M A T E R I A Ł Y
JAN REYCHMAN
0 w у korzystanie źródeł orientalnych do dziejów Polski
W m ia rę doskonalenia w a rs z ta tu histo ry czneg o i ro zszerzan ia bazy źródłow ej do dziejów Polski, w coraz to szerszej m ierze b ra n e m uszą być pod uw agę źród ła obce, z a w ierające n iera z obfite, a m ało w yzyskane m a te ria ły .
S p ecjaln e tu m iejsce z a jm u ją m ało do tąd zb adane źródła w schodnie. U w zględniane d o tąd b y ły źró d ła arab sk ie. Zw rócił już na nie uw agę J. L e l e w e l , n a początku X X w iek u do ich b ad an ia m ia ł by ć skiero w an y W. M e j b a u m . Szereg p u b lik a c ji n a ten te m a t zaw dzięczam y m. in. J. W i d a j e w i с z o w i (we w p ó łp rac y z o rie n ta listą T. K o w a l s k i m ) i innym . W n ajn ow szych czasach źródła te zostały w dużej m ierze opracow ane p rzed e w szystkim przez T. L e w i c k i e g o 1. B ada n ia n a d źródłam i ara b sk im i do dziejów P o lsk i p o zostają w ścisłej łącz ności z podobnym i b ad an iam i p ro w ad zo n y m i n a d źró d łam i arab sk im i do dziejów Słow iańszczyzny i E u ro p y p o łudniow o-w schodniej, w Czecho
słow acji, W ęgrzech, Jugosław ii, Z w iążku R adzieckim i w innych
k ra ja c h 2.
W n iek tó ry ch z ty ch k ra jó w do zak resu b a d ań w ciąga się ró w n ież i inne źródła o rien taln e, np. sy ry jsk ie, o rm iań skie itd. B yć m oże i te źródła n ależało b y kiedyś zbadać z p u n k tu w idzenia m a te ria łó w do dzie jów Polski. W g rę w chodziłyby tu n ie ty le źró dła średniow ieczne ile r a czej nowsze. I ta k nied aw n o w y d an e n a now o k ro n ik i orm iańskie z X V II w ieku Jo w h an esa z K am ieńca, O kesnta z K am ieńca i Sym eona L eh acy („P o lak a“) za w iera ją w iele ciekaw ego m a te ria łu do dziejów k a m p a n ii p olsk o -tu reck ich w X V II w iek u 3.
Z upełnie odrębne m iejsce ze w zględu n a sw ój ro zm iar i zakres z a j m u ją źródła o sm ań sk o-tureck ie i z n im i się w iążące (np. ta ta rs k o -k ry m - Skie). Sąsiedztw o P o lsk i z T u rc ją osm ańską i c h a n ate m G irejów przez c z te ry w ieki, liczne k am p an ie w ojenne, sto su n k i d yplom atyczne, zw iąz k i handlow e, sp ra w y graniczne, kw estie U k rainy, M ołdaw ii — w szystko to nie m ogło nie odbić się n a bogactw ie m a te ria łu źródłow ego.
P o d uw agę w zięte tu być m uszą ta k źródła opisowe, a więc kroniki, rela cje , opisy p odróży ja k i źródła do k u m en tárn e, a k ta dyplom atyczne, noty, rac h u n k i, zestaw ienia skarb o w e (np. z terenó w Rzeczypospolitej
1 T. L e w i c k i , Z ródla arabskie i h ebrajskie do d zie jó w S łow ian , „Studia
Żródłoznaiwcze” t. III, 1958, s. 61— 101; t e g o ż , Ź ródła arabskie do d zie jó w S ło w ia ń szczyzn y, W rocław 1956.
2 B. Z a h o d e r , Studia nad źródłam i o rien taln ym i do d zie jó w E u ropy Ś rodko
w e j i W schodniej w Z w ią zk u R adzieckim oraz n ajbliższe zadania w te j 'dziedzinie,
„Przegląd Orientalistycany”, 1958, nr 2; zob. też prace czechosłowackiego arabisty I. H r b k a .
