T om , w s u m ie n ie r ó w n y w k o n c e p c ji i m e to d z ie , w r e a l iz a c j i e r u d y c y jn e j i s ty lis ty c z n e j, w y d a n o o k a z a le , acz p o ś p ie c h ju b ile u s z o w y o d b ił s ię le k k im c ie n ie m n a s t a r a n n o ś c i k o r e k ty . I lu s tr o w a n y n a le ż y c ie , c h o ć n ie p e łn ie — d z iw i n p . b r a k
ty p u s fu n d a tio n is z d r z e w o r y tu X V II w . lu b w n ę tr z a k o ś c io ła św . A n n y , s w o iś c ie
te a t r a l n e j a u li u n iw e r s y te tu w X V I I I w . — p rz y n o s i s p o ro w y k r e s ó w s t a ty s t y c z n y c h , n ie m a je d n a k m a p p ro m ie n io w a n ia u c z e ln i a n i p la n u ro z m ie s z c z e n ia d a w n y c h b u d y n k ó w u n iw e r s y te c k ic h w K ra k o w ie . O c z e k u je m y n a c ią g d a ls z y w d z ię c z n i z-a to , co d o s ta liś m y i c ie k a w i te g o , co b ę d z ie . A r c h iw u m U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o , s k a r b n ic a ź ró d e ł d o je g o h is to r ii o ra z B ib lio te k a J a g ie llo ń s k a p rz y g o to w u ją , j a k w ia d o m o , o so b n e h is to r ie sw e g o is tn ie n ia i d z ia ła n ia . B r a k je d n a k w o m a w ia n y m to m ie , k tó r y m ia ł b y ć , m im o te n d e n c ji k u p rz y c z y n k o m , s u m ą d o s tę p n e j w ie d z y o u n iw e rs y te c ie , je s z c z e w ie lu s p r a w : o c e n y p o d s ta w y ź ró d ło w e j je g o h i s to r ii, b r a k h is to r i i p r z y n a j m n ie j k il k u g łó w n y c h l u b r e p r e z e n ta t y w n y c h d la u n i w e r s y t e tu g a łę z i n a u k i, b r a k d z ie jó w w a r s z t a t u b a d a w c z e g o — k s ią g i p rz y r z ą d ó w , b u d y n k ó w i a u d y to r ió w , b r a k o m ó w ie n ia o b rz ę d o w o śc i u n iw e r s y te c k ie j, w y r a z u św ia d o m o śc i k o r p o r a c y jn e j i e le m e n tu d z ia ła ją c e g o n a tę ś w ia d o m o ść , b r a k d z ie jó w ik o n o g r a fii, k tó r a ta k ż e z t ą św ia d o m o ś c ią w ią ż e się w sp o s ó b b e z p o ś re d n i, b r a k w re s z c ie h is to r ii h is to r io g r a f ii u n iw e r s y te tu . I m p e t n a d a n y p rz e z o r g a n iz a tó r a te g o to m u i in n y c h p u b lik a c ji ju b ile u s z o w y c h p o s łu ż y n a p e w n o d o d o s k o n a le n ia w ie d z y o u n iw e rs y te c ie , a g o rą c e d y s k u s j e 8 n a d d o ty c h c z a s w y d a n y m i p o z y c ja m i ż o b o w ią z u ją ic h u c z e s tn ik ó w , z w ła sz c z a k ra k o w s k ic h , d o d a ls z e g o w y s iłk u b a d a w c z e g o i p is a rs k ie g o . A le k s a n d e r G ie y s z to r J. V l a c h o v i c , S lo v e n s k a m ë d v 16. a 17. S to r o ć i. B r a tis la v a 1964, s. 327. O d X I I I d o X I X w . S ło w a c ja b y ła je d n y m z g łó w n y c h p r o d u c e n tó w m ie d z i w E u ro p ie . T u te js z e g ó rn ic tw o i h u tn ic tw o p rz o d o w a ło p o d w z g lę d e m ro z m ia r ó w , p o z io m u te c h n ik i, e k o n o m ic z n e j o r g a n iz a c ji p r o d u k c ji. M iało o no is to tn e z n a c z e n ie n ie ty lk o d la te g o k r a j u , a le p o p rz e z p r o d u k c ję n a d a le k ie r y n k i o d g ry w a ło i s to t n ą r o lę w g o sp o d a rc z y m ro z w o ju E u ro p y w ty m o k r e s ie 1. R o z k w it s ło w a c k ie g o g ó r n ic tw a m ie d z i p r z y p a d a n a o k re s o d p o ło w y X IV do p o ło w y X V w . o ra z n a k o n ie c X V i X V I w ie k . D z ie je s ło w a c k ie j m ie d z i z w r a c a ły od d a w n a u w a g ę h is to r y k ó w g o s p o d a rc z y c h , n ie z o s ta ły je d n a k d o tą d o p ra c o w a n e w cało ści. P r z e d w o je n n e ' b a d a n ia h is to r y k ó w w ę g ie rs k ic h i n ie m ie c k ic h d o ty c z y ły o k r e s u do p o ło w y X V I w ., s k u p i a ją c z a in t e r e s o w a n ie g łó w n ie n a d z ia ła ln o ś c i tu s p ó łk i F u g g e ró w . R ó w n ie ż w o k re s ie p o w o je n n y m w ię k sz o ś ć p r a c p o d e jm u je t e n te m a t. S tu d ia z z a k r e s u p r o b le m a ty k i s p o łe c z n y c h s to s u n k ó w w g ó r n ic tw ie s ło w a c k im , o p u b lik o w a n e p rz e z R a t к o ś a, d o ty c z y ły n a jw ię k s z y c h w a lk s tr a jk o w y c h w la t a c h 1525/6. O k re s od p o ło w y X V I w . p o z o s ta ł n a d a l p r a w ie n ie z b a d a n y p o z a je d n ą , m o c n o te n d e n c y jn ą p r a c ą P r o b s z - t a. B r a k p e łn e j i n o w o c z e sn e j m o n o g r a f ii d a ł s ię ty m b a r d z ie j o d c z u w a ć , ż e b a d a n ia n a d h a n d le m m e ta la m i w y k a z a ły w ie lk ie z n a c z e n ie m ie d z i s ło w a c k ie j n a r y n k a c h e u ro p e js k ic h . L u k ę t ę w y p e łn ia p r a c a s ło w a c k ie g o h is to r y k a V l a c h o v i c a, k tó r e j p r z e d m io te m s ą d z ie je p r o d u k c j i i h a n d lu m ie d z ią s ło w a c k ą o d X V I d o p o c z ą tk u X V I I I w . Z d w u r e jo n ó w m ie d z io n o ś n y c h ś r o d k o w e j S ło w a c ji i S p isz ą , te n o s t a tn i o d g ry w a ł w o m a w ia n y m o k r e s ie r o lę n ie w ie lk ą , a w y s u n ą ł s ię n a czoło d o p ie ro od X V I I I w . 8 M .in . d y s k u s j ę t a k ą z o r g a n i z o w a ł „ K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y ” w K r a k o w i e 8 s t y c z n i a 1965.
