ryc. 1, 2). Z tego
samego stanowiska pochodzi jeszcze jeden zespó?
-grób
238
-w którym zapinka g?sienicowata wariantu 1. serii I zosta?a znaleziona wraz z czterema fibulami Almgren
168 (M. Pietrzak, M. Tuszy?ska 1988, tabL 371:1; M.
Tu-szy?ska 1988, ryc. 3). Oba zespo?y z Pruszcza
Gda?skie-go wydaj? si? by? najstarszymi pochówkami z
zapin-kami o g?sienicowatym kab??ku. Pozosta?e okazy, o do??
zró?nicowanym kszta?cie, datowane s? na pó?ny okres
rzymski i wczesn? faz? okresu w?drówek ludów, wed?ug nomenklatury K. God?owskiego (1992, s. 23, przyp. 1),
czyli na faz? D, w nowszej literaturze okre?lan? tak?e jako
faza C3-D (por. R. Wo??giewicz 1993, s. 25; M.
M?czy?-ska 1999, s. 25; H. Machajewski 2006, s. 41-42).
Przyk?a-dem tak datowanych grobów mog? by? inwentarze
za-wieraj?ce sprz?czki z pogrubion? ram? i skuwk? typów
H27 i H28 (por. R. Madyda-Legutko 1987, s. 67-68)
z cmentarzysk w Nowym Targu, pow. sztumski, grób 439
(M. Tuszy?ska 1988, s. 184, ryc. 4:2), oraz w W?growie,
grób 18-19 (R. Boguwolski, M. Kurzy?ska2001, ryc. 67;
M. Kurzy?ska 2005, s. 501). Na faz? C3- D nale?y datowa? tak?e grób 458 z Nowego Targu ze sprz?czk? typu H34
z pogrubion? ram? zdobion? ornamentyk? stempelkow?
(por. R. Madyda- Legutko 1987, s. 68-69), ostrog? grupy
VII wed?ug God?owskiego (1970, s. 8-9, ryc. 2; 1974,
s. 13, przyp. 3), co odpowiada grupie III ostróg wed?ug
Kokowskiego (1993b, s. 337-338), oraz okuciami wiadra
klepkowego (E. Kazimierczak, E. Wichrowska 1983, s. 46,
ryc. 12). Zapinki g?sienicowate nale?y zatem ??czy? g?ów-nie z faz? C3-D. Dwa najwcze?niejsze zespo?y z
Prusz-cza Gda?skiego pochodz? zapewne z prze?omu faz C2
i C3-D, b?d? z samego pocz?tku fazy C3-D
-wówczas
zapinki Almgren 168 nale?a?oby traktowa? jako prze?yt
-ki funkcjonuj?ce obok przedmiotów o nowej ju?
styli-styce.
Przedstawiona 20 lat temu przez M. Tuszy?sk? (1988,
s. 183, ryc. 1) mapa rozprzestrzenienia zapinek z
g?sie-nicowatym kab??kiem wskazywa?a na ich koncentracje
nad doln? Wis??, na pó?nocnym Mazowszu i Podlasiu
oraz na Sambii. Pojedyncze okazy znane by?y z strefy
zachodnioba?tyckiej oraz z du?ych wysp: Bornholmu,
Olandii i Gotlandii. Najnowsze zestawienie zapinek
o karbowanym kab??ku pióra M. M?czy?skiej (2007,
s. 156, 161-162, mapa 5) zmieni?o ten obraz. Autorka
zauwa?y?a ponadto, ?e przyrost bazy ?ród?owej
wyma-ga nowego opracowania typologicznego interesuj?cej
nas kategorii zabytków, st?d te? na li?cie znalezisk oraz na mapie umie?ci?a okazy mocno ró?ni?ce si?
stylistycz-nie, w tym tak?e takie, które formalnie przynale?? do
innych typów. Przyk?adem jest zapinka z Pervomajskoe,
raj. Bagrationovsk, gr. 30 Ulepeouaucxoe, pau.
Bazpamuo-H06CK, d. Warnikam, Kr. Heiligenbeil), pomimo
karbo-Datowanie zapinek g?sienicowatych przysparza du?o
trudno?ci, poniewa? bardzo rzadko wyst?puj? one wraz z zabytkami o walorach wyznaczników
chronologicz-nych. Z grupy wymienionych wy?ej egzemplarzy
jedy-nie zapinki z Pruszcza Gda?skiego, stan. 7, grób 129
odkryto wraz z towarzysz?cym im datownikiem -
ku-szowat? fibul? z przed?u?on?, tzw. martw? spr??yn?, typu Almgren 168. Wchronologii kultury wielbarskiej
'1
Autorzy dzi?kuj? Pani mgr Dorocie S?owi?skiej, dyrektor Muzeum
Staro?ytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie, za
mo?li-wo?? obejrzenia zabytku.
wanego kab??ka bez w?tpienia nale??ca do typowych
okazów z gwia?dzist? nó?k? typu II wed?ug A.
Bitner
-Wróblewskiej (1991, s. 83, tabl. 111:6; por. M. M?czy?ska
2007, s. 162). Mimo powy?szej uwagi mapa M.
M?-czy?skiej stanowi cenne uzupe?nienie znanego nam ju?
obrazu rozprzestrzenienia fibul g?sienicowatych.
