Z badań węgierskich nad gospodarstwem chłopskim w XVI i XVII wieku : (Zs. Kirilly, Istvan N. Kiss, Production de céréales et exploitations paysannes en Hongrie aux XVI et XVII siécles, "Annales, Économies. Sociétes. Civilisations", t. 23, nr 6, s. 1211-12

D

Y

S

K

U

S ‘

J

E

LEONID ŻYTKOWICZ

Z badań węgierskich nad gospodarstwem chłopskim

w X V I і XVII wieku

(Z s. K i r і 11 у і Istiván N . K i s s , P r o d u c tio n d e c é r é a le s e t e x p lo ita tio n s p a y s a n n e s e n H o n g r ie a u x X V I e t X V I I s iè c le s , „ A n n a le s , É c o n o m ie s. S o c ié té s.

C iv ilis a tio n s ” t. X X I I I , n r 6, s. 1211— 1236)

O d d łu ższ e g o cza su w n a u ce w ę g ie r s k ie j p a n u je ż y w e z a in te r e so w a n ie d z ie ja m i w s i i g o s p o d a r s tw a w ie js k ie g o w og óle . I n fo r m a c ja b ib lio g r a fic z n a („B ib lio g r a p h -'a H is to r ia e R e r u m R u s tic a r u m I n te r n a tio n a lis , B ib lio g r a p h ie d ’o e u v r e s ch o isies de la sc ie n c e h isto riq u e h o n g ro ise 1945— 1959” , B u d a p e st 1960, n a stę p n ie k o n ty n u o w a n a w „ N o u v e lle s é tu d es h is to r iq u e s ” t. I I , 1965, s. 463— 629 o r a z w „ A c t a H is t or ica A c a d e m ia e S c ie n tia r u m H u n g a r ia e ” , a ta k ż e w „ A g r á r tô r t é n e ti S z e m le ” ) p o z w a la ją h is t o r y k o w i o b c e m u na ro z e z n a n ie b ib lio g r a fic z n e w d o r o b k u n a u k i w ę g ie r s k ie j. Pluiblikacje w ję z y k a c h o b c y c h (w sp o m n ia n e ju ż „ A c t a H is t o r ic a ” , „ É tu d e s h is to ­ r iq u e s ” o r a z „ N o u v e lle s é tu d e s h isto r iq u e s” ), a ta k ż e str e sz c ze n ia s t w a r z a ją p e w ­ n e, z n a tu r y r z e c z y o g ra n ic z o n e , m o ż liw o śc i w y k o r z y s ta n ia te g o d o r o b k u w b a ­ d a n ia ch n ad d z ie ja m i w laisnego k r a ju . M a to s p e c ja ln e z n a c ze n ie d la h isto rii g o ­ s p o d a r stw a w ie js k ie g o w P o ls c e ze w z g lę d u n a p a r a le liz m w i e l u z ja w is k , liczn e a n a lo g ie (np. r o z w ó j fo lw a r k u i p a ń s z c z y z n y ), a ta k ż e i .p rz e c iw ie ń stw a . J a k w i a ­ d o m o , W ę g r y — o d m ie n n ie n iż P o lsk a — w X V I i X V I I w . n ie s ta ły się e k s p o r ­ te re m z b o ża . O d b io rc ą b y ł r y n e k k r a jo w y , t j. w ła s n e m ia s t a w ę g ie r s k ie o r a z licz n a a r m ia h a b sb u r sk a , r o z m ie s z c z o n a w g a rn iz o n a c h w e w n ą t r z k r a ju , a z w ła s z c z a n a p o g r a n ic z u tu r e c k im . Ja k się z d a je , m o ż n a z a r y z y k o w a ć p y ta n ie , cz y te n osta tn i o d b io rc a p ło d ó w r o ln y c h w p e w n y m se n sie n ie s ta n o w ił r y n k u z e w n ę tr z n e g o — w sto su n k u do r e jo n ó w p r o d u k c ji, a n ie gra n ic p o lity c z n y c h p a ń s tw a cz y t e r y to ­ r iu m n a r o d o w e g o ?