3 Zob. obszerne om ów ienie ostatnich edycyj tych kronik z uw zględnieniem ich znaczenia dla badań dziejów należących w ów czas do Polski ziem ukraińskich przez J. D a s z k e w y c z a w ,*Revue des Eludes A rm éniennes” t. II, 1965, s. 452—455.
296 J A N R E Y C H M A N
pozostających u schyłku X V II w iek u pod pan ow an iem tureckim ) itd. S ą to głów nie źródła ręk o piśm ien n e. W y danych k ry ty c z n ie źródeł n ie je s t wiele, a n a sta ry c h , b ez k ry ty cz n y c h ed ycjach polegać n ie zawsze m ożna 4.
Do tu reck ich m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h zaliczyć ró w n ież n a le ż y zn aj d u jące się w P olsce zespoły d okum entów tu reck ich (osm ańskich i k ry m skich). Są to bądź d o k u m en ty o c h a ra k te rz e p ro to k o la rn y m czy cere m onialnym , bądź dotyczące ro zm aity ch sp ra w granicznych, handlow ych, zw ykle zaopatrzone w e w spółczesne tłum aczenia, n ie z a w iera ją więc w iele m a te ria łu d o tąd nieznanego o c h a ra k te rz e odkryw czym . N ie m niej ich p rze b a d a n ie je s t zadaniem h isto ry k ó w -tu rk o lo g ó w 5. W okresie m ię dzy w o jen n y m b y ły one p rzed m io tem bad ań S. S z a c h n o - R o m a n o - w i c z a , B. B a r a n o w s k i e g o . P o w o jn ie rozpoczęto ak cję n a d ich do k ład n ą ew idencją, czego w y n ik iem je s t pierw szy tom ich katalogu, o bejm ującego d o k u m en ty do X V II w ., opracow anego p rzez Z. A b r a - h a m o w i c z a 6.
P o d staw o w e znaczenie m ieć b ędą je d n a k m a te ria ły zn ajd u jące się w arch iw ach tu reckich , bądź też w k raja ch , k tó re po T u rc ji odziedzi czy ły część archiw aliów , np. arc h iw a bu łgarskie. A rchiw a te są b ogate
i o statnio częściowo uporząd k o w an e i udostępnione 7.
N a znaczenie źródeł tu reck ich dla dziejów P o lski zw rócono ju ż daw n o uw agę. W ro k u 1780 A. D zieduszycki, w p ro jek cie re fo rm y założonej p rzez S tan isław a A u gu sta w S tam b u le szkoły o rie n taln e j, proponow ał w p row ad zen ie ćwiczeń, n a k tó ry c h a lu m n i tłu m aczy lib y w y ją tk i z k ro n ik a rz y tu re c k ic h odnoszące się do P olski: „m ożna b y dodać i to, co p isarze tu re c cy p o d a ją o w ojnach z Polską, a zwłaszcza o o sta tn im oblę żeniu W iednia“ 8.
S p raw a w yzyskania źródeł tu reck ich do h isto rii polskiej znów zo sta ła p rzy p o m n ian a, gdy n a początk u X IX w iek u postanow iono w W il n ie w ysłać do T u rc ji m łodego o rien talistę, Józefa S ę k o w s k i e g o . O dezw a w y d an a w tej spraw ie, w zy w ająca do sk ładek dla sfinansow ania te j podróży, za jed en z celów jego podróży staw iała „w y szukiw anie i w ypisy w an ie podług zręczności aktów i m ateriałó w , ściągający ch się do h isto rii m ianow icie p o lsk ie j“ 9. Rzeczyw iście w jedn ym z listów do
4 Zob. ich w yszczególnienie: A. Z a j ą c z k o w s k i , J. R e y c h m a n , Z arys
d yp lo m a ty k i osm ań sko-tu reckiej, W arszawa 1955, s. 26—43, 126—127 n. (kom plet
niejsze zestaw ien ie w nowym w ydaniu w języku angielskim , w druku); zob. też F. B a b i n e g r , G eschich tsschreiber der Osmanen und ihre W erke, Leipzig 1927.
