Analiza weryfikacyjna w badaniach «Style życia i systemy wartości a zróżnicowanie społeczne mieszkańców miast»

(1)

Marek Żelazo

Analiza weryfikacyjna w badaniach

«Style życia i systemy wartości a

zróżnicowanie społeczne

mieszkańców miast»

Przegląd Socjologiczny Sociological Review 30, 321-327

1978

(2)

MAREK ŻELAZO Uniwersytet Łódzki

ANALIZA

WERYFIKACYJNA

W BADANIACH

»STYLE

ŻYCIA

I SYSTEMY

WARTOŚCI

A

ZRÓŻNICOWANIE

SPOŁECZNE MIESZKAŃCÓW

MIAST«

Badania na temat „Style życia i systemy wartości a zróżnicowanie społeczne mieszkańców miast” 1 różnią się znacznie od standardowych badań kwestionariuszowych. Są one badaniami nietypowymi ze wzglę du na różnorodność zastosowanych technik badawczych, a zwłaszcza rozciągnięcie w czasie etapu zbierania materiałów empirycznych, wy magające wielokrotnych kontaktów z badanymi. Odmienność tych ba dań wynikająca z przyjętej koncepcji teoretycznej12 sprawia, że tym bardziej istotna dla ich autorów stała się kwestia oceny metodologicz nej. Nie bez znaczenia była tu również wielkość zaangażowanych środ ków finansowych umożliwiających taki właśnie, a nie inny sposób prowadzenia tych badań.

1 Badania te są prowadzone w ramach problemu węzłowego 11.2: „Ewolu cja struktury społeczeństwa socjalistycznego”, na zlecenie IFiS PAN przez ze spół badaczy pracowników Instytutu Socjologii UŁ pod kierunkiem prof. dra Jana Lutyńskiego.

2 Koncepcję badań przedstawili: A. Wojciechowska, J. Koralewicz--Z ę b i k, J. L u t y ń s k i, M. Żelazo, Styl życia — problematyka teoretyczna

i badawcza, „Studia Socjologiczne”, 1977, nr 1 (64).

5 Por. uwagi na ten temat E. Wnuk a-L i p i ń s k i e g o, Praca i wypo

czynek w budżecie czasu, Wrocław 1972.

Jednym z niewielu możliwych sposobów kontroli metodologicznej badań jest weryfikacja wyników pozwalająca ocenić ex post ich war tość. Ponieważ ważnym elementem omawianych badań była analiza budżetów czasu, weryfikacji poddano wyniki tej analizy. Skłaniał do tego także fakt, że badania budżetów czasu są niezbyt często stoso waną metodą, stąd refleksja metodologiczna nad nimi nie jest jesz cze dostatecznie rozwinięta 3 * 5.

(3)