Poka-zuje wyra?ne koncentracje tak zdobionych okazów na
Mazurach i Suwalszczy?nie, w Meklemburgii, nad doln?
?ab? oraz nad Wagiem w po?udniowo-zachodniej
S?o-wacji. Pojedyncze znalezisko pochodzi z terytorium
grupy mas?om?ckiej, z Gródka, pow. hrubieszowski,
grób 69 (A. Kokowski 1993a/I, s. 55-56; 1993a/II, ryc.
61a), podobnie tylko jeden okaz znaleziono dotychczas
na rozleg?ym obszarze kultury przeworskiej, w
?d?aro-wie, pow. sochaczewski (Z. Nowakowski 2003, s. 306, tabl. LV: 2). Z nowszych odkry?, nieuwzgl?dnionych w
do-tychczasowych opracowaniach, nale?y wymieni? zapinki
z W?growa, groby 18-19 i 34 (R. Boguwolski, M.
Ku-rzy?ska 2001, ryc. 67; M. Kurzy?ska 2005, s. 500-501,
ryc. 4:1), Weklic, pow. elbl?ski, grób 357 (B. Kontny,
M. Natuniewicz-Seku?a, w druku), Mod?y, pow.
m?aw-ski, grób 190 (J. Andrzejowski 2006, s. 24-25, ryc. 12:2),
oraz z grobu 261 w miejscowo?ci ?viliai, raj. ?ilales na
Litwie (A. Bliujiene 2002, s. 148, ryc. 1:3.5), a tak?e
opub-likowane ostatnio archiwalne informacje o fibulach ze
Starego Targu, pow. malborski, groby 145 i 237 (A.
?óraw-ska 2005, s. 118, s. 122, tabl. XIX/145:1, XXVII/237:1).
pomi?dzy latami 420/430 a 440/450. G?ste i p?ytkie
karbowanie kab??ków fibul Tac-Gorsiurn bardzo
przy-pomina zdobienie barbarzy?skich zapinek
g?sienico-watych. By? mo?e w tym przypadku mamy raczej do
czynienia z odwrotnym kierunkiem wp?ywów
kultu-rowych, z przej?ciem stylistyki przez Rzymian od
w?-druj?cych Germanów?
Motyw karbowania ró?nych elementów sk?adowych
zapinek
-kab??ków, nó?ek, d?ugich wypustek na
g?ów-ce
-zyska? du?? popularno?? w strefie ba?tyckiej i
po-zostawa? w modzie d?ugo po zanikni?ciu "klasycznych"
Raupenfibeln (por. A. Bliujiene 2002, s. 148). Wyst?puje
on na licznych zapinkach z d?ug?, w?sk? nó?k? typu
Schónwarling/Skowarcz i Dollkeim/Kovrovo (tak?e
wa-riantów litewskiego i bornholmskiego) oraz ze
zwierz?-c? g?ówk? na nó?ce typu Sensburg/Mr?gowo (wariant
Rubokai), opracowanych ostatnio przez A. Bitner-
Wró-blewsk? (2001). Najwcze?niejsze zapinki z tej grupy
(Schónwarling/Skowarcz i Dollkeim/Kovrovo ) pojawiaj?
si? ju? we wczesnym okresie w?drówek ludów, a
niektó-re z nich formalnie odpowiadaj? rodzinie zapinek
g?sie-nicowatych omawianych przez M. Tuszy?sk? (1988).
M?odsze okazy typu Sensburg/Mr?gowo, wariantu
Ru-bokai pochodz? z pó?nego okresu w?drówek ludów, z ko?ca V i pocz?tków VI wieku.
Kwestia przynale?no?ci kulturowej zapinki z Tumian
nie jest oczywista i wymaga kilku s?ów komentarza.
Najbardziej prawdopodobna wydaje si? by? jej wielbar-ska atrybucja kulturowa, mimo ?e zosta?a ona odkryta
lu?no na stanowisku osadniczym grupy olszty?skiej
z pó?nego okresu w?drówek ludów, na którym nie
za-rejestrowano dotychczas innych materia?ów kultury
wielbarskiej. Wskazuje na to zdecydowanie wcze?niej-sze datowanie zapinek z g?sienicowatym kab??kiem
-na
faz? C3-D, by? mo?e jej wcze?niejszy odcinek - ni?
moment krystalizacji grupy olszty?skiej (por. J. Okulicz 1973, s. 476-491; WNowakowski 1995, s. 20-22; 2000;
J. Kowalski 2000; A. Bitner- Wróblewska 2007). Drugim,
kluczowym argumentem, jest fakt, ?e wszystkie
analo-gie do zapinki z Tumian pochodz? z cmentarzysk
kul-tury wielbarskiej, z nieodleg?ych terenów po?o?onych
nad doln? Wis?? i na pó?nocnym Mazowszu.
Warto zauwa?y?, ?e egzemplarze najbli?sze
stylistycz-nie zapince z Tumian znane s? wy??cznie ze stanowisk
kultury wielbarskiej z pó?nocnego Mazowsza
(Koz?ów-ko, Kleszewo, Niedanowo) i strefy dolnowi?la?skiej
(Pruszcz Gda?ski, W?growo, Malbork- Wielbark). Problem genezy zapinek z g?sienicowatym kab??kiem
nie by? do tej pory szerzej podejmowany w literaturze.