5 A hm et N i m e t K u r a t , A vru p a a rçivleri v e kü tüph anelerinde tarih im izi
ilgilen diren bazi vesik a la r v e kayn aklar, Ikinci Türk Tarih Kongresi, A nkara 1943
[Drugi turecki kongres historyczny, referaty], o polskich zbiorach s. '662—665, zob. też A. Zajączkowski, J. Reychm an, op. cit.,. s. 23—28.
8 A. A b r a h a m o w i c z, K atalog doku m en tów tu reckich. D oku m en ty do d zie jó w P o lsk i i k ra jó w ościennych w latach 1455— 1672 t. I, Warszawa 1959.
7 O archiwach tureckich ostatnio: J. R e y c h m a n , A rch iw a tu reckie i ich
znaczenie dla nauki eu ro p ejsk iej, „Archeion” t. X X IV , 1961, s. 123—'135; t e g o ż , T u rećk y arch iw y i ich zn aczenn ja dla doslidżen n ja isto rji U krain y, „Archiwy
Ukrainy”, ІІ966, nr 4, s. 1;1— 16. O archiwach tych ukazały się przewodniki m.in.
T opkapi S era yi M üzesi A rę iv i K ila v u zu t. il—II, Istanbul ІІ938—1940 oraz M. S e Γ -
ί ο g 1 u, M u hteva bakim indan B asvek a let arsivi, Ankara ll955. O turcicach w archi wach bułgarskich A. Z a j ą c z k o w s k i , J. R e y c h m a n , op. cit., s. 17— 18. 8 AGAD, Pop. 399, zob. J. R e y c h m a n , Znajom ość i nauczanie ję zy k ó w orientalnych w Polsce X V III w ., Wrocłalw 1950 (druk. 1951), s. 76.
9 O dezw a K on trym a, „Pam iętnik W arszawski” 1820, t. XVIII; zob. A. J a b ł o n o w s k i , O rien talista S ęk o w sk i w korespon den cji z L elew elem [w:] P ism a t. VII, s. 17.
2 R Û D L A o r i e n t a l n e d o d z i e j ó w p o l s k i 297
J. L elew ela donosił później Sękow ski, że „m iałem sobie przy rzeczo n y — w y pis z k a n c ela rii P o r ty w szy stk ich tra k ta tó w , um ów i sojuszów zaw ar ty ch m ięd zy P o rtą a P o lsk ą “ 10. Ja k o r e z u lta t ty ch p ra c Sękow skiego p o w sta ły jego „C ollectanea z dziejopisów tu reck ich rzeczy do h isto rii polskiej służących“ (t. I— II, W arszaw a 1824— 25), gdzie zam ieścił sze re g p rzek ładó w z k ro n ik a rz y tu reck ich , z opisów podróży po Polsce or as iedno tłum aczenie (w raz z facsimile) listu su łta n a M u rad a III do S te fa n a Batorego.
Ź ród ła tu re c k ie do dziejów [Polski p ra g n ę li w ty m okresie w yzyskać i in n i orien taliści polscy. A. M u c h l i ń s k i ogłosił „ M ate ria ły do dzie jów kościoła polskiego z języków w schodnich“ n , a w sw ej w y d an ej po ro sy jsk u „ C h resto m atii osm ań sk iej“ k o rzy stał z dokum entów tu reck ich, k tó re z daw nego a rch iw u m ko ronnego d ostały się po ro zbio rach do Ro sji. W reszcie I. P i e t r a s z e w s k i opublikow ał „N ow y p rze k ład h i sto ryk ó w tu re c k ic h “ (B erlin 1846), będ ący k ry ty k ą Sękow skiego i pró b ą now ego w y b o ru z k ro n ik a rz y tu reck ich pod k ą te m w idzenia h isto rii pol skiej, a w ręk o p isie pozostaw ił zapew ne dziś zagubioną p rac ę „W ypad k i z dziejów P o lsk i styczności z dziejam i T u rc ji m ające“ , stanow iącą
jak b y d ru g i tom poprzedniego 12.