O sta tn io w n a u c e w ę g ie r s k ie j izw rócono u w a g ę .na Kagadnieinie w y d a jn o ś c i p lo ­ n ó w , j a k i w o g ó le e fe k ty w n o ś c i p r o d u k c ji a g ra rn e j. B a d a n ia te p o s ia d a ją b o g a tą p o d sta w ę ź r ó d ło w ą : ra c h u n k i d w o rsk ie oraz w y k a z y d z ie s ię c in z b o ż o w y c h К R a ­ ch u n k i d o ty c z ą g o s p o d a r s tw fo lw a r c z n y c h , r e je s tr y d z ie się cin — g o s p o d a r s tw ch ło p ­ sk ic h , g d y ż f o lw a r k i b y ły od n ich z w o ln io n e . W n ie k tó r y c h cz ę ścia ch k r a ju d z ie ­ s ię cin a k o śc ie ln a d ro g ą s e k u la r y z a c ji lu b d z ie r ż a w y p r z e c h o d z iła n a k a m e r ę k r ó ­ le w s k ą (d e c im a re g a lis), g d y ż p a ń stw o p o tr z e b o w a ło d u ż y ch .ilości ż y w n o śc i n a u tr z y m a n ie a r m ii, z w ła s zc z a w o k r e s ie w o je n t u r e c k ic h 2. O b o k d z ie s ię c in y k o ś c ie l­ n e j is t n ia ła je s z c z e d z iesię cin a d w o r sk a tz w . n o n a , t j . d z ie w ią ta c z ę ś ć z b io ró w p o

1 P o r . Z s . K i r i l l y , L . M a k k a i i I . N . K i s s , V . Z i m à n y i , P r o d u c t i o n e t p r o d u c t i v i t é a g r i c o l e s e n H o n g r ie à l ’ é p o q u e d u f é o d a l i s m e t a r d i f (1550— 1850), „ N o u v e lle s é t u d e s h i s t o r i q u e s ” t. I , B u d a p e s t 1965, s. 581— 585. 2 Z s . P . P a c h , N e u v i è m e e t d im e s e ig n e u r i a l e a u X V I I s i è c l e e n H o n g r ie , „ N o u v e lle s é t u d e s h i s t o r i q u e s ” t. I , 1965, s . 2 7 1—272. D r o g ą n a d a ń k r ó l e w s k i c h d w ó r m ó g ł s t a ć s ię p o ­ b o r c ą r ó w n ie ż d z i e s i ę c i n y k o ś c i e l n e j , a w ię c w t a k i m w y p a d k u p o b ie r a ł o g ó łe m 2 0 % z b io ­ r ó w ( t a m ż e , s. 273— 275). P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y , T O M L X , 1969, z e s z . 4

B A D A N I A W Ę G I E R S K I E N A D G O S P O D A R S T W E M C H Ł O P S K IM

719

C e le m o b e c n e j p r a c y je st s z c z e g ó ło w a a n a liz a z b io r ó w chłoipskich w k o m ita c ie B e r e g w la ta c h 1550— 1670 o r a z w k o m ita ta c h H e v e s , B o rso d , N it r a i· Z e m p lé n w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ., co p o w in n o u m o ż liw ić o s z a c o w a n ie w y s o k o ś c i p r o d u k ­