Wiele fibul barbarzy?skich mia?o swe pierwowzory w wytworach rzemios?a rzymskiego (M.
Schulze-Dórr-lamm 2000, s. 604), jednak w wypadku okazów
g?sieni-cowatych rzymski rodowód wzoru jest dyskusyjny.
W ?rodowisku rzymskim rzeczywi?cie pojawiaj? si?, cho? sporadycznie, zapinki o kab??kach zdobionych
karbowaniem, nieco przypominaj?ce barbarzy?skie
Raupenfibeln. Jako najwcze?niejszy przyk?ad mo?na
wymieni? rzadki okaz zapinki cebulowatej z Trewiru,
St. Paulin (Augusta Treverorum), datowany najpó?niej
na po?ow? IV wieku, a wi?c na ten sam okres co
naj-starsze zapinki g?sienicowate (M. Schulze- Dórrlamm 2000, s. 604, ryc. 2:3). G?sienicowate ukszta?towanie
kab??ka pojawia si? prawie wiek pó?niej na niektórych
rzymskich fibulach typu Tac-Gorsium, np. z
nadadria-tyckiego Rimini (Ariminium), prov. Rimini we W?oszech,
i z Tac, kom. Fejer (Gorsium) na W?grzech (M.
Schulze--Dórrlamm 2000, s. 606-607, ryc. 6:7.8). Zapinki te
datowane s? przez V. Bierbrauera (1992, s. 266-270) na
jego faz? D2b, która synchronizowana jest z okresem
Przyjmuj?c hipotez? o wielbarskiej przynale?no?ci
kulturowej zapinki z Tumian warto przyjrze? si? bli?ej
sytuacji osadniczej i kulturowej we wschodniej cz??ci
Pojezierza Olszty?skiego w m?odszym i pó?nym
okre-sie wp?ywów rzymskich oraz we wczesnej fazie okresu
w?drówek ludów. Badania te s? utrudnione ze wzgl?du
na fakt, ?e wi?kszo?? stanowisk z tego okresu pochodzi z wykopalisk przedwojennych, a informacje na ich te-mat s? zwykle lakoniczne, rozproszone w niemieckiej
literaturze regionalnej i w ?ród?ach archiwalnych (por.
A. Cie?li?ski 2007, s. 273-275). W najbli?szej okolicy
Tumian zarejestrowano ponad dwadzie?cia stanowisk
0-100 mn.p.m. 100-150 mn.p.m. 150-200 mn.p.m. 200-300 mn.p.m.
Ryc. 3. Mapa osadnictwa na terenie na wschód od dolnej Wis?y w fazie C3- D: a - strefa osadnictwa
kultury wielbarskiej nad ?yna, Pas??k? igórn? Drw?c?; b
-strefy osadnictwa kultury wielbarskiej nad doln? Wis?? ina pó?nocnym Mazowszu; c - kultura
bogaczewska; d - kultura
Dollkeim-Kovrovo; 1 - Bornice; 2
-JawtyWielkie; 3 - Gulb; 4
-Tumiany; 5
-Woryty. Oprac. A. Cie?li?ski
Fig. 3. Map of settlement to the east of lower Vistula River from phase C3- D: a - settlement zon eof the Wielbark C. at
?yna, Pas??ka
and upper Drw?ca; b - settlement zon eof the Wielbark C. at lower Vistula River and in northern Mazowsze; c
-Bogaczewo C.; d - Dollkeim-Kovrovo C.; 1 -Bornice; 2 -Jawty Wielkie; 3 -Gulb; 4 -Tumiany; 5
-Woryty. Graphic rendering A. Cie?li?ski
kultury wielbarskiej, niestety, z?y stan bazy ?ród?owej
sprawia, ?e jedynie niewielk? ich cz??? mo?na precyzyj-nie datowa? (por. A. Cie?li?ski, w druku). W samych
Tumianach odnotowano przed II wojn? ?wiatow? dwie
osady kultury wielbarskiej. Pierwsza z nich le?a?a na
polu szkolnym, nie dysponujemy jednak ?adnymi
infor-macjami na temat odkrytych na niej materia?ów (PM-A
217/35; por. A. Cie?li?ski, w druku). Stanowisko to
na-le?y zapewne identyfikowa? z "gock?" osad? naniesion?
na map? Steffela i Fromma (1941) ok. 500 m na pó?noc
od zabudowa? wsi. Mimo ma?o precyzyjnej skali mapy
(1:100 000) oraz u?yciu stosunkowo du?ych
piktogra-mów mo?na j? z wysokim prawdopodobie?stwem
??-czy? z omawianym stanowiskiem 2w Tumianach. Druga
osada znajdowa?a si? ok. 20 m od wschodniego brzegu
[ez, Tumia?skiego, ok. 500 m na po?udnie od uj?cia
rzeki Dadaj ("AltpreuBen" 3/1, 1938, s. 24; W Steffel,
L. Fromm 1941; PM-A217/3; por. A. Cie?li?ski, wdruku).
5
Archiwum by?ego Prussia-Museum w Królewcu przechowywane
w Museum fur Vor- und Pruhgeschichte, Staatliche Museen zu
Berlin Preuf?ischer Kulturbesitz, Berlin (dalej: PM-A). Za mo?liwo??
pracy z archiwaliami by?ego Prussia-Museum dzi?kujemy by?emu
dyrektorowi Museum fur Vor- und Pruhgcschichte w Berlinie prof. dr. hab. Wilfriedowi Menghinowi.