D rug a połow a X IX w ie k u nie sp rz y ja ła szerszy m b ad an io m źródeł obcych do dziejów Polski. Je śli n a w e t A k adem ia U m iejętności w ysłała do b ad ań archiw ów stam b u lsk ich Józefa K orzeniow skiego, to m isja ta n ie m iała n a celu p rze b a d a n ia arch iw alió w tu re c k ic h odnoszących się do dziejów Polski, lecz ty lk o p ró b ę zbadania czy w archiw ach t u rec k ich n ie z n a jd u je się zagubiony szczątek a rc h iw u m koronnego, k tó ry jak o b y m iał się dostać pod W a rn ą w ręc e tureckie.
U sch yłk u X IX w iek u p ro b lem w y zyskania arch iw alió w tureckich dla b ad ań h isto rii polskiej p o d jął człow iek n ie m ają cy może w p e łn i k u tem u k w a lifik ac ji naukow ych, ale e n tu z ja sta i n iestru d z o n y in sp irato r czy o rg an izato r b a d ań naukow ych, J a n G r z e g o r z e w s k i (1848— 1922). N ak reślił on p lan b a d ań d okum entów tu reck ich zn ajd u jący ch się w arch iw u m C zarto ry sk ich w K rako w ie 13. P rz e d pierw szą w o jn ą św ia tow ą założył w Sofii „ H y a c in th a eu m “, stację n au k o w ą polsk ą n a W scho dzie, k tó re j jed n y m z zadań m ia ły być b ad an ia a rch iw aln e „najbliższego n am W schodu - - n a p o d staw ie w łasn y m s ta ra n ie m stacji w y dob y w a n y c h d okum entów w odnośnych arch iw ach w schodnich“ 14 oraz w yzy skanie o rien taln y ch m ate ria łó w będący ch w k ra ju (przede w szystkim w a rch iw u m C zartoryskich), p rzez odpow iednie p u b lik a c je tekstów , p rze k ład y itd. Ja k o w y n ik ty ch s ta ra ń uk azała się — o p a rta przed e w szystkim n a tu reck ich do k u m en tach zn ajd u jący ch się w Sofii — p rac a G rzegorzew skiego „Z sid żyllató w ru m elijsk ich epoki w y p ra w y w iedeń skiej. A k ta tu re c k ie “ (tek st tu re c k i i polski, Lw ów 1912), zaw ierająca
10 Tamże, s. 45.
11 „Pamiętnik R eligijno-M oralny” t. X X II—X X III, podstaw y z których czerpał nie zachow ały siię i są nieznane.
12 O rękopisie drugiej części m ateriałów Pietraszew skiego w spom inał W. K o t w i c z , O rękopiśm ien n ych pracach h istoryczn ych P ietraszew skiego, „Collectanea
O rientalia” t. VI, 1934, s. 53—54.
13 Notatka w archiwum PA'N, Kraków, zespół papierów Grzegorzewskiego. O Grzegorzewskim życiorys pióra W. Z a j ą c z k o w s k i e g o , PSB i J. R e у с fi rn a η, Czarna peleryn a, „Twórczość” 1966, nr 5.
14 Broszura ulotna S tacya naukow a polska na W schodzie H yacinthaeum , bez m iejsca wydania, 1916, w zbiorach Działu D okum entacji Zakładu O rientalistyki PA'N w Warszawie.
2Q8 J A N R E Y C H M A N 1
cenne d o k u m en ty do dziejów gospodarczych B ałkan ów w X V II w. P r a ca ta — p o w stała w stacji, ale su bsydiow ana przez T o w arzystw o dla p o p ieran ia n a u k i polskiej w e Lw ow ie —- zachow ała sw oją w artość dla histo ry k ó w p an o w an ia osm ańskiego n a B a łk an ach do dziś dnia 15. B a r dziej dziejów P o lsk i dotyczą inne p u b lik a c je dokum entów p rzez G rze gorzew skiego ja k „F errn an A b d u lh am id a z r. 1775“ w „K siędze ku uczczeniu J . T re tia k a “ (1913) oraz „D w a fe rm a n y su łta ń sk ie z X V III w .“
(w „R oczniku O rien ta listy c z n y m “ 1918).