c ji to w a r o w e j (s. 1213). J e d n a k ż e n ie w ie m y , ja k ie k r y te r ia s p o w o d o w a ły d obór b a d a n y c h re g io n ó w , j a k r ó w n ie ż p r z y ję c ie r a m c h r o n o lo g ic z n y c h . N p . d la k o m i ­ ta tu B e r e g a u to r z y c y tu ją 42 r e je s t r y z o k resu 1550— 1670; d la p o z o s t a ły c h — ze w z g lę d u n a p r a c o c h ło n n o ś ć o b lic z e ń — ty lk o p o 3— 5 r e je s tr ó w z o k r e s u 1549— 1598 (s. 1224). C z y t e ln ik a — z w ła s z c z a o b ce go — in t e r e s o w a ła b y s p r a w a w i a r o - g o d n o śc i r e je s tr ó w . M im o w o li n a s u w a s ię a n a lo g ia z n ie d a w n ą (a w ła ś c iw ie d o ­ ty c h c z a s n ie w y ja ś n io n ą ) d y s k u s ją n a d w ia r o g o d n o śc ią rej«srtró w p o b o r o w y c h . Ś c i­ ślej r z e c z b io rą c , w ob u w y p a d k a c h ch o d zi n ie ty le o w ia r o g o d n o ś ć — b o n ie m a p o d s ta w do k w e s tio n o w a n ia z a n o to w a n e g o w re je s tr a c h f a k tu p o b o ru d z ie się c in y lu b p o d a tk u — le c z o to , cz y są w y c z e r p u ją c e , to z n a c z y : c z y o b e jm u ją w s z y s tk ie g o s p o d a r s tw a c h ło p s k ie is tn ie ją c e n a d a n y m te r y to r iu m o ra z cz y w y s o k o ś ć ich p r o d u k c ji z o s ta ła p o d a n a z g o d n ie z r z e c z y w is to ś c ią . A u t o r z y s t w ie r d z a ją , że w X V I w . r e je s t r y o b e jm u ją p r a w ie w s z y s tk ic h c h ło ­ p ó w , p r o d u c e n tó w z b o ża i w in a , k tó r e r ó w n ie ż p o d le g a ło p o b o r o w i d zie się cin y . N a to m ia s t w X V I I w . w ła ś c ic ie le z ie m s c y s ta r a ją się w y je d n y w a ć e g z e m p c je d la s w y c h p o d d a n y c h , p r z e to d u żeg o z n a c ze n ia n a b ie r a ją r e w iz je d z iesię cin , n o tu ją c e p o d d a n y c h , k tó r z y n ie u isz c z a li d z ie s ię c in y , n ie z a le ż n ie od tego , cz y to n a s t ą p iło d ro g ą le g a ln ą , c z y n ie . P o n a d to m o ż liw o ś ć k o n tro li d a je p o r ó w n a n ie w y k a z ó w d z ie się c in y d w o r s k ie j i k r ó le w s k ie j (s. 1214). P o r ó w n a n ia te z w y k le w y p a d a ją n a n ie k o rz y ść d z ie się c in y k r ó le w s k ie j. R ó ż n ic e są t a k d u że, że m o g ą z a c h w ia ć z a u f a ­ nie do r e je s t r ó w d z ie s ię c in y k r ó le w s k ie j. N p . w 6 m ie js c o w o ś c ia c h d ó b r M u k a - cz e w o {toomditat B e re g ) w 1624/25 r . r ó ż n ic a w y n o s i : 27°/o g o s p o d a r s tw , 4 3 % prn ^ d u k c ji g lo b a ln e j, 35°/o p r o d u k c ji śre d n ie j na g o s p o d a r s tw o , a w p o s z c z e g ó ln y m w y p a d k u (1 w ie ś ) w la ta c h 1623— 1627 k o le jn o : 55 % , 1 1 0 % i 36°/o. W w y k a z a c h d z ie się c in y k r ó le w s k ie j b r a k n ie r a z n a jz a m o ż n ie js z y c h C hłopów . W d o b ra c h H o - m o n n a (14 w s i, k o m it a t Z e m p lé n ) w 1618 r. d w ó r u z y s k a ł p r a w o poiboru d z ie s ię ­ cin y k r ó le w s k ie j. W p o r ó w n a n iu z 1615 r. (g d y p o b r a ła ją k a m e r a k ró le w sk a ) lic zb a g o s p o d a r s tw w z r o s ła o 2 8 % , p r o d u k c ja g lo b a ln a o 8 6 % , a śre d n ia g o s p o ­ d a r stw a o 4 5 % (s. 1222). L ic z b a z a r e je s tr o w a n y c h g o s p o d a r s tw m u s i b u d z ić n ie ­ u fn o ść je s z c z e z tego w z g lę d u , że n p . w k o m ita c ie B e r e g w y k a z u je o n a duże w a ­ ha n ia w obu k ie r u n k a c h w od stę p ’ach p a r o le tn ic h (in p lu s 1 9 % , a n a w e t 2 8 % ,

s. 1216— 1217). Ł a t w ie j z ro z u m ie ć sk u rc ze n ie się o sa d n ic tw a lu b lic z b y g o s p o d a r s tw z d o ln y ch do u iszcze n ia d z ie s ię c in y p o d w p ły w e m k lę sk e le m e n ta r n y c h lu b z n is z ­ czeń w ojen n ych ), n iż t a k g w a łt o w n y w z r o s t . B y ć m o ż e , w ja fc im ś sto p n iu r ó ż n ic e te n a le ż y z ło ż y ć n a k a r b s p r a w n o ś c i — luib j e j braiku — p o b o r c ó w d z ie s ię c in y . W y d a j e się te d y , iż d w ó r b y ł w sta n ie le p ie j w y e g z e k w o w a ć d z ie się cin ę , le p ie j o b lic z y ć z b io r y c h ło p sk ie n iż u r zę d n ic y k a m e r y k r ó le w s k ie j.