Z obiektu 1 z tego stanowiska pochodzi miseczka typu
XIV B wed?ug Wo??giewicza; takie naczynia mog? by?
datowane bardzo ogólnie, od wczesnego okresu
wp?y-wów rzymskich po wczesny okres w?drówek ludów
(R. Wo??giewicz 1993, s. 26). Ze wschodniej cz??ci
Poje-zierza Olszty?skiego znane s? tylko dwa stanowiska
wielbarskie o datowaniu zbli?onym do pozycji
chronolo-gicznej fibuli z Tumian. Z grobu cia?opalnego 2 z
nekro-poli w Nerwiku-Szczepinie, pow. olszty?ski (d. Nerwigk,
Kr. Allenstein) pochodzi zapinka kuszowata z
przed?u-?on?, tzw. martw? spr??yn? typu Almgren 168,
datowa-na nieco wcze?niej od fibul g?sienicowatych, na faz? C2
("AltpreuiSen" 3/1, 1938, s. 24, ryc. 1; "AltpreuiSen" 3/2,
1938, s. 56; PM-A 291/1). Na terenie cegielni nale??cej
obecnie do wschodniej dzielnicy Olsztyna, Zalbek,
od-kryto natomiast w latach sze??dziesi?tych XX wieku
fragmenty trzech naczy? wielbarskich, w tym dobrze
zachowan? mis? typu VID wed?ug Wo??giewicza, która
mo?e by? datowana na okres od fazy C2 po C3- D (R.
Wo-??giewicz 1993, s. 26, 105, tabL 21:1).
wo-wschodnim (por. R. Wo??giewicz 1993; V.
Bierbrau-er 1994). Czy wszyscy odeszli? O pozosta?ych na miejscu
?wiadcz? pojedyncze znaleziska otoczone rozleg?ymi
strefami pustek osadniczych (Ryc. 3). Najlepszym przy-k?adem tego zjawiska jest odkrycie w grobie 4 na
cmentarzysku w Worytach, pow. olszty?ski, pó?nej
za-pinki kuszowatej typu Almgren 162 o szerokim,
ta?mo-watym kab??ku, datowanej na faz? C3-D (K. D?browski
1970, s. 68; J. D?browski, R. Koz?owska 1970, s. 632, ryc.
2). Kolejne pewne punkty osadnicze kultury
wielbar-skiej z tego okresu znajduj? si? dopiero na zachodnim
skraju Pojezierza I?awskiego: w Bornicach (d. Bornitz;
W Heym 1939, s. 12-16), w Jawtach Wielkich (d. Gr.
lauth: W Heym 1939, s. 17) i w Gulbie (d. Gulb vel
Gulbien; por. E. Blume 1912, s. 36; 1915, s. 150; O.
Alm-gren 1923, s. 192), wszystkie w pow. i?awskim".
Na dzisiejszym etapie bada? wydaje si? by?
naj-bardziej prawdopodobne, ?e zapinka g?sienicowata
z Tumian jest ?wiadectwem niedu?ej grupy ludno?ci
kultury wielbarskiej, która postanowi?a nie ryzykowa?
dalekiej w?drówki w nieznane lub przynajmniej
od?o-?y?a j? w czasie.
Powy?sze ustalenia wskazuj?, ?e mimo wielu
ograni-cze? badawczych zwi?zanych ze z?ym stanem bazy
?ród?owej, wschodni? cz??? Pojezierza Olszty?skiego
mo?na stosunkowo pewnie w??czy? wzasi?g osadnictwa
kultury wielbarskiej w m?odszym okresie rzymskim,
brak natomiast jednoznacznych dowodów na jego
kon-tynuacj? w fazie C3-D. Ju? na pocz?tku pó?nego okresu
rzymskiego dosz?o do za?amania si? struktur
osadni-czych kultury wielbarskiej na szerszych obszarach
po-?o?onych w dorzeczu ?yny, Pas??ki i górnej Drw?cy
(A. Cie?li?ski, W Nowakowski 2005, s. 261, ryc. 3b), co
spowodowane by?o zapewne podj?ciem przez ludno??
tych terenów wielkiej w?drówki w kierunku
po?udnio-Dr Adam Cie?li?ski
Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmie?cie 26/28
PL 00-927 Warszawa
mail: adamcieccyahoo.com
Mgr Dariusz Wyczó?kowski
Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Al. Solidarno?ci 105
PL 00-140 Warszawa
mail: darekwccpost.pl
BIBLIOGRAFIA
Almgren, O.
?wiatów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej
i bogaczewskiej w ?wietle materia?ów z bada? i
po-szukiwa? archeologicznych, ?wiatowit Supplement
Series P: Prehistory and Middle Ages, B. XlV,
War-szawa, s. 15-44.
1923 Studien uber nordeuropaische Fibelformen der ersten
nachchristlichen Jahrhunderte mit Beriicksichtigung
der provinzialromischen und sudrussischen Formen,
Mannus- Bibliothek 32, Leipzig".
Baranowski, T.
Andrzejowski, J.
1996 Pochówki koni z Tumian, w woj. olszty?skim, APolski
XLI/1-2, s. 65-130.