D la te g o p o tr a k to w a n y j e s t w p r a c y ty lk o u b o c z n ie , n a to m ia s t g łó w n e z a in t e r e s o w a n ie a u to r a s k u p ia s ię n a Ś ro d k o w e j S ło w a c ji, śc iś le j k o p a ln ia c h i h u ta c h w r e jo n ie B a ń s k ie j B y s tr z y c y (n ie m . N e u so h l), z je d n o c z o n y c h w je d n o c e n tr a ln e p r z e d s ię biorstw o·, „ m e d ia r s k y p o d n ik ” , „ U n g a r is c h e r H a n d e l” , „ N e u s o h le r K u p f e r h a n d l u n g ” . P r a c ę s w ą o p a r ł V la c h o v ic n a o b s z e r n e j l i te r a tu r z e , d o ty c z ą c e j g ó rn ic tw a k ru s z c o w e g o w E u ro p ie i h a n d l u m e ta la m i <150 p o z y c ji w 9 ję z y k a c h ), ale· p rz e d e w s z y s tk im n a n ie z n a n y c h d o tą d m a t e r i a ł a c h z a r c h iw ó w m ie js k ic h iw B a ń s k ie j B y s trz y c y , B a ń s k ie j S z c z a w n ic y , K re m n ic y , K o sz y c a c h , z c e n tr a ln e g o sło w a c k ie g o a r c h iw u m g ó rn ic z e g o w B a ń s k ie j S z c z a w n ic y , w ie d e ń s k ie g o H o f k a m m e r a r c h iv , a ta k ż e a r c h iw ó w p o ls k ic h w K r a k o w ie i G d a ń s k u .
G łó w n y cel, ja k i p o s ta w ił so b ie a u to r , to z b a d a n ie r o li m ie d z i s ło w a c k ie j w g o s p o d a rc e ó w c z e sn e j E u ro p y . W y n ik a ją c e z te g o p o d s ta w o w e z a ło ż e n ia m e t o d y c z n e , p r z e p r o w a d z o n e k o n s e k w e n tn ie w całeij p ra c y , t o k o n ie c z n o ść a n a liz o w a n ia d z ie jó w p r z e d s ię b io r s tw a te g o ty p u , j a k b a ń s k o b y s tr z y c k ie , n ie w iz o la c ji, a le w śc is ły m p o w ią z a n iu z b o g a ty m i i b u r z liw y m i w y d a r z e n ia m i w ż y c iu p o lity c z n y m i g o s p o d a rc z y m E u ro p y n a p r z e s tr z e n i o m a w ia n y c h d w ó c h s tu le c i.
T e n p u n k t w y jś c ia n a r z u c i ł a u to r o w i z je d n e j s t r o n y o k r e ś lo n ą p r o b le m a ty k ę , z m u s z a ją c d o s k o n c e n tr o w a n ia u w a g i n a z e w n ę trz n y c h d z ie ja c h p r z e d s ię b io rs tw a , w a r u n k a c h p o lity c z n o - s p o łe c z n y c h , w j a k i c h r o z w ija ła się p r o d u k c j a i w p ły w u , j a k i w y w i e r a ły o n e n a je j ro z m ia r y , a, p rz e d e w s z y s tk im d o p o ło ż e n ia d u ż e g o n a c is k u n a h a n d e l m ie d z ią . Z d ru g ie j z a ś z a d e c y d o w a ł o w y b o rz e u k ła d u n ie p r o b le m o w e g o , a c h ro n o lo g ic z n e g o , k tó r y n a jle p ie j u m o ż liw ia p o k a z a n ie d y n a m ik i ro z w o jo w e j i w z a je m n e g o w s p ó łd z ia ła n ia w y d a r z e ń p o lity c z n y c h , s p o łe c z n y c h i g o sp o d a r c z y c h w to k u p r o c e s u h is to ry c z n e g o . P r a c a p o d z ie lo n a j e s t n a 5 ro z d z ia łó w , k tó r y c h r a m y s ta n o w ią n a jw a ż n ie js z e w y d a r z e n ia , b ę d ą c e p u n k ta m i z w r o tn y m i w ro z w o ju p r z e d s ię b io r s tw a . R o z d z ia ł I o m a w ia d z ie je p rz e d s ię b io r s tw a p o d z a r z ą d e m s p ó łk i f u g g e r o w s k ie j, a w ię c w l a ta c h 1495—1546. R o z d z ia ł I I — o k r e s o d e jś c ia F u g g e ró w i p r z e ję c ia p r z e d s ię b io r s t w a p rz e z a d m i n is tr a c j ę p a ń s t w o w ą a ż d o p o c z ą tk ó w k r y z y s u b a ń s k o b y s tr z y c k ie - go g ó r n ic tw a i h u tn i c tw a w l a t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h X V I w .; r o z d z ia ł I I I ■— s t o p n io w o p o g łę b ia ją c y się .k ry zy s p r z e d s ię b io r s tw a w d r u g ie j p o ło w ie X V I w . do w y b u c h u p o w s ta n ia B o c s k a y a n a p o c z ą tk u X V II w .; ro z d z ia ł IV — o k r e s p o w s ta ń a n t y h a b s b u r s k i c h B o c s k a y a i B e th le n a aż do k o ń c a w o jn y 3 0 -le tn ie j, p o d c z a s k tó r e j n a s t ę p u j e d e f in ity w n y u p a d e k b a ń s k o b y s trz y c k ie g o g ó rn ic tw a i h u tn i c tw a : r o z d z ia ł V — d r u g ą p o ło w ę X V II w . aż d o p o c z ą tk ó w X V I I I w ., k ie d y r o lę o ś ro d k a ś r o d k o w o s ło w a c k ie g o p r z e j m u j e S p isz. P r a c e u z u p e łn ia 17 ta b lic , a n e k s z 5. d o k u m e n ta m i, o b s z e r n e , 1 5 -s tro n ic o w e s tre s z c z e n ie n ie m ie c k ie , s p is l i t e r a t u r y (b r a k n a to m ia s t s p is u w y z y s k a n y c h m a t e r i a łó w a r c h iw a ln y c h ), in d e k s o só b i m ie js c , m a p a s z la k ó w w y w o z u s ło w a c k ie j m ie d z i o r a z 7 il u s t r a c ji , p r z e d s ta w ia ją c y c h w w ię k sz o ś c i s ło w a c k ie k o p a ln ie i m i a s t a g ó rn ic z e w X V I I I w .