P o odzyskaniu niepodległości i w ra m a c h ro zw oju n a u k i w now ych w aru n k ach , zdaw ało się, że dojdzie i do szerszego zbadania źródeł o rien
taln ych . -Na III Zje-ździe O rien talistó w -Polskich (K raków , czerw iec
1933) O. G ó r k a , sam n ieg d y ś k ształco n y w k ie ru n k u b a d ań źródeł w schodnich do dziejów Polski, w y stą p ił z p ro je k te m p u b lik a c ji kodeksu „M onum enta Is-lamitica re s gestas Polonia e illu s tr a n tia “, zaw ierającego odnoszące się do P o lsk i k ry ty c z n e w y p isy z a u to ró w k ra jó w m u zu łm ań skich. In ic ja ty w a ta jed n a k nie została p o d jęta i d o szerszej rea liz a c ji tych p lan ó w n ie d o s z ło le. T ylko p ra c u ją c y w Polsce u k ra iń sk i turk o lo g E. Z a w a l i ń s k i (Z aw ałyńśkyj) k o n ty n u o w ał d aw n ą in ic ja ty w ę Sę kow skiego i P ie tra sz e w sk ieg o p u b lik u ją c rz a d k ą dziś b ro szu rk ę „Polska w k ro n ik ach tu reck ich XV i -XVI w ie k u “ (S try j 1938). 4
N ie doszło rów nież do now ych b ad a ń archiwó-w tureckich . N ato m iast p o su n ę ły się bad an ia zn ajd u jący ch się w P olsce: p orządk ow ał je S. Szachno-Ro-manowicz i B. B aranow ski, pew ne d o k u m en ty z ty ch czy in n y ch zbiorów polskich p ub lik o w ali J. D u t k i e w i c z i T. K ow alski, W. Z i m n i e к i, A. Z a j ą c z k o w s k i (d o k um ent tu re c k i w alfabecie ła c iń s k im )17. Bez w arto ści b y ły -publikacje „ ja rły k ó w “ ta ta rsk ic h przez p rac u jąc e g o w Polsce T a ta ra Ä. Z i h n i e g o 18.
N ow y im p u ls do tych b ad ań dać m u siał w szech stro n n y rozw ój w szystkich dziedzin n a u k h isto ry czn y ch w now ych w a ru n k a ch po 1945 ro k u. O pracow ano podręcz-nik; p aleo g rafii i d y p lo m a ty k i tu re c k iej 19, p o d jęto szereg p rac n a d zbadaniem pod k ą te m w id zenia historii polskiej arch iw ó w tu re c k ic h 20. Ogłoszono p ew n e m a te ria ły z zakresu, k a rto g ra fii n a pod staw ie arch iw alió w tu re c k ic h 21. Zw rócona została uw ag a i n a tu re c k ie d o k u m en ty zn ajd u jące się w B ułgarii, z k tó ry c h n ie k tó re w yzyskał kied y ś J. G rzegorzew ski (zresztą te w łaśnie d o k u m en ty spło nęły w b o m b ardo w an iu Sofii w r, 1944 i to p rz y d a je p u b lik a c ji G rze gorzew skiego szczególną w artość). W p lan ach Z ak ład u O rie n ta listy k i PA N z n a jd u je się ich p u b lik a c ja łącznie z h isto ry k a m i bułg arskim i.
O ile sp raw a dalszych p o szukiw ań w k ro n ik a c h tu re c k ic h n ie posu n ęła się naprzó d , to p o d jęto pew n e k ro k i dla w y zy sk an ia opisów p o d ró ży i re la c ji poselskich. D otyczące P o lsk i fra g m e n ty z opisów podróży
15 Ocenę tych dokum entów z punktu w idzenia ich w agi dla dzfiejów gospo darczych B ałkanów dał czeski turkolog i historyk J. K a b r d a, w „Izwestija na Istoričeskoto Družestvo v S-ofija” t. X IV —XV, 1937 i „Časopis A rchivní Školy” t. XV—XVI, Praha 1-9-39.