322

МАЛЕК ŻELAZO

Aby przedstawiony dalej schemat analizy weryfikacyjnej był w pełni zrozumiały, należy najpierw przedstawić ogólnie przyjętą pro cedurę badawczą z uwzględnieniem tych jej elementów, które mogą mieć istotny wpływ na jakość wyników. Przyjęta w badaniach „Style życia...” procedura zawiera trzy zasadnicze człony. Pierwszym jest zbadanie indywidualnych budżetów czasu metodą autorejestracji, na losowej próbie mężczyzn w Łodzi, aktywnych zawodowo i posiada jących rodzinę. Każdy badany siedmiokrotnie w okresie półrocza no tował wykonywane przez siebie w ciągu doby czynności i zajęcia na specjalnie przygotowanych formularzach. Określał również czas trwa nia tych działań poprzez zapisanie godziny i minuty rozpoczęcia i za kończenia każdej czynności. Budżety te stanowią empiryczną podstawę ustalenia stylów życia dzięki zastosowaniu do ich opracowania kategorii „sfer aktywności życiowej” i „relatywnej koncentracji”. Uzyskano w ten sposób alokację czasu i działań w siedmiu wyodrębnionych sferach: a) pracy zawodowej, b) pracy domowej, c) życia rodzinnego, d) kontaktów towarzyskich, e) kultury, f) rekreacji i regeneracji, g) przejazdów i czekania. Podawane przez autorejestratorów działania klasyfikowano do wyróżnionych sfer, obliczając ilość czasu poświę canego na każdą z nich. Badano następnie, w której lub których sfe rach jednostka koncentruje swą życiową aktywność ze względu na obliczony czas. W trakcie etapu autorejestracji zbierano również dane społeczno-demograficzne o badanych i ich rodzinach techniką standa ryzowanego wywiadu kwestionariuszowego. Trzeba tu zaznaczyć, że wzmacniano motywację do kontynuowania uczestnictwa w badaniach, stosując bodźce materialne i niematerialne. Do zbierania wymienio nych materiałów stworzono specjalnie dobraną i przeszkoloną sieć terenowych uczestników badań4 liczącą około stu osób. Zadaniem ich było uzyskanie od wylosowanych zgody na udział w badaniach, nau czenie badanych właściwego sposobu prowadzenia autorejestracji, prze prowadzenie z każdym badanym dwu standaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych. Terenowi uczestnicy badań zawiadamiali swych podopiecznych o terminach prowadzenia autorejestracji, dostarczali im formularzy zapisu oraz odbierali wypełnione autorejestracje. Odbie rając formularze kontrolowali poprawność zapisu, kodowali je i prze prowadzali wywiady uzupełniające zapis zgodnie z otrzymaną listą dyspozycji. Materiały te przekazywali organizatorom badań, których 4

4 W miejsce tradycyjnie używanego określenia „ankieter” przyjęto nazwę „terenowy uczestnik badań”. Według autorów badań nazwa ta ma wyrażać większy stopień samodzielności i bardziej złożony charakter zadań stawianych przed osobami, które pełnią funkcję pośrednika między badaczem a badanym.

(4)

ANALIZA WERYFIKACYJNA W BADANIACH STYLÓW ŻYCIA

323

zadaniem była m.in. powtórna kontrola poprawności zapisów i kodo wania. Terenowych uczestników badań wybierano spośród studentów starszych lat socjologii i zbliżonych kierunków oraz spośród absolwen tów socjologii. Szkolenie obejmowało m.in. także wykonanie przez kandydatów autorejestracji. Terenowy uczestnik badań współpracował najczęściej z pięcioma badanymi, z którymi miał utrzymywać kontakt przez cały okres badań. Dotyczyło to także drugiej i trzeciej części. Drugim członem procesu badawczego było przeprowadzenie z bada nymi, którzy ukończyli fazę pierwszą, wywiadów kwestionariuszowych dotyczących jakościowych składników stylu życia. Trzecia faza ba dań prowadzona była za pomocą intensywnego wywiadu. Dostarczyła ona informacji o systemach wartości i orientacjach życiowych wy stępujących u badanych w związku z ich stylem życia i przynależ nością do warstwy społecznej.

Ponieważ badanie budżetów czasu jest w pewnym sensie naj czulszym miejscem całego procesu badań, a także ze względu na to, iż jest ono już zakończone, przedstawiana tu analiza weryfikacyjna dotyczyć będzie tej właśnie części. Dodatkowo wskazać można, że w stosunku do bardziej standardowych metod, obejmujących sytuację „ankieter — respondent”, istnieją bardziej wypracowane sposoby we ryfikacji. Natomiast w stosunku do autorejestracji zbieranych tak, jak w omawianych badaniach, weryfikacja stanowi zapewne novum.