R o z d z ia ł p ie r w s z y , o ja s n e j, p r z e j r z y s te j k o n s tr u k c ji, j e s t n a jb a r d z ie j p r o b l e m o w y i n a le ż y do n a jle p s z y c h f r a g m e n t ó w p r a c y . W o p a r c iu o· 'k ry ty c z n ą a n a liz ę d o ty c h c z a s o w e j, c z ę sto fa k to g r a f ic z n e j i c h a o ty c z n e j lu b te n d e n c y jn e j l i t e r a t u r y o ra z b a d a n ia a r c h iw a ln e s y s te m a t y z u je a u to r w ia d o m o ś c i o fu g g e r o w s k im o k re s ie p r z e d s ię b io r s tw a i f o r m u łu j e p r z e k o n u ją c o w ła s n e w n io s k i i n o w e u s ta le n ia . D o n a jw a ż n ie js z y c h ria le ż y p o d k r e ś le n ie n ie z w y k ły c h r o z m ia r ó w in w e s ty c ji F u g g e ró w w r o z b u d o w ę i m o d e r n iz a c ję b a ń s k o fo y strz y c k ic h k o p a lń i h u t o ra z p o k a z a n ie z a s a d n ic z e g o z w r o tu w te j d z ie d z in ie po 1525/6 r . D z ię k i s z e r o k im p rz y w ile jo m , r ó w n y m s z la c h e c k im (w o ln y w y w ó z s r e b r a ) , o r a z b r a k o w i k o n k u r e n c j i in n y c h f i r m h a n d lo w y c h , co m ia ło m ie js c e n p . w g ó rn ic tw ie ty r o ls k im , w S ło w a c ji w y tw o r z y ła się w y ją tk o w o k o r z y s tn a d l a s p ó łk i s y t u a c ja . U m o ż liw ia ła o n a o s ią g a n ie w ię k s z y c h n iż w in n y c h r e j o n a c h z y sk ó w , co w y ja ś n i a d e c y z ję z a in w e s to w a n ia t a k d u ż y c h
k a p ita łó w . P r z y c z y n y w y c o f a n ia s ię F u g g e ró w ze s ło w a c k ie g o g ó rn ic tw a w id z i a u to r w n ie p e w n e j s y t u a c ji w e w n ę tr z n e j k r a j u , w z r a s a ją e y m z a g ro ż e n iu ze s t r o n y T u r k ó w o ra z w n ie k o r z y s tn y m d la f i r m y k s z t a łto w a n i u s ię s y t u a c ji w h a n d lu b a ł ty c k im .
N a s tę p n e r o z d z ia ły s ą ju ż b a r d z ie j m a te r ia ło w e . J e s t to z ro z u m ia łe w o b e c p io n ie r s k ie g o c h a r a k t e r u te j części p r a c y i k o n ie c z n o śc i u s ta le n ia f a k t ó w i w y d a r z e ń o ra z p o d a n ia ic h c z y te ln ik o w i, k tó r y s a m m u s i w y ś le d z ić te z y a u to r a w z a k re s ie o g ó ln ie js z e j p r o b le m a ty k i. W śró d o g ro m n y c h tr u d n o ś c i, n a ja k i e n a t r a f i ł s k a r b p a ń s tw a , p r z e j m u j ą c b a ń - s k o b y s tr z y c k ie p r z e d s ię b io rs tw o o p u sz c z o n e p rz e z f u g g e r o w s k ą a d m in is tr a c ję , n a jw ię k s z ą s p r a w ia ło z a p e w n ie n ie z b y tu m ie d z i b e z p o w a ż n ie js z y c h z a k łó c e ń . Z a r ó w n o od s tr o n y f in a n s o w e j, j a k i tech n iczn o -o irg an izaicy ijn ej p rz e k ra c z a ło · to b o w ie m m o ż liw o ś c i n o w e j a d m i n is tr a c j i. T o w p ie r w s z y m r z ę d z ie z a d e c y d o w a ło 0 o p a r c iu s ię p o n o w n ie n a s p ó łk a c h k u p ie c k ic h , z k tó r y m i z a w ie ra n o k o n t r a k t y n a s p r z e d a ż c a łe j m ie d z i b e z p o ś r e d n io w B a ń s k ie j B y s tr z y c y . P r a c a a n a liz u je k o le j n e k o n t r a k t y p o c z ą tk o w o z p o łu d n io w o n ie m ie c k im i (M a n lic h o w ie , W e ls e ro w ie , B iń k , H u g , K atzbeiek), ' a o d l a t o s ie m d z ie s ią ty c h X V I w . z w ie d e ń s k im i (C roy, C a s te ll, P e y e r , B e r n h a r d t, J o a n e lli) d o m a m i b a n k o w o -h a n d lo w y m i, ic h w a r u n k i, k tó r e o k r e ś la ła p r z e d e w s z y s tk im c e n a m ie d z i, a c z a se m ta k ż e o b o w ią z e k p e w n y c h n a k ła d ó w , p o n o s z e n ia części k o s z tó w p r o d u k c ji (s u m a ry c z n e d a n e w ta b l ic y X V II).