2006 Nekropola ze schy?ku staro?ytno?ci wModle ko?o M?awy,
[w:] WNowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech
6
Po zako?czeniu pracy nad niniejszym tekstem autorzy otrzymali wiadomo?ci o kolejnych znaleziskach datowanych na faz? C3- D. S?
to przypadkowe odkrycia zg?oszone do Dzia?u Archeologicznego
Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie; za informacje o tych
zabyt-kach dzi?kujemy serdecznie mgr. Jaros?awowi Sobierajowi. Z
miej-scowo?ci Gulb, pow. i?awski, pochodzi br?zowe j?zyczkowate okucie
ko?ca pasa, odkryte w obr?bie wczesno?redniowiecznego grodziska,
zapewne na z?o?u wtórnym. W Mi?akowie, pow. ostródzki,
znale-ziono natomiast masywn? br?zow? zapink? z pe?n? pochewk?, typu
Dollkeim/Kovrovo wed?ug A. Bitner- Wróblewskiej (2001). Trudno jednoznacznie stwierdzi?, czy nale?y j? ??czy? z resztkami pozosta-?ej na miejscu ludno?ci wielbarskiej, czy te? ju? z ludno?ci?
ba?tyj-ska, która mog?a penetrowa? ten obszar we wczesnej fazie okresu w?drówek ludów.
1998 Ceramika "grupy olszty?skiej" z osady i cmentarzyska
w Tumianach (uwagi wst?pne), [w:] M. Karczewski
(red.), Ceramika zachodnioba?tyjska od wczesnej epoki
?elaza do pocz?tku ery nowo?ytnej. Nowe ?ród?a i
in-terpretacje. Materia?y z konferencji
-Bia?ystok, 14-16
maja 1997, Bia?ystok, s. 283-292.
Cie?li?ski, A.
2007 Specyfika bada? nad kultur? wielbarskq w dorzeczach
?yny, Pas?eki igórnej Drw?cy na przyk?adzie
cmenta-rzyska w Pupkach, pow. olszty?ski, [w:] M.
Fudzi?-ski, H. Paner (red.), Nowe materia?y i interpretacje. Stan
dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gda?sk, s. 273--292.
Baranowski, T., Moszczy?ski, W. A.
w druku Die Besiedlungsgeschichte der Wielbark-Kultur im
Flussgebiet von Alle, Passarge und oberer Drewenz,
Ber-liner Beitrage fur Vor- und Fruhgeschichte, Berlin.
2004 Ornamentyka naczy? z zespo?ów grobowych
datowa-nych zabytkami metalowymi, [w:] M. Karczewska,
M. Karczewski (red.), Ceramika zachodnioba?tyjska.
Nowe ?ród?a i interpretacje. Materia?y z konferencji: Cie?li?ski, A., Nowakowski, W.
Bia?ystok 23-24 wrze?nia 2002 r., Bia?ystok, s. 167-190
(por. g?osy w dyskusji: s. 221-232).
2005 Die Passarge - ein barbarischer
Rubikon, [w:] C. von
Carnap- Bornheim, H. Friesinger (red.), Wasserwege:
Lebensadern
-Trennungslinien, Schriften des
Archao-logischen Landesmuseum, Erganzungsreihe 3, Neu-munster, s. 253-268.
Bierbrauer, V.
1992 Historische Uberlieferung und archaologischer Befund.
Ostgermanische Einwanderer unter Odoaker und
Theo-derich nach Italien. Aussagemoglichlceiten und Grenzen
der Archaologie, [w:] K. God?owski, R.
Madyda-Legut-ko (red.), Probierne der Relativen und Absoluten
Chro-nologie ab Latenezeit bis zum Pruhmittelalter.
Materi-ali en des III. Internationalen Symposiums:
Grundpro-bleme der fruhgeschichtlichen Entwicklung im nbrdlichen
Mitteldonaugebiet, Kraków-Karniowice 3.-7. Dezember
1990, Kraków, s. 263-277.
D?browski, J., Koz?owska, R.
1970 Komunikat o pracach wykopaliskowych w Worytach,
pow. olszty?ski w 1970 r., "Komunikaty
Mazursko--Warmi?skie" 4 (110), s. 630-633.
D?browski, K.
1970 Prace wykopaliskowe Zespo?u do Bada? Etnogenezy
S?o-wian w Polsce pó?nocno-wschodniej Instytutu Historii
Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w 1969 r.,
"Komunikaty Mazursko-Warmi?skie" 1 (107), s. 67--74.
1994 Archiiologie und Geschichte der Goten vom 1. -7.
[ahr-hundert, "Friihmittelalterliche Studien" 28, s. 51-171. Bitner- Wróblewska, A.
God?owski, K. 1991 Zapinki z gwia?dzist? i ?opatkowat? nó?k? z
po?ud-niowo-wschodnich wybrze?y Ba?tyku, WA LI/1
(1986--1990), s. 49-90.
1970 The Chronology of the Late Roman Period and Early
Migration Periods in Central Europe, ZNUJ CCXVII
= Prace
Archeologiczne 11, Kraków.
2001 From Samiand to Rogaland. East- West connections
in the Baltic basin during the Early Migration Period,
Warszawa.
1974 Chronologia okresu pó?norzymskiego iwczesnego okresu
w?drówek ludów wPolsce pó?nocno-wschodniej, RB XII,
s.9-109.