T r u d n ie js z a je s t k w e s tia , cz y r e je s t r y z a n o to w a ły fa k ty c z n ą w y s o k o ś ć z b io ­ r ó w w ty c h g o s p o d a r s tw a c h , w k tó r y c h d z ie się c in a z o s ta ła p o b r a n a : w y s t ę p u ją c e w re je s tr a c h w a h a n ia p r o d u k c ji m o g ą b y ć n a s t ę p s t w e m w a h a ń w y d a jn o ś c i p lo ­ 3 Z s . P . P a c h , o p . c i t ., s. 2 6 1, 270. B y ł a to d z i e s i ą t a c z ę ś ć z b io r ó w , t o t e ż n a j e j o z n a ­ c z e n ie u ż y w a n o t e r m in ó w z a r ó w n o n o n a , j a k i d e c im a , a lb o d e c im a s e c u n d a . 4 R e j e s t r y X V I w . z o s t a ł y w y d a n e p r z e z I . N . K i s s , 16. s z à z a d l d ê z s m a j e g y z ê h e h , B u d a p e s t 1960. A u t o r z y w y k o r z y s t u j ą r e j e s t r y n i e o p u b l ik o w a n e , z n a j d u j ą c e s i ę w A r c h i ­ w u m N a r o d o w y m w B u d a p e s z c ie .

720

n ó w . W a d ą r e je s t r ó w je s t r ó w n ie ż i to , że z b io r y i d ziesię cin ę r a c h u ją w s n o p a d i (g e lim a = 26 sn o p ó w ), a n ie w z ia r n ie . A u t o r z y r a c h u ją 1 g e lim a = 0,5 q zia rn a w p r z y b liże n iu (s. 1 2 1 6 ) 5. Z e s to su n k ó w p o lsk ic h w ie m y , że w y d a jn o ś ć ko<py n ie b y ła je d n o lita .

Z ty c h w s z y s tk ic h w z g lę d ó w z a p e w n e w y m a g a łb y w e r y f ik a c ji w n io s e k a u t o ­ r ó w o s p a d k u , k u r c z e n iu się p r o d u k c ji od p o ło w y X V I w ., a p r z y n a jm n ie j, czy r o z m ia r y tego z ja w is k a b y ły aż ta k w ie lk ie ? C z y r z e c z y w iś c ie „ s z c z y t ” p r o d u k c ji c h ło p sk ie j — to p o ło w a X V I iw.? B r a k d an y oh z p ie r w s z e j p o ło w y stu le cia , p r z e to b r a k m o ż n o ś c i p o r ó w n a n ia . C z y w d ru g iej p o ło w ie X V I w . r z e c z y w iś c ie n a stą p ił ta k w ie lk i sp a d e k p r o d u k c ji, c z y ty lk o o b n iż y ła się s p r a w n o ś ć a p a ra tu p a ń s t w o ­ w e g o ? C z y p rze to n a k a r b ź ró d e ł nie n a le ż y z ło ż y ć ja k ie jś czę ści o w y c h 3 5 % p r o ­ d u c e n tó w i b lis k o 4 5 % p r o d u k c ji, k tó r e m ia ły z n ik n ą ć w o k r e s ie 1550— 1670 w k o ­ m it a c ie B e r e g (s. 1219)? A u t o r z y z w r a c a ją n a to u w a g ę (s. 1223), a le cz y k r y ty k i p o d s ta w y ź r ó d ło w e j n ie n a le ż a ło p o su n ą ć z n a c zn ie d a le j? W p o z o s ta ły c h k o m it a ­ ta c h w d ru g ie j p o ło w ie X V I w . r ó w n ie ż w y s tę p u je spadeik w p ły lw ó w z d z ie się cin y , o c z y m b ę d z ie m a w a n iż e j.