C a łk o w ic ie n ie u z a s a d n io n y o k a z a ł się p a n u ją c y d o tą d p o g lą d o z a ła m a n iu się p r z e d s ię b io r s tw a n a ty c h m ia s t po· o d e jś c iu F u g g e ró w . S z ó ste i sió d m e d z ie s ię c io le cie X V I w . s ą b o w ie m o k r e s e m n a jw ię k s z e g o je g o ro z w o ju , ro z b u d o w y k o p a lń 1 h u t, o tw o rz e n ia n o w y c h p a r t i i złóż, b u d o w y n o w e g o g łę b o k ie g o s z y b u , u le p s z e ń w w y to p ie . D o p ie ro w ó sm y m d z ie s ią tk u l a t X V I w . ro z p o c z ą ł s ię rz e c z y w iś c ie p o w a ż n y k ry z y s , w y w o ła n y z a b u r z e n ia m i z b y tu n a g łó w n y m w ó w c z a s r y n k u m i e d z i s ło w a c k ie j — w A n tw e r p ii w z w ią z k u z r e w o lu c ją n id e r la n d z k ą . Odtąd·, m im o o k re s o w y c h p o le p s z e ń i czaso w eg o w z r o s tu p r o d u k c ji, n ie o s ią g n ę ła o n a n ig d y p o zio m u s p r z e d k ry z y s u . W k o ń c u X V I w . p rz e d s ię b io rs tw o p r a c u j e p o r a z p ie r w s z y z d e fic y te m , a p o te m n a s tę p u je s to p n io w y je g o u p a d e k i s t a łe p o g a rs z a n ie s ię s y tu a c ji, k tó r e j n ie p o p r a w ia n a w e t f a k t z a s to s o w a n ia w 1629 r . p o (raz p ie r w s z y p r o c h u d o ro z s a d z a n ia s k a ł y (u p o w s z e c h n ie n ie teg o je d n a k d o p ie ro n a prziełom ie X V II i X V I I I w .). W ie k X V I I j e s t o k r e s e m c o ra z w ię k s z e g o r e g r e s u , aż d o p e łn e g o z a s to ju p o d k o n ie c te g o s tu le c ia .
. A u to r d o w o d z i, że p ro c e s t e n n ie b y ł b y n a jm n ie j sp o w o d o w a n y w y c z e rp a n ie m się b a ń sk o b y s trz y .c k ic h złó ż, a le w a r u n k a m i , w j a k i c h ro z w ija ła s ię p r o d u k c ja . S z e ro k o a n a liz u je c z y n n ik i zew nętrzne·, o k r e ś la ją c e te w a r u n k i, a w ś r ó d n ic h p rz e d e w s z y s tk im p ie r w s z o p la n o w y p ro b le m k s z ta łto w a n ia s ię s y t u a c ji w d z ie d z i n ie z b y tu . P r z e d s ta w ia s z e r o k i z a s ię g h a n d lu m ie d z ią s ło w a c k ą , t r a f i a ją c ą n a r y n k i c a łe j E u ro p y , a ta k ż e d o h is z p a ń s k ic h i p o r tu g a ls k ic h k o lo n ii, d r o g i h a n d lu i z m ia n y w te j d z ie d z in ie (p o c z ą tk o w o c e n tr u m A n tw e r p ia , d o k tó r e j d o w ó z g łó w n ie W i s łą p rz e z K r a k ó w i G d a ń s k , o d X V II w . r o lę je j p r z e j m u j e H a m b u r g , a d ow óz o d b y w a s ię O d rą p rz e z S z c z e c in a częścio w o lą d e m ), w a h a n ia c e n m ie d z i n a r y n k a c h e u r o p e js k ic h (ta b lic e ), n a r a s t a j ą c ą od p o ło w y X V II w . k o n k u r e n c ję m ie d z i s z w e d z k ie j i ja p o ń s k ie j. W y k a z u je ś c is ły z w ią z e k i u z a le ż n ie n ie b a ń s k o b y s trz y c k ie g o p r z e d s ię b io rs tw a , p r o d u k u ją c e g o n a s z e r o k ie r y n k i, od s y t u a c ji w d z ie d z in ie .z b y tu . P o w s ta n i e i ro z w ó j, p r z e d s ię b io r s tw a w y w o ła n y z o s ta ł s iln y m w z ro s te m z a p o tr z e b o w a n ia n a m ie d ź n a p rz e ło m ie X V i X V I w ., a w s z e lk ie p ó ź n ie js z e z m ia n y w s y tu a c j i r y n k o w e j o d b ija ły s ię n a ty c h m ia s t n a s y t u a c ji p r z e d s ię b io r s tw a . J e d n ą z g łó w n y c h p rz y c z y n je g o u p a d k u w id z i te ż a u t o r w k r y z y s ie z b y tu , w y w o ła n y m j e d n a k n ie s p a d k ie m z a p o tr z e b o w a n ia n a te n m e ta l, a l e w y d a r z e n ia m i p o lity c z n y m i, h a m u ją c y m i h a n d e l i n o r m a ln e s to s u n k i ry n k o w e .