Proces badania budżetów czasu metodą autorejestracji podatny jest na różnego rodzaju odkształcenia. Ze względu bowiem na przyjętą procedurę na uzyskane wyniki wpływać mogą zarówno badani, jak i zespół zbierający materiał empiryczny. Pewne ogniwa procesu ba dawczego mają, jak się wydaje, większe niż inne znaczenie. Należą do nich przydzielanie terenowym uczestnikom badań adresów wyloso wanych osób i uzyskiwanie zgody na uczestnictwo w badaniach. W tym miejscu może powstawać odkształcenie struktury faktycznie badanej próby od struktury próby wylosowanej do badań5. Drugim istotnym momentem jest selekcja i szkolenie terenowych uczestników badań, od których przebiegu zależy jakość ich pracy. Następnym ważnym elementem badań jest sam proces powstawania i tworzenia informacji. Od jego poprawności zależy, może w największym stopniu, popraw ność uzyskanych wyników. Opisane sytuacje nie obejmują oczywiście całej procedury, są one prawdopodobnie najistotniejsze, ich więc do tyczyć będzie postępowanie weryfikacyjne.

5 Wylosowana do badań próba składała się z 424 osób reprezentujących badaną zbiorowość mężczyzn mieszkańców Łodzi, 50°/o listy ich zastępców oraz nadreprezentacji (147 osób) dla kategorii inteligencji.

(5)

324

MAREK 2ELAZO

Zgodnie z przyjętym planem analiza weryfikacyjna ma na celu uzyskanie rozeznania w odniesieniu do następujących problemów: oce ny reprezentatywności zbadanej próby oraz ustalenia kierunków od kształceń od próby założonej i zbiorowości generalnej; przyczyn ewen tualnych odkształceń struktury zbadanej próby, w tym szczególnie kwestie przyczyn odmowy uczestnictwa w badaniach, przyczyn re zygnacji z kontynuowania badań (tzw. „śmiertelność próby”) oraz ro dzaju motywacji do udziału w badaniach6, wpływu badanych, ze względu na różne ich cechy, na jakość dotarczonych autorejestracji oraz oparte na nich wyniki badań (szczególnie istotne jest tu oddzie lenie uzasadnionych od nie uzasadnionych merytorycznie różnic mię dzy badanymi, różnice nie uzasadnione wskazują bowiem na wady metody);

8 Warto tu zauważyć, że ilość odmów wzięcia udziału w badaniach była stosunkowo duża, znacznie większa niż w typowych badaniach kwestionariu szowych. Dzięki zastosowanym nagrodom, ilość odmów była jednak mniejsza niż w innych badaniach o podobnym charakterze.

7J. Lutyński, Analizy weryfikacyjne w badaniach z zastosowaniem wy wiadu kwestionariuszowego, ich rodzaje i możliwości, w: Analizy i próby tech nik badawczych w socjologii, red. Z. Gostkowski, J. Lutyński, t. 5,

Wrocław 1975; oraz Projekt analizy oceniającej wiarygodność wyników Między

narodowych Badań Porównawczych nad Wykorzystaniem Opieki Zdrowotnej,

w: Analizy i próby..., red. Z. Gostkowski, J. Lutyński, t. 4, Wrocław 1972.

— wpływu terenowych uczestników badań i próba oceny tego wpływu na jakość materiału i na uzyskane wyniki;

— całościowej oceny jakości i wiarygodności zebranego materiału empirycznego;

—■ oceny poprawności samego przebiegu procesu badawczego.

Naszkicowana powyżej problematyka wyczerpuje, jak się zdaje, w znacznym stopniu zakres możliwych działań weryfikacyjnych. Roz wiązywanie przedstawionych problemów będzie jednak zależało od ograniczonej możliwości tworzenia informacji dostarczających podstaw do wnioskowania. Schemat dokonywanej obecnie analizy weryfika cyjnej nie stanowi jeszcze w pełni zakończonej koncepcji, zwłaszcza z uwagi na zależność późniejszych kroków od wyników wstępnej oce ny. Określając go wykorzystano propozycje zawarte w koncepcji analiz weryfikacyjnych przedstawionej przez J. Lutyńskiego7. Ponieważ jed nak w tej koncepcji uwzględniano przede wszystkim badania kwestio nariuszowe, należało przystosować metody analizy do występującej w naszym przypadku sytuacji badawczej.