19 „Collectanea Orientalia” nr 6, Wilno 1934, s. 28—30.
17 Zob. w ykaz A. Z -a j ą с z к o w -s k i, J. R e y c h m a n , op. cit., s. 44.
18 A. Z i h n i S o y s al , J a rły k i k ry m sk ie z czasów Jana K azim ierza, War szaw a 1'939.
18 A. Z a j ą cz-k o w sik i, J. - R e y c h m a n , loc. cit.; zob. recenzję W. S w o b o d a , „Studia Żródłoznawcze” t. IV, 1959, s. 192— 194.
20 J. R e y c h m a n , A rch iw a tu reckie, loc. cit.; t e g o ż , Z n ajn ow szych prac
h istoriografii tu reck iej, „Kwartalnik H istoryczny”.
21 J. R e y c h m a n , P o lsk o -tu rec k ie stosu n ki w zakresie kartografii „Prze
2 R 0 D Ł A O R IE N T A L N E D O DtZ IE JÖ W P O L S K I 299
E w lija Czelebiego (XVII w.) b y ły p rzed m io tem — n ie obejm ującej ca
łości zagad nien ia — p ra c y do k to rskiej R. S t a r k - K o n o w e j 22
a obecnie je s t w stad iu m p rzy g o to w an ia p u b lik a c ja w yciągu z ty ch opi
sów dokonanego przez Z. A braham ow icza, A. D u b i ń s k i e g o
i S. R y m k i e w i c z - P ł a s k o w i c k ą pod re d a k c ją J. R e y c h m a -
n a 23. O publikow ano fra g m e n ty z re la c ji po dró ży H adżdży A liego
(1755) 44 i przy g o tow ano w yciąg z re la c ji Em ina W ahida do W arsza w y (1807).
Całość zagadnień źródeł o rie n taln y c h do dziejów P o lsk i b y ła m. in. przed m io tem odbytej w 1957 r. w W arszaw ie m ięd zyn aro do w ej konfe ren c ji, pośw ięconej źródłom do dziejów E u ro p y W schodniej i południo w o-w schodniej 25.
W a rto zaznaczyć, że w iele k ra jó w sąsiad u jący ch z P o lsk ą daw no ju ż podjęło p race n a d p rzy g o to w an iem d la u ż y tk u h isto ry k ó w w y b o ru źródeł tu reck ich : dokonali tego W ęgrzy jeszcze p rze d pierw szą w o jn ą św iatow ą, w y d ając pod re d a k c ją Gy. S z e k f ü , J. T h u r y ’ e g o i J. K a r á c - s o n a (a w ięc w e w sp ó łp racy turk olo g ó w i histo ryk ów ) serię „T örök tô rté n iró k “ '(t. I—III, B u d a p e st 1893— 1916). Św ieżo w yszedł pierw szy tom w yciągów z k ro n ik tu reck ich odnoszących się do ziem ru m u ń sk ich , op racow any przez M. G u b o g l u i M. M e h m e t a, „C ronici tu rc e ęti p riv in d ta rile ro m á n e “, I (XV w. i połow a X V II w ieku), B u cu resti 1966, jak o początek serii „Izvoare o rie n tale p riv in d isto ria R om anie“ („Ź ródła w schodnie dotyczące dziejów R u m u n ii“) 26. Z dalszych k ra jó w seria do ku m en tó w tu reck ich do dziejów B u łg arii p o d ję ta b y ła jeszcze w czasie m inionej w o jn y , a k o n ty n u o w an a obecnie je s t w ram a ch p ra c In s ty tu tu B a łk a n isty k i B ułg arsk iej A kadem ii N auk, k tó ry staw ia to sobie za jed en ze sw ych celów. S erię „M onum enta tu rc ica h istó riá m slav o ru m m eridio - n a liu m illu s tra n tia “ p o d jął I n s ty tu t O rien ta listy c z n y w S a raje w ie (Ju gosław ia).