W iele m ie js c a p o św ię c o n o rw p r a c y e k s p a n s ji tu r e c k ie j, w p ły w a ją c e j z a s a d n i czo n a s y t u a c ję p o lity c z n ą i e k o n o m ic z n ą s ło w a c k ic h r e jo n ó w g ó rn ic z y c h , p o w s ta n io m a n ty h a b s b u r s k i m , n io s ą c y m ze sotoą -g ra b ie ż e m i a s t g ó rn ic z y c h , n is z c z e n ie k o p alń , i h u t, o ra z c z ę s ty m z m ia n o m w ła d z y d e z o r g a n iz u ją c y m n o r m a ln ą p r a c ę p r z e d s ię b io r s tw a , w re s z c ie w o jn o m 1 5 -le tn ie j i 3 0 -lę tn ie j. Z ja w is k ie m w y w i e r a ją c y m is to tn y w p ły w n a s y t u a c ję p r z e d s ię b io r s tw b y ła r e w o lu c ja c e n (ta b lic e p r z e d s ta w ia j ą c e n y p r o d u k tó w ż y w n o śc io w y c h i p r z e m y s ło w y c h w S ło w a c ji), n io s ą c a ze s o b ą w z r o s t k o s z tó w p r o d u k c ji, a w ię c sipadek r e n to w n o ś c i p r ź e d s ię b io rs łw a . P r z y u p a d k u b a ń s k o b y s trz y c k ie g o g ó rn ic tw a i h u tn i c tw a w s p ó łd z ia ła ły p o za z e w n ę trz n y m i ta k ż e i w e w n ę tr z n e p rz y c z y n y , a p rz e d e w s z y s tk im s t a ły b r a k k a p ita łu , u n ie m o ż liw ia ją c y n ie ty lk o p rz e p r o w a d z e n ie k o n ie c z n y c h in w e s ty c ji, a le i r e g u l a r n ą i p e łn ą w y p ła tę n a le ż n o ś c i r o b o tn ik o m n a je m n y m p r z e d s ię b io r s tw a .
Z ja w is k o to w ią ż e s ię z z a s a d n ic z y m p ro b le m e m , p r z e w ij a ją c y m s ię p rz e z c a łą p ra c ę , a w y s u n ię ty m w y r a ź n ie w z a k o ń c z e n iu , m ia n o w ic ie r o lą k a p it a łu h a n d lo w eg o w g ó rn ic tw ie . Z d e c y d o w a n ie p o z y ty w n ie o c e n ia j ą a u to r w p ie r w s z y m o k re s ie d z ia ła ln o ś c i F u g g e ró w , k ie d y to o lb rz y m ie ic h in w e s ty c je d a ły p o d s ta w ę w ie lk ie m u , p r z o d u ją c e m u te c h n ic z n ie i o r g a n iz a c y jn ie p rz e d s ię b io rs tw u . N a to m i a s t po 1526 r . s y t u a c ja u le g a z m ia n ie . F ir m a p rz e c h o d z i d o r a b u n k o w e j, n i e r a c jo n a ln e j g o s p o d a rk i, n a s ta w io n e j n a u z y s k a n ie .ja k n a js z y b c ie j j a k n a jw ię k s z y c h z y sk ó w . P ro c e s te n p o g łę b ia się w n a s tę p n y m o k re s ie . K a p ita ł s p ó łe k o p e r u je w y łą c z n ie w s f e r z e h a n d lu , n ie w k r a c z a ją c ju ż w p ro d u k c ję . P o p rz e z s iln e u z a le ż n ie n ie p o ż y c z k a m i s p ó łk i u z y s k u ją od w ła d c ó w k o r z y s tn e d la s ie b ie w a r u n k i, p r z e j a w ia ją c e s ię p rz e d e w s z y s tk im w s t a łe j , u s ta lo n e j n a k ilk a l a t z g ó ry , c e n ie o d k u p y w a n e j m ie d z i, n ie z a le ż n ie od cen n a r y n k a c h ś w ia to w y c h , a ta k ż e o d w z ro s tu k o s z tó w j e j p r o d u k c j i w z w ią z k u z oigólnym w z ro s te m cen . D la te g o d o c h o d y ze s p r z e d a ż y m ie d z i z r e g u ły n ie m o g ły p o k ry ć k o sz tó w je j p r o d u k c ji, a p rz y c h r o n ic z n y m b r a k u fu n d u s z ó w i d e fic y c ie s k a r b n ie m i a ł ś r o d k ó w n a in w e s ty c je . W ty m w ię c o k r e s ie r o la k a p it a łu h a n d lo w e g o o g ra n ic z a ła się ju ż w y łą c z n ie do t o r o w a n ia m ie d z i s ło w a c k ie j d ro g i n a r y n k i z a g ra n ic z n e . B e z p o ś re d n io n a to m ia s t n a s a m ą p r o d u k c ję k a p it a ł te n z a c z y n a o d d z ia ły w a ć n is z c z ą c o i n e g a ty w n ie , ż y ją c je j k o s z te m i c z e rp ią c z n ie j w y s o k ie z y s k i b e z ja k ic h k o lw ie k w k ła d ó w .
M o żn o ść z a k u p u m ie d z i p o n iż e j k o sz tó w je j p r o d u k c j i w y ja ś n i a n a p o z ó r n ie z ro z u m ia łe w ie lo k r o tn ie p o d k r e ś la n e w p r a c y z ja w is k o s ta łe g o w z r o s tu z y sk ó w s p ó łe k h a n d lo w y c h , m im o s p a d k u p r o d u k c j i i k r y z y s u p r z e d s ię b io r s tw a . T łu m a c z y re n to w n o ś ć , h a n d lu s ło w a c k ą m ie d z ią i n ie s ła b n ą c e z a in te r e s o w a n ie n im k a p it a łu h a n d lo w e g o .