2007 Zmierzch kultury bogaczewskiej i jej relacje z grup?
olszty?sk?, [w:] A. Bitner- Wróblewska (red.), Kultura
bogaczewska w 20 lat pó?niej. Materia?y z konferencji,
Warszawa, 26-27 marca 2003, Seminarium Ba?tyjskie
I, Warszawa, s. 219-237.
1992 Die Chronologie der jitngeren und spii ten Kaiserzeit in
den Gebieten sudlich der Sudeten und Karpaten, [w:]
K. God?owski, R. Madyda-Legutko (red.), Probierne der
Relativen und Absoluten Chronologie ab Latenezeit bis
zum Pruhmittelalter. Materialien des III. Internationalen
Symposiums: Grundprobleme der [rithgeschichtlichen
Entwicklung im nordlichen Mitteldonaugebiet,
Kraków--Karniowice 3.-7. Dezember 1990, Kraków, s. 23-54.
Bf tuj i e n e , A.
2002 The Main Stylistic Features of the Baltic Crossbow
Brooches in the Migration Period, "Archaeologia
Bal-tica" 5, s. 145-161.
Heydeck, J. Blume, E.
1892 Das Graberfeld von Kl. Kosiau, Kr. Neidenburg, Prussia 17 (1891-1892), s. 171-178.
1912 Die germanischen Stamme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur rbmischen Kaiserzeit, tom 1:
Heym, W.
Text, Marmus- Bibliothek 8, Wiirzburg.
1939 Der altere Abschnitt der volkerwanderungszeit auf den
rechten Ufer der unteren Weichsel, "Mannus" XXXI,
s.3-28. 1915 Die germanischen Stamme und die Kulturen zwischen
Oder und Passarge zur rbmischen Kaiserzeit, tom 2:
Material, Marmus- Bibliothek 14, Wiirzburg.
[a sk a n is , J.
Boguwolski, R., Kurzy?ska, M.
1996 Cecele. Ein Graberfela der Wielbark-Kultur in Ostpolen,
Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków.
2001 Archeologia pó?nocnej cz??ci Ziemi Che?mi?skiej,
Gru-dzi?dz.
sy Archeologickeho ?stavu AV eR Brno 26, Brno,
s.147-171.
Kazimierczak, E., Wichrowska, E.
1983 Tysi?c lat staro?ytnej nekropoli, ZOW XLIX/1-2, s. 37--47.
Nowakowski, W.
1995 Od Galindai do Galinditae. Z bada? nad pradziejami
ba?tyjskiego ludu zPojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa.
Kokowski, A.
1993a Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy mas?omeckiej,
tom I-III, Lublin.
2000 Die Olsztyn-Gruppe (Masurgermanische Kultur) in der
volkerwanderungszeit. Das Problem ihrer
chronologi-schen und territorialen Grenzen, [w:] M. M?czy?ska,
T. Grabarczyk (red.), Die spatromische Kaiserzeit und
1993b Eart militaire des Goths a T?poque romaine tardive
(dapr?s les donnes arch?ologiques), [w:] M. Kazanski,
F. Vallet (red.), Earm?e romaine et les Barbares du IIIe
au Vlle siecle, M?moires publi?es par l'Association
Francaise d'Arch?ologie M?rovingienne et Mus?e des
Antiquit?s Nationales, tom V, Paris, s. 335-354.
[ruhe Volkerwanderungszeit in Mittel- und Osteuropa,
?ód?, s. 168-180. 1995 Grupa mas?omecka. Z bada? nad przemianami kultury
Gotów w m?odszym okresie rzymskim, Lublin.
Nowakowski, Z.
2003 Cmentarzysko kultury przeworskiej w ?d?arowie, pow.
sochaczewski, WA LVI (2002-2003), s. 283-379. Kontny, B., Natuniewicz-Seku?a, M.
w druku The late grave from the Wielbark Culture cemetery at
Weklice, Elbl?g comm., site 7, [w:] Materia?y z
konfe-rencji The turbulent epoch
-new materials from the
Late Roman Period and the Migration Period,
Krasno-bród, 18-22. 09.2007 r., Lublin.
Okulicz, J.
1973 Pradzieje ziem pruskich od pó?nego paleolitu do VII w.
n.e., Wroc?aw.
Pietrzak, M.
1965 Cmentarzysko z okresu wp?ywów rzymskich w
Malbor-ku- Wielbarku przy ul. Zagórnej 4. Tymczasowe wyniki
bada?, PomAntiqua 1, s. 155-181.
Kowalski, J.
2000 Chronologia grupy elbl?skiej iolszty?skiej kr?gu
zachod-nioba?tyjskiego (V- VII w.). Zarys problematyki,
Barba-ricum 6, Warszawa, s. 203-266. Pietrzak, M., Tuszy?ska, M.
1988 Pertode romaine tardive (Pruszcz Gda?ski 7), Inv Arch.
Kurzy?ska, M.
LX, Warszawa-?ód?.
2005 Wyniki bada? na cmentarzysku zpó?nego okresu
wp?y-wów rzymskich oraz z wczesnej fazy w?drówek ludów
w W?growie, gm. Grudzi?dz, stan. 11, pow. grudzi?dzki,
woj. kujawsko-pomorskie, [w:] M. Fudzi?ski, H. Paner (red.), XIV Sesja Pomorzoznawcza, voL 1: Od epoki
ka-mienia do okresu rzymskiego, Gda?sk, s. 493-506.