Jednym z elementów analizy będzie zebrany już materiał empi ryczny. Surowe wyniki badań nad budżetami czasu zawarte są w zbiorze

(6)

325

autorejestracji. Dysponujemy także rezultatami wstępnego ich opraco wania, a także danymi społeczno-demograficznymi uzyskanymi w wy wiadach. Wątpliwości dotyczące wartości tego materiału mogą wy pływać z kilku źródeł.

Brak jest całkowitej pewności co do rzetelności postępowania ba danych. Mogą oni rozmaicie interpretować sytuację badawczą, w tym co istotne, mogą ją definiować odmiennie od przewidywań badacza. Mogą mieć różną jakościowo motywację uczestnictwa w badaniach o zróżnicowanej, na dodatek, sile. W mniejszym lub większym stopniu mogą być zdolni do samoobserwacji i przestrzegania zaleceń badacza. W rezultacie mogą świadomie lub nieświadomie odkształcać zapis dzia łań w porównaniu z rzeczywistym przebiegiem ich aktywności.

Nie można mieć także całkowitej pewności co do postępowania terenowych uczestników badań. Podobnie jak badani mogli oni świa domie lub nieświadomie wpływać na proces badawczy i jego rezultaty w niepożądanym przez badacza kierunku.

Wątpliwości te pogłębia fakt, że w badaniach omawianego typu badacz jest w znacznym stopniu „oddzielony” od przedmiotu swych badań i procesu, w którym tworzone są i przekazywane informacje. Opisaną sytuację można ująć graficznie.

Z przedstawionego schematu wynika, że o rzetelności postępowa nia badanych i terenowych uczestników badań należy w znacznej mie rze wnioskować na podstawie dostępnego badaczowi wyniku, inaczej, że zebrany w toku procesu badawczego materiał empiryczny należy przetwarzać tak, by dał on podstawę do wnioskowania weryfikacyj nego. Ponieważ materiał ten jest ograniczony -— zakończono już jego zbieranie — przyjmuje się postulat maksymalnego wykorzystania za wartych w nim informacji. Oznacza to zarówno wykorzystanie wielu różnych informacji, jak też ich analizę z punktu widzenia hipotez, których potwierdzenie lub obalenie przyczynić się może do ustalenia

(7)

326

MAREK ŻELAZO

oceny weryfikacyjnej. Dodatkowo pożądane wydaje się szukanie ta kich składników materiału, nad którymi badani bądź terenowi uczest nicy badań posiadaliby możliwie mały stopień świadomej kontroli, co być może pozwoli ocenić, czy przejawiają oni tendencję do odchyleń w niepożądanym kierunku.

Wspomniane wyżej „oddzielenie” badacza nie stwarza jednak cał kowicie nieprzekraczalnej bariery. Może on podejmować pewne Kroki przybliżające mu obraz tego, co dzieje się w ramach procesu badaw czego. Poczynania takie, polegające na przykład na przeprowadzeniu kontroli badanych, rozmowach z terenowymi uczestnikami badań, moż na wpisać w przedstawiony schemat w postaci strzałek łączących ba dacza z terenowymi uczestnikami badań i badanymi. Badacz może również porównywać uzyskane wyniki z wynikami innych badań, da nymi z innych, czasem bardziej pewnych źródeł, bądź też opierać się na własnej wiedzy czy przeświadczeniach. Konsekwencją tego jest tworzenie informacji przeznaczonych tylko do celów weryfikacyjnych. W przypadku omawianych tu badań dokonywano kontroli pracy za równo terenowych uczestników badań, jak i badanych za pomocą wy wiadu swobodnego z ustaloną listą informacji. Specjalnie dobrani kon trolerzy przeprowadzali rozmowy z badanymi ustalając sposób pro wadzenia przez nich autorejestracji oraz sposób pracy terenowych uczestników badań. Wywiadem objęto około 20fl/o badanych. W począt kowej fazie badań przeprowadzono również wywiady z częścią zespołu zbierającego materiał, ustalając m.in. motywację, doświadczenie an-kieterskie i znajomość instrukcji. Ponadto w trakcie szkolenia tereno wych uczestników badań przekazano im dyrektywę dotyczącą dostar czania informacji o sposobie prowadzenia zapisów przez badanych. Dodatkowo dysponuje się możliwością porównania fragmentów zapi sów, odnoszących się do oglądanych programów telewizyjnych z da nymi zewnętrznymi. W rezultacie przyjętych kroków w omawianej analizie weryfikacyjnej można będzie wykorzystać stosunkowo dużą ilość różnorodnych danych. Niektóre z nich będą bezpośrednio przy datne do weryfikacji, inne pozwolą pośrednio wnioskować o wartości wyniku. Przedstawione informacje będą stanowić podstawę do po dzielenia badanej zbiorowości ze względu na pewne, oceniające z me todologicznego punktu widzenia, kategorie. W stosunku do badanych polegać to będzie na ocenie w kategoriach: wiarygodności — niewia rygodności, schematyczności — nieschematyczności, dokładności — niedokładności, dostarczania większej lub mniejszej ilości informacji. Jeśli chodzi o terenowych uczestników badań, to oceny dotyczyć będą następujących cech: ,,kontaktywności” (rozumianej jako większa lub mniejsza łatwość nawiązywania kontaktu z badanym) i rzetelności ba