O d d z ia ły w a n ie k a p it a łu h a n d lo w e g o p o s ia d a jeszcze· je d e n a s p e k t, k tó r y a u to r w p r a w d z ie d o s trz e g a , a le w y d a je się, że n ie d o c e n ia jeg o z n a c z e n ia . M ia n o w ic ie — z a h a m o w a n ie w z r o s tu k a p it a łu ro d z im e g o b o g a ts z y c h m ies.zczan i k u p c ó w p rz e z w y p a r c ie ic h z u d z ia łu w n a jb a r d z ie j ro z w in ię te j g a łę z i p r o d u k c ji k r a jo w e j — g ó rn ic tw ie i h u tn ic tw ie , iz o lo w a n ie o d k o n ta k tó w z s z e r s z y m r y n k ie m z a g r a n ic z n y m , p rz e z co u n ie m o ż liw io n y z o sta ł ro z w ó j n a k ła d u w in n y c h d z ie d z in a c h p r o d u k c ji. W w y n ik u — d z ia ła ln o ś ć w ie lk ie g o k a p it a łu h a n d lo w e g o p r z e t r w a ła p ro c e s o d d o ln e g o n a r a s t a n i a e le m e n tó w k a p it a liz m u w g o s p o d a rc e k r a j u , p rz y c z y n ia ją c się ty m s a m y m d o p r z e k r e ś le n i a m o ż liw o śc i r e w o lu c y jn e j d ro g i p r z e jś c ia o d f e u - d a liz m u d o k a p ita liz m u w S ło w a c ji.
C el, ja k i p o s ta w ił so b ie w p r a c y a u to r , z o s ta ł w p e łn i i z p o w o d z e n ie m z r e a l i z o w a n y . P o k a z a ł o lb r z y m ią ro lę m ie d z i s ło w a c k ie j <w g o s p o d a rc e E u r o p y X V I— X V II w . R o z m ia ry , ja k ie o s ią g n ę ła p r o d u k c ja teg o m e ta lu , a m ia n o w ic ie 122 ty s . to n m ie d z i i 179 ty s. k g s r e b r a w la t a c h 1495—1604, z a tr u d n ie n ie do 2000 p r a c o w n ik ó w n a je m n y c h (z ró ż n ic o w a n y c h n a 35 k a te g o r ii), n a k ła d y p r o d u k c y jn e do 150 ty s.
g u ld e n ó w ro c z n ie , w s z y s tk o to ś w ia d c z y o r a n d z e p r z e d s ię b io r s tw a b a ń s k o b y s trz y c k ie g o . M ie d ź s ło w a c k a , d o c ie r a ją c n a r y n k i c a łe j E u ro p y i k r a j ó w z a m o r sk ic h , .p rz y c z y n ia ła się d o p o w s ta w a n ia , ś w ia to w e g o r y n k u , a w ie lk ie d o c h o d y p ł y n ą c e z h a n d lu ty m m e ta le m ·— do p rz y ś p ie s z e n ia p ro c e s u a k u m u l a c ji k a p i t a l i s ty c z n e j, r o d z e n ia się n o w y c h f o r m o r g a n iz a c ji p r o d u k c ji. S a m a je d n a k S ło w a c ja w n ie w ie lk im ty lk o s to p n iu u c z e s tn ic z y ła w k o rz y ś c ia c h z e k s p l o a ta c ji s w y c h b o g a c tw n a tu r a ln y c h . D o c h o d y z p r z e d s ię b io r s tw a p ły n ę ły za g ra n ic ę , a e k s p o r t s ło w a c k ic h b o g a c tw n a tu r a ln y c h o d b y w a ł s ię n a n ie k o r z y s tn y c h d la k r a j u w a r u n k a c h , n ie p rz y c z y n ia ją c się do w e w n ę tr z n e j a k u m u l a c ji k a p ita łu . S y tu a c ja t a o s ła b iła z n a c z n ie w p ły w , j a k i w y w a rło p rz e d s ię b io rs tw o i c a ła ta g a łą ź g o s p o d a r k i n a w e w n ę tr z n e s to s u n k i w S ło w a c ji. C h o ć n ie w ą tp liw ie jeg o d z ia ł a l n o ść p rz y c z y n iła się d o p r z e o b r a ż e ń w e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n y c h s to s u n k a c h k r a j u , o s ła b ie n ia c z y n n ik ó w f e u d a ln y c h , o g ra n ic z e n ia ic h p rz y w ile jó w , w y tw o r z e n ia r y n k u w o ln e j s iły n a je m n e j i w y ję c ia części p o d d a n y c h s p o d f e u d a ln e j z a le ż n o śc i, a le w o s ta te c z n y m w y n ik u n ie w p ły n ę ła n a o g ó ln y k ie r u n e k ro z w o ju z ie m sło w a c k ic h , k tó r e w r a z ze w s z y s tk im i k r a j a m i n a w s c h ó d od Ł a b y w e s z ły n a d ro g ę w tó rn e g o p o d d a ń s tw a . A u to r z w ró c ił ta k ż e u w a g ę n a n ie d o c e n ia n ą d o tą d r o lę p r z e d s ię b io r s tw a b a ń - s k o b y s trz y c k ie g o w o b ro n ie E u r o p y p rz e c iw T u rk o m . T w o rz y ło o no a r s e n a ł z b r o je n io w y i z a p le c z e f in a n s o w e d la c a łe j m o n a r c h ii h a b s b u r s k ie j. O m a w ia ją c ta k s z e ro k o i w n ik liw ie z e w n ę trz n e d z ie je p r z e d s ię b io r s tw a , a u to r p o św ię c ił z b y t m a ło u w a g i je g o p ro b le m o m w e w n ę tr z n y m , a p rz e d e w s z y s tk im te c h n ic e i e k o n o m ic z n e j o rg a n iz a c ji. W p ra w d z ie a n a liz ie te c h n ik i p o ś w ię c ił p o p rz e d n io d w a o d rę b n e a r t y k u ły , a le w n io s k i z n ic h n ie d o s ta te c z n ie w y z y s k a ł d la p o k a z a n ia , czy i w ja k im s t o p n iu z m ia n y w te j d z ie d z in ie w y w a r ł y w p ły w n a r o z w ó j p r o d u k c ji. W t a k is to tn e j p rz e c ie ż d la o c e n y k a ż d e g o p r z e d s ię b io r s tw a d z ie d z i n ie , ja k ą je s t jeg o e k o n o m ic z n a s t r u k t u r a , p rz y to c z o n e z o s ta ły w p r a w d z ie b o g a te m a t e r i a ł y s ta ty s ty c z n e o lic z b ie i k a te g o r ia c h ro b o tn ik ó w , w y s o k o ś c i ic h p ła c , a le w n ie w ie lk im ty lk o s t o p n iu z in te r p r e to w a n e i w z ię te p o d u w a g ę ja k o je s z c z e je d n a p ła s z c z y z n a -rozw ażań. D la te g o tr o c h ę w p ró ż n i w y d a ją się b y ć z a w ie sz o n e , s łu s z n e z re s z tą w z a sa d z ie , s f o r m u ło w a n e w z a k o ń c z e n iu w n io s k i, o c e n ia ją c e p r z e d s ię b io r s tw o ja k o k a p ita lis ty c z n ą m a n u f a k tu r ę s c e n tr a liz o w a n ą .