Je śli chodzi o k ra je b ałk ań sk ie, to zagadn ienie p u b lik a c ji źródeł tu rec k ich b y ło w c e n tru m zain tereso w ań odpow iedniej sekcji na I K on gresie S tud ió w B ałk an isty czn y ch w Sofii w sie rp n iu 1966 r. P o d niesiono n a w e t sp ra w ę p u b lik a c ji pew n ej w spólnej se rii pod nazw ą „M onum enta O sm anica“ 27.
22 M aszynopis pracy w archiwum U niw ersytetu W rocławskiego.
23· Warto zasygnalizować radzieckie w ydan ie fragm entów z podróży Ew lija Cze lebiego odnoszących się do ziem Ukrainy, M ołdawii i sąsiednich: E w lija C z e l e b i ,
K nign p u te sze stw ija [...] t. I, pod red. A. T w e r i t i n o w e j , M oskwa 1961, które m oże interesow ać i badaczy polskich fragm entów tych opisów podróży.
24 В . P i e t r a s z e w s k a - K u c h a r s k a , P olska w oczach d y p lo m a ty tu re c
kiego X V III w iek u , „Przegląd O rientalistyczny” 1962, nr 1.
25 Zob. J. R e y c h m a n , K on feren cja w spraw ie źró d eł orientalnych do h istorii E u ropy w sch odn iej i środkow ej, „Studia Żródłoznaweze” t. III, 1958, s. 332.
A kadem ia Nauk ZSSiR (Instytut N arodów Azji) rozpoczęła w ydaw an ie publikacji seryjnej pod redakcją A. T w e r i t i n o w e j F ontes orientales ad históriám popu lorum Europae m erid ie-o rien ta lis a tąu e C en tralis p ertin en tes (tytuł i w ros.).
Tom 'pierwszy ukazał się w r. 1964, zawiera on m.in. pracę T. Lewickiego.
26 Fragm enty te mogą dotyczyć i sąsiedzkich spraw polsko-m ołdaw skieh. O publikacjach bułgarskich dotyczących źródeł tureckich do dziejów bułgarskich zob. J. K a b r d a , O bu łgarskiej o rien talistyce, „Przegląd O rientalistyczny” 1956, nr 3, s. 3691—178; o pracach jugosław iańskich B. D j u r d j e v, Prace In sty tu tu
O rien talistyczn ego w S a rajew ie nad grom adzeniem , opracow an iem i pu blikacją ź r ó d eł tu reckich do d zie jó w narodów Jugosław ii, „Przegląd O rientalistyczny” 1958,
nr 3, s. 255—264.
27 J. R e y c h m a n , P ie rw szy M iędzyn arodow y K on gres B ałkan istów w Sofii, „Problem y” 1966.
300 J A N R E Y C H M A N
O czywiście w w y p ad k u k ra jó w bałkań skich, rzecz głów nie idzie o do k u m e n ty n a tu r y a d m in istra c y jn o -fisk a ln ej, podczas gdy w sto su n k u do P olski raczej chodzi o d o k u m en ty dyp lom atyczn e czy h andlow e. N ie m n iej i P o lsk ę in te re su je część d o k u m en tów ad m in istra c y jn o -fisk a ln y ch , ja k n a p rz y k ła d d e fte r y 28 odnoszące się do zaję ty c h przez T u rk ó w w d ru giej połow ie X V II w iek u teren ó w P o d o la i U k r a in y 29.
D la b ad ań arch iw ó w tu re c k ic h k o n ieczny je s t dłuższy staż n a m iejscu. W iele k ra jó w rozw iązyw ało te n pro b lem drogą tw orzenia w iStam bule sta c ji nau k ow y ch czy in sty tu tó w . T akie in s ty tu ty stw o rz y ła sw ego czasu F ra n c ja i N iem cy, istn ie ją one i d z ia ła ją do dziś dnia. Sw ego czasu b ył tam I n s ty tu t R osyjski (A rcheologiczny) i W ęgierski. W now szych czasach p o w stał b ardzo czynnie d ziałający n a polu b a d ań stosunków t u - reck o-ho len derskich I n s ty tu t H olenderski. In n e k ra je (np. Jugosław ia) ro zw iązały ten p ro b lem przez d łu g o trw a łe staże naukow e.