P r z e jd ź m y w ię c do r e z u lta tó w o b lic z e ń a u to ró w . Z a c z n ij m y od k o m ita tu B e re g (n a R u si W ę g ie r s k ie 1], n-a w sc h ó d od U ż h o ro d u , g r a n ic z y ł z P o ls k ą ). C z y w y b ó r te g o w ła ś n ie o k r ę g u b y ł tr a fn y ? P r z e m a w ia za t y m w z g lę d n e b o g a c tw o p o d s ta w y ź r ó d ło w e j (42 w y k a z y d z ie się c in y p o m ię d z y 1553 a 1666 r . d ia 80 ty ch s a m y c h w s i i m ia s te c z e k ro ln ic z y c h , s. 1215). W y n ik o b liczeń je s t z a s k a k u ją c y : śre d n ie z b io r y .z g o s p o d a r s tw a w y n o s i ły z a le żn ie od r o k u o d 14,2 d o 19,3 g e lim a , c z y li w p r z y b liże n iu od 7,1 do 9,6 q zia rn a (ta b l. 3, 6 i 7). N ie z b y t ściśle a u to r z y p r z y ­ ję li śre d n ią 10 q ; z te g o o d lic z a ją n a sie w 2 q , z a k ła d a ją c w y d a jn o ś ć 5 ziaren , z n a c zn ie w y ż s z ą , n iż w y n ik a to z o b lic z e ń w y d a jn o ś c i p lo n ó w f o l w a r c z n y c h e, 2 q n a d e c im a i n o n a ; p o z o s t a je 6 q (s. 1219). K o n k lu z ja a u to r ó w , że ta k m a ła ilo ść ^ b o ż a m o g ła p o k r y ć p o tr z e b y 4 - liub 5 -o s o b c w e j r o d z in y ze w zględ lu n a w ysoiką k o n s u m p c ję m ię s a , w y d a je się w ą tp liw a . C z y nie n a le ż y ra c z e j p r z y ją ć , że b y ł to o k r ę g d e fic y to w y , t y m b a rd z ie j że n ie w s z y s c y ch ło p i u p r a w ia li iziboże, .a p r z y ­ n a jm n ie j n ie w s z y s c y z n a le ź li s ię w w y k a z a c h d z ie się c in y Z b o ż o w e j? S p o r y o d s e ­ t e k c h ło p ó w , od 14 do 3 3 % , zale żn ie od r o k u , u p r a w ia ł ty lk o w in o . T a k d u ża

s k a la w a h a ń też m o ż e w s k a z y w a ć n a n ie p e w n o ść p o d s ta w y ź r ó d ło w e j. D o d a jm y je sz c ze za a u to r a m i, że k o m it a t B e r e g aż do 1670 r. n ie d o'znał p o w a ż n ie js z y c h zn iszcze ń w o je n n y c h .

K o m it a t y H e v e s i B o rso d b y ły p o ło ż o n e w str e fie p o g r a n ic z n e j z T u r k a m i, n ad ś r o d k o w y m b ie g ie m C is y i d a le j n a p ó łn o c , aż do ob ec n ej g r a n ic y W ę g ie r ze S ło w a c ją ; w z n a c zn e j czę ści z n a la z ły ,się p od o k u p a c ją tu r e c k ą . C z y nie o k o lic z ­ n ości w o je n n e s p o w o d o w a ły o g r o m n y sp a d e k p r o d u k c ji p o m ię d z y 1549 a 1598 r., z 44,9 ido 15,0 (H e v e s) i d o 19,6 (B orsod ) g e lim a z g o s p o d a r s tw a ? S p a d e k p r o d u k c ji g lo b a ln e j b y ł je s z c z e w ię k s z y : o d p o w ie d n io o ś m io - i d w u k r o tn y . A je śli taik, to czy w y b ó r ty c h k o m it a t ó w jiaiko o b ie k tu b a d a ń b y ł w ła ś c iw y , s k o r o ż y c ie go sp o'- d a rcze zo sta ło z a k łó c o n e in g e r e n c ją cz y n n ik a z e w n ę tr z n e g o ? N ie c o le p ie j p r z e d ­ sta w ia się s y t u a c ja w ż y z n y m k o m it a c ie Z e m p lé n ‘(w sch odnila S ło w a c z y z n a ), k tó r y aż do 1599 r. n ie m a l nie d ozftał zn iszcze ń w o je n n y c h . A l e i tu g lo b a ln a p r o d u k c ja w la ta c h 1576— 459Θ z m a la ła o 3 4 % , lic z b a g o s p o d a r s tw o 1 2 ,5 % , a p ro d u k c ja p rz e c ię tn a w la ta c h 1561— 