N a to m ia s t w ie le m ie js c a p o ś w ię c ił a u to r p ro b le m o m w a lk s tr a jk o w y c h g ó r n i k ó w i h u tn i k ó w b a ń s k o b y s tr z y c k ic h , u w z g lę d n ia ją c ta k ż e a s p e k ty n a ro d o w e , k o m p li k u ją c e s y t u a c ję w ty m re jo n ie . W y k a z a ł b e z p o d s ta w n o ś ć g ło sz o n y c h w w ie lu p r a c a c h n ie m ie c k ic h p o g lą d ó w o n ih ilis ty c z n y m s t o s u n k u e le m e n tu s ło w a c k ie g o do g ó rn ic tw a , w k tó re g o ro z w o ju z a s łu ż y li s ię ja k o b y w y łą c z n ie N ie m c y . W y s tą p ie n ia lu d n o ś c i s ło w a c k ie j m i a ły p rz e d e w s z y s tk im p o d ło ż e k la s o w e , a n ie n a ro d o w e i z w ró c o n e b y ły n ie p rz e c iw k o r o z w o jo w i sa m e g o g ó rn ic tw a , a le w y z y s k o w i ze s t r o n y p r z e d s ię b io r s tw a . Do s ło w a c k ic h ro b o tn ik ó w p r z y łą c z a li się ta k ż e u b o ż si m ie s z c z a n ie p o c h o d z e n ia n ie m ie c k ie g o .
T e m a ty k a pra-cy V la'ch o v ica .zahacza ‘w ie lo k r o tn ie o p r o b l e m a t y k ę z z a k r e s u h is to r ii g o s p o d a rc z e j P o ls k i, w n o s z ą c w ie le n o w e g o m a t e r i a ł u i ro z s z e rz a ją c d o ty c h c z a s o w ą n a s z ą w ie d z ę p rz e d e w s z y s tk im w z a k r e s ie tr a n z y tu m ie d z i s ło w a c k ie j p rz e z K r a k ó w i G d a ń s k (m. in. in t e r e s u j ą c e z a g a d n ie n ie u s t a n ia te g o h a n d lu , co m u s ia ło o d b ić s ię n a s to s u n k a c h h a n d lo w y c h o b u ty c h m ia s t), e k s p o r tu p o ls k ie g o o ło w iu d o S ło w a c ji ( ś lą s k o - k r a k o w s k ie zło ża b y ły g łó w n y m ź ró d łe m z a o p a trz e n ia w n ie z b ę d n y do w y to p u snelbra o łó w d la b a ń s k o b y s tr z y c k ic h h u t), in w e s ty c ji n a szeg o k a p it a łu h a n d lo w e g o w g ó rn ic tw o sło w a c k ie , g łó w n ie S p is z ą (w X V w . J a n F a lb r e c h t z T o ru n ia , z w a n y c o p p ir g r o ff in U n g a rn , w p o ło w ie X V I w . J a n S c h w a rz i A n to n i R o li z K ra k o w a , ta k ż e k a p it a ł g d a ń s k i i w ro c ła w s k i).
m ie s z c z a n (m. in . T u rz o n ) h u c ie w M o g ile u w a ż a ją c , że n ie b y ła to h u ta s a ig ro w a , tj . o d c ią g a ją c a s r e b r o o d m ie d z i, a le rafin a.cy j.n a, c z y sz c z ą c a o s ta te c z n ie p rz y w o ż o n ą z k o p a lń s p is k ic h m ie d ź . P o d a je n o w e sz c z e g ó ły o d z ia ła ln o ś c i h u ty w k o ń c u X V i n a p o c z ą tk u X V I w . W ie le u w a g i p o ś w ię c a n a t u r a l n i e d z ia ła ln o ś c i J a n a T u rz o n a .