(8)

327

dawczej (rozumianej jako stopień przestrzegania dyrektyw badaw czych). W efekcie analiza ma doprowadzić do wyodrębnienia z metodo logicznego punktu widzenia „lepszych” i „gorszych” badanych i tere nowych uczestników badań. Przyjmuje się tu dodatkowe założenie, że można być jednocześnie rzetelnym w jednej dziedzinie, a nierzetelnym w innej. Stąd ocenie podlegać będą różne aspekty postępowania ba danych i trenowych uczestników badań. Podział badanych na „lep szych” i „gorszych” stanowi punkt wyjścia dalszej analizy. Polegać ona będzie na porównaniu merytorycznych wyników dotyczących czasu po święcanego na różne czynności i sfery przez „lepszych” i „gorszych” badanych lub przez badanych, którzy byli podopiecznymi „lepszych” i „gorszych” terenowych uczestników badań. Jeśli porównanie to wy-każe występowanie różnic, wówczas za pomocą częściowo zaprojekto wanych już specjalnych analiz trzeba będzie wykazać, czy są, czy też nie są one merytorycznie uzasadnione. W tym zakresie, w jakim sta nowią one rezultat zastosowanej metody (tzn. są merytorycznie nie uzasadnione), ich wielkość wskazuje oczywiście niedokładnie na roz miar błędu związanego z danym członkiem procesu badawczego (ba dany lub terenowy uczestnik).

Do analizy włączone zostaną również dane dotyczące cech społecz no-demograficznych badanych i terenowych uczestników badań. Przy jęty schemat analizy stanowi rozwinięcie pomysłów zawartych w cy towanej publikacji J. Lutyńskiego. Oczywiście w toku pracy ulegnie on na pewno zmianom i uzupełnieniom. Między innymi trudno jest zakładać, że pojedynczo analizowane informacje mogą stanowić za sadną podstawę wnioskowania. Nie zawsze też w stosunku do wszyst kich jednostek badania uda się uzyskać wyczerpujące i zgodne infor macje. Stąd przyjęto z jednej strony założenie o poddaniu procedurze weryfikacyjnej tych uczestników procesu badawczego, co do których dysponować się będzie możliwie dużą ilością danych, z drugiej zaś strony informacje te będą porównywane, łączone i korelowane, tak by uzyskać możliwie pełną i zasadną ocenę. Być może uda się wyko rzystać w tym celu metody ekonometryczne.

Poszczególne fragmenty tak zarysowanej analizy weryfikacyjnej są przedmiotem kilku prac magisterskich prowadzonych w ramach seminarium metodologicznego u prof. dra J. Lutyńskiego. Całość analizy stanowić będzie część projektowanej rozprawy doktorskiej na