P olskie p ró b y stw orzen ia n a d B osforem podobnej placów ki sięgają dość daw nych czasów. W yżej w sp o m n ian y p ro je k t z r . 1780 po w ierzenia fu n k cjo n u jąc e j w te d y w S tam b u le szkole o rien taln ej p ew ny ch zadań n au ko w ych w zak resie b ad ań stosunków polsko-tureckich, m oże być uw ażan y za pierw szy zalążek tej koncepcji. T ak sam o naw iązyw ał do tych koncep cji p la n p o b y tu Sękow skiego w T urcji.
U sch y łk u X IX w ieku p o d ję ty został n aw et k o n k re tn y p ro je k t stw o rzen ia w S ta m b u le polskiej sta c ji nau k ow ej w po staci „M uzeum pam ią tek polskich n a W schodzie“ w dom u, położonym n a m iejscu tego, w k tó ry m w r. 1855 skonał A. M ick iew icz30. W ty m czasie zainicjow ał podobną a k cję J. G rzegorzew ski, re a liz u ją c sw ój p ro je k t w postaci w yżej w spom nian ego „ H y a c in th a eu m “ , ale w Sofii, a nie w S tam bule. P o o statn iej w o jnie m y śl oparcia się na istn ieją cy m w S ta m b u le dom u M ickiewicza celem stw orzenia tam polskiej sta c ji n au k o w ej p o d jął T. K o w a ls k i31.
N iek tó re z ty ch in sty tu tó w in ny ch k ra jó w pro w adzą p rac e w zakre sie archeologii i w ykopalisk. I tu s tro n a polska m ogłaby się pow ołać n a szczytne tra d y c je . Im ię polskie dobrze jest noto w ane w dziejach b a d a ń archeologicznych A zji P rz ed n ie j. Zasłużył się tu K. L a n c k o r o ή s k і, ale zwłaszcza trag iczn ie zaginiony w czasie ubiegłej w o jn y S. P r z e- w o r s k i , k tó ry p row adził rozległe b ad ania na tere n ie T u rcji, uzyskał sobie w kołach archeologów Jureckich dobre im ię i d ru k o w ał w iele p rzyczy nk ów w czasopism ach tureckich.
A k tu a ln y m sta je się więc dziś zagadnienie naw iązan ia do tych tra d y c ji i podjęcia now ej w spółpracy, k tó ra rozszerzy h o ry zo n t polskiej n a u k i h isto ry czn ej, a obu stro n o m da w iele now ego cennego m a te ria łu 3*.
28 T j. w ykazy skarbowe, zob. A. Z a j ą c z k o w s k i , J. R e y c h m a n , op. cit., б. 74.
29 N iektóre deftery dotyczące K am ieńca znajdują się w P olsce czy n a Ukradnie, inne w zbiorach Baęve;kalet Aręivi w 'Stambule.
30 J. R e y c h m a n , P o b y t M ickiew icza w T u rcji w r. 1855, „Przegląd Orienta- listyozny” 1©55, nr 3, s. 279—280.
31 W edług życzliw ej inform acji doc. W. Zajączkowskiego z Krakowa.
32 P ew n e postulaty w zakresie tej w spółpracy zostały zarysowane w artykułach niżej podpisanego: S tan badań nad stru k tu rą panow ania tu reckiego w środkow ej
i połu dn iow o-w sch odn iej Europie, KH 1960, nr 2, s. 564—591 i Z n ajn ow szych badań historiografii tu reck iej, tamże. O w ykorzystaniu tureckich w ykazów skarbo
w ych zob. t e g o ż , Z zagadnień feu dalizm u tureckiego, [w:] S esja ju bileu szow a