P r a c a V la c h o v ic a s ta n o w i is to tn y c e n n y w k ła d n ie ty lk o d o p o z n a n ia d ziejó w . S ło w a c ji, a le p rz y c z y n ia się d o w y ja ś n i e n ia w ie lu c e n tr a ln y c h p ro b le m ó w h is to r ii g o sp o d a rc z e j E u ro p y w X V I i X V II w . D a n u ta M o le n d a E d w a r d W o j c i e c h o w s k i , Z a r y s r o z w o ju r a c h u n k o w o ś c i w d a w n e j P o lsc e , W a rs z a w a 1964, s. 215. P r z y ż y w y c h i s z e r o k ic h z a in te r e s o w a n ia c h z a g a d n ie n ia m i g o s p o d a rc z y m i, z n a c z e n iu , ja k i e p r z e d s ta w ia j ą w ic h b a d a n iu w s z e lk ie g o r o d z a j u m a te r i a ły r a c h u n k o w e , a ró w n o c z e ś n ie p r z y b r a k u li t e r a t u r y z z a k r e s u p r o b l e m a t y k i d a w n e j r a c h u n k o w o śc i, z p e w n o ś c ią s ię g n ie p o tę k s ią ż k ę n ie j e d e n h is to r y k . A u to r, u s ta liw s z y w e w s tę p ie ja k o je j g ra n ic ę c h ro n o lo g ic z n ą k o n ie c X V I I I w ., z a c h ę c a go d o te g o z a p e w n ie n ie m , iż z o w e j lu k i n a s z y c h b a d a ń n ie ty lk o z d a je so b ie s p r a w ę , le c z i c h c e j ą w y p e łn ić ; ró w n o c z e ś n ie je d n a k u p rz e d z e n ie m , iż „ z a jm u je s ię p rz e d e w s z y s tk im ra c h u n k o w o ś c ią p r z e d s ię b io r s tw h a n d lo w y c h i p rz e m y s ło w y c h o r a z częścio w o ro z w o je m r a c h u n k o w o ś c i r o l n e j”, n a to m ia s t „o ra c h u n k o w o ś c i in n y c h p r z e d s ię b io r s tw i o rg a n iz a c ji g o s p o d a r c z y c h o r a z o r a c h u n k o w o ś c i b u d ż e to w e j w ła d z i in s ty t u c j i p a ń s tw o w y c h i m ie js k ic h ” z a m ie sz c z a „ je d y n ie n ie lic z n e w z m ia n k i ” , n ie .tylko s a m je o s ła b ia , a le s ta w i a w ła ś c iw ie p r o b le m s to s u n k u p o m ię d z y s z e ro k o « cą t y t u łu p r a c y , a z a k r e s e m j e j fa k ty c z n e j tr e ś c i.
P o d s ta w a ź ró d ło w a n a p e łn i a n a s w p ie r w s z e j c h w ili u z n a n ie m ; d o łą c z o n y n a k o ń c u w y k a z ź ró d e ł lic z y w r a z z b ib lio g r a f ią s tr o n 27, a je s t w y n ik ie m k w e r e n d y , k tó r a , j a k n a s z a p e w n io n o , o b ję ła „ w s z y s tk ie w ięksize a r c h iw a i b ib lio te k i w P o ls c e ” . 'N a jw ię c e j m ie js c a (8,5 s tr o n ) p o św ię c o n o a r c h iw a lio m k r a k o w s k im . A le 8 s t r o n z te g o :to p o p r o s t u p r z e d r u k p a r t i i k a ta l o g u b y łe g o A r c h iw u m A k tó w D a w n y c h m . K r a k o w a z 1915 r . — p r z e d r u k n ie b ez b łę d ó w , p r o b le m a ty c z n y co d o z a k re s u , a s k o r o ch o d zi o k a ta l o g d r u k o w a n y , c h y b a w o g ó le z b ę d n y . P o z o s ta łe n a to m ia s t p ó ł s t r o n y p o św ię c o n o w y łą c z n ie a k to m A r c h iw u m T a rn o w s k ic h , śc iśle m ó w ią c p e w n y m jeg o m a te r i a ło m z X I X i X X w .; w z b u d z iły w ię c z a in te r e s o w a n ie te , k tó r e w y k r a c z a ją p o z a g ra n ic e c h ro n o lo g ic z n e p r a c y , o p u sz c z o n o z a ś s k r o m n ie j sz e w p r a w d z ie ilo ścio w o , a le n ie w ą tp l iw ie c ie k a w s z e i w a ż n ie js z e z X V I czy X V I I w . (n p . r e j e s t r y fo lw a r c z n e ). Z z a s o b u A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w K r a k o w ie u sz ły u w a d z e n ie ty lk o p o sz c z e g ó ln e je d n o s tk i (np. z n a n e b a d a c z o m 2 to m y ra c h u n k ó w k u p c a n o w o s ą d e c k ie g o J. T y m o w s k ie g o z p ie r w s z e j p o ło w y X V I I w .), a le i c a łe z e s p o ły — n a w e t t a k o g ro m n y i p o w s z e c h n ie 1 z n a n y j a k A r c h iw u m P o to c k ic h , n a w e t p o s ia d a ją c e d r u k o w a n y k a ta lo g A rc h iw u m S a n g u s z k ó w , n ie m ó w ią c ju ż o m a ły m co p r a w d a , le c z w l i t e r a t u r z e n ie ty lk o z n a n y m i w ie le k r o ć r a z y c y to w a n y m , a le i d o k ła d n ie o p is a n y m A r c h iw u m P in o c c ic h . Z d r u g ie j s t r o n y , ju ż -ze w z g lę d u n a s a m ą c h ro n o lo g ię , n ie ł a tw o d o p a tr z y ć s ię z w ią z k u p o m ię d z y te m a ty k ą k s ią ż k i a n i e j e d n ą in f o r m a c ją o a r c h iw a lia c h , n p . łó d z k ic h , czy ty m
b a r d z ie j d o c ie c , d la c z e g o z is tn ie ją c y c h , taik b o g a ty c h w s z a k m a t e r i a łó w k o ś c ie l n y c h , je d y n y m źrófdłelm do· d z ie jó w .p o lsk iej ra c h u n k o w o ś c i m aiją b y ć a r c h iw a lia w ła ś n ie a r c h id ie c e z ji w r o c ła w s k ie j, i to a k u r a t z c z a só w n ie m ie c k ic h , a r c h i w a l ia — d o d a jm y d la ś c isło ś c i — n ie w y k o r z y s ta n e p rz e c ie ż w p r a c y p rz e z sa m e g o a u to r a . O il e w ię c s a m a p r ó b a z e s ta w ie n ia z a c h o w a n e g o m a t e r i a ł u n ie m o ż e n ie w z b u d z ić u z n a n ia , d o je j w y n ik ó w p o d e jd ź m y r a c z e j z r e z e r w ą , a a u to r y t a t y w n ą i k r y ty c z n ą o c e n ę s t a n u o p r a c o w a n ia .zasobu w s z y s tk ic h a r c h iw ó w u z n a ć c h y b a w y p a d n ie za