Schulze-D6rrlamm, M.
2000 Germanische Spiralplattenfibeln oder romanische
Bu-gelfibeln? Zu den Vorbildern elbgermanisch-friinkischer
Bugelfibeln der protomerowingischen Zeit,
"Archaolo-gisches Korrespondenzblatt" 30/4, s. 599-613.
Machaj ewski, H.
Steffel, W., Fromm, L. 2006 Pomorze ?rodkowe w okresie rzymskim i we wczesnej
1941 Kreiskarte Stadt- und Landkreis Allenstein, Erfurt.
fazie okresu w?drówek ludów, [w:] W. Nowakowski et
alii (red.), Goci i ich s?siedzi na Pomorzu. Materia?y
z konferencji "Go ci na Pomorzu ?rodkowym", Koszalin
28- 29 pa?dziernika 2005, Koszali?skie Zeszyty
Muze-alne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, tom
II, Koszalin, s. 35-63.
Tuszy?ska, M.
1988 O zapinkach z g?sienicowatym kab??kiem w obr?bie kultury wielbarskiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.),
Kultura wielbarska w m?odszym okresie rzymskim.
Materia?y z konferencji, tom I, Lublin, s. 177-187.
Madyda-Legutko, R.
Wo??giewicz, R.
1987 Die Gurtelschnallen der romischen Kaiserzeit und die
fruhen Volkerwanderungszeit in mitteleuropiiischen
Bar-baricum, B.A.R. International Series 360 (1986),
Ox-ford.
1993 Ceramika kultury wielbarskiej mi?dzy Ba?tykiem a
Mo-rzem Czarnym, Szczecin.
Ziemli?ska-Odojowa, W.
1999 Niedanowo. Ein Graberfeld der Przeworsk- und
Wiel-bark-Kultur in Nordmasowien, Monumenta
Archaeo-logica Barbarica VII, Kraków.
M?czy?ska, M.
1999 Schy?kowa faza kultury przeworskiej, Kultura przewor-ska IV (1998), Lublin, s. 25-53.
?órawska, A. 2007 Pommern in der volkerwanderungszeit - 20 lahre nach
dem Aufsatz von Kazimierz God?owski, [w:] J. Tejrai
(red.), Barbaren im Wandel. Beitriige zur Kultur- und Identitatsumbildung in der Volkerwanderungszeit,
Spi-2005 Wielokulturowe cmentarzysko wStarym Targu w?wietle
dotychczasowych publikacji, archiwaliów i ocala?ych
materia?ów, WA LVII (2004-2005), s. 111-176.
A CATERPILLAR BROOCH FROM TUMlANY, DISTR. OLSZTYN.
THE DECLINE OF THE WIELBARK CULTURE ON THE ?YNA RIVER
SUMMARY
Archaeological excavation of a settlement of the Olsztyn Group at
Tum i any, distr. Olsztyn, in NE Poland (Fig. 1), led to the discovery
of astray find of acopper alloy brooch with acaterpillar bow, aform
which in literature may be known better as Raupenfibel (Fig. 2). The
specimen from Tumiany has a roughly lozenge-shaped plate on its
head and a lozenge-shaped foot, details which classify it as variant
Ib of Il series (M. Tuszy?ska 1988) and as 'Wielbark' design (A.
Ko-kowski 1995).
Accepting the above attribution of the brooch from Tumiany to the Wielbark Culture the author gives an overview of the settlement and culture situation in the eastern reaches of the Olsztyn Lake
District (Pojezierze Olszty?skie) during the Younger and the Late
Roman Period as well as during the Early Migration Period. At the
same time, analysis is seriously constrained by the fact that most of
the sites of the period were investigated before WW n and
informa-tion on their subject is laconic and scattered in German region al literature and in archival sources. Despite these limitation of the database there is justification to place the eastern part of the Olsztyn Lake district within the range of Wielbark Culture settlement of the
Younger Roman Period, with no conclusive evidence on its
continu-ation in phase C1- D. At the beginning of the Late Roman Period we
see the disintegration of Wielbark Culture settlement in awider
ter-ritory found in the drainage basin of the ?yna, Pas??ka and upper
Drw?ca Rivers caused presumably by the departure of the population
on a great migration to the southeast (Fig. 3). Did everybody go
away? The lingering of small groups is documented by isolated sites in avast area of desolation eg, Woryty, grave 4. At the current stage of research it seems most likely that the caterpillar brooch from
Tumiany is arelic associated with a small group of Wielbark Culture people who decided not to risk the long trek into the unknown or
at least, to put it off for atime.
Caterpillar brooches are first documented during phase C2/C3-D but presumably most of them belong in phase C3- D. The map of
their distribution indicates concentrations in the Kaliningrad exclave
(Samland Peninsula), Poland (lower Vistula River, northern
Ma-zowsze and Podlasie, Mazury and Suwa?ki area), Germany
(Meck-lenburg, on the Lower Elbe River) and West Slovakia. Isolated finds are known from the Baltic islands of Bornholm, Óland and Gotland,
as well as from western Mazowsze and Lublin Region in Poland.
Recovered from a settlement of the Olsztyn Group from the Late
Migration Period the brooch of interest is more likely to be associated with the Wielbark Culture. This is indicated by the generally accepted dating of brooch forms with a caterpillar bow, decidedly earlier than the time of crystallisation of the Olsztyn Group. Even more importantly - all
analogies to the find from Tumiany occurred in
Wielbark cemeteries found in the region on the lower Vistula River to the west (Pruszcz Gda?ski, W?growo, Malbork
-Wielbark) and
north-ern Mazowsze to the east (Koz?ówko, Kleszewo, Niedanowo). t?um. A. Kinecka
WYKAZ SKRÓTÓW TYTU?ÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH
ABBREVIATIONS OF PERIODICALS' AND SERIAL PUBLICATIONS' TITLES
- "Acta
Archaeologica Carpathica", Kraków
AAC
AAHung.
AFB
Amtl. Ber.
- "Acta
Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae", Budapest
- "Arbeits- und
Forschungsberichte zur sachsichen Bodendenkmalpflege", Berlin (Stuttgart)
-"Amtlicher Bericht uber die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen
Samm-lungen des Westpreuf?ischen Provinzial-Museums fur das Iahr ..:', Danzig
APolski
APS AR
-"Archeologia Polski", Warszawa
-"Archeologia Polski ?rodkowowschodniej", Lublin (wcze?niej: Lublin-Che?m-Zamo??)
-"Archeologick? rozhledy", Praha
- British
Archaeological Reports, International Series, Oxford
B.A.R. Int. Series
BerRGK - .Bericht der Rómisch-Gerrnanischen
Kommission", Frankfurt a.M.- Berlin
BJahr.
-.Bonner [ahbucher", Koln/Bonn
-"Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern", Lubstorf (wcze?niej: "Bodendenkmalpflege in Mecklenburg.
BMJ
Jahrbuch ..:', Schwerin/Rostock/Berlin)
-Corpus der rómischen Funde im europaischen Barbaricum
CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA - .Pontes
Archaeologici Posnanienses" (wcze?niej: .Pontes Praehistorici"), Pozna?
-"Informator Archeologiczny. Badania rok ..:', Warszawa
-.Jnventaria Archaeologica, Pologne", Warszawa -?ód?
- .Jahrcsschrift fur mitteldeutsche
Vorgeschichte", Halle/Saale
- .Jahrbuch des Rómisch-Germanischen Zentralmuseums
Mainz", Mainz
-"Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", Warszawa
- Kratkie soob?enia Instituta
arheologii Akademii nauk SSSR (KpaTKJ1e cooóntenna J1HCTJ1TyTa apxeOJIorJ1J1 AKap;eMJ1J1
HayK CCCP), Moskva
-Materialy i issledovania po arheologii SSSR (MaTepJ1aJIbI J1 J1CCep;OBaHJ15I no apxconornu CCCP), Moskva
MIA MatArch. MS MSiW MSROA
-"Materia?y Archeologiczne", Kraków
-"Materia?y Staro?ytne", Warszawa
-"Materia?y Staro?ytne iWczesno?redniowieczne", Warszawa
-"Materia?y iSprawozdania Rzeszowskiego O?rodka Archeologicznego", Rzeszów -Krosno-Sandomierz- Tarnów
(-
Prze-my?l/Tarnobrzeg)
-"Materia?y Zachodniopomorskie", Szczecin MZP
-.Pamatky archeclogtck?" (wcze?niej: "Pamatky archeologick? a mistopisn?"), Praha
PA
PArch.
PMMAE
-"Przegl?d Archeologiczny", Pozna?
- "Prace i
Materia?y Muzeum Archeologicznego iEtnograficznego w ?odzi. Seria Archeologiczna", ?ód?
PomAnt
-"Pomorania Antiqua", Gda?sk Prahistoria ziem polskich - Prahistoria ziem
polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. WChmielewski, W Hensel),
Wroc?aw-Warszawa-Kraków--Gda?sk 1975; tom II: Neolit (red. W Hensel, T. Wi?la?ski), Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tom III:
Wczesna epoka brqzu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wroc?aw-Warszawa -Kraków-Gda?sk
1978; tom IV: Od ?rod-kowej epoki brqzu do ?rodkowego okresu late?skiego (red. J. D?browski, Z. Rajewski), Wroc?aw- Warszawa- Kraków--Gda?sk 1979; tom V: Pó?ny okres late?ski iokres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wroc?aw-Warszawa-Kraków-Gda?sk
1981
-.Sftzungsberlchte der Altertumsgesellschaft Prussia" (pó?niej: .Prussta. Zeitschrift fur Heimatkunde"),
Konigs-berg i.Pr.
Prussia
- .Praehlstorische
Zeitschrift", Berlin-New York
PZ RArch. RB - .Recherches Arch?ologiques', Kraków - "Rocznik Bia?ostocki", Bia?ystok
-"Rocznik Olszty?ski", Olsztyn
RO SJahr. SIA SovArch SprArch. SprPMA WA ZNUJ ZOW
-.Saalburg Iahrbuch", Berlin-New York
- .Slovenska
archeológia", Bratislava
- .Sovetskaa
Arheologia" (CoBeTCKaR apxeonorna), Moskva
-"Sprawozdania Archeologiczne", Kraków
-"Sprawozdania P.M.A:', Warszawa
- .Wiadomo?ci
Archeologiczne", Warszawa
-"Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello?skiego", Kraków
- "Z otch?ani
wieków", Warszawa
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2008. Wydanie I. Nak?ad 500 egz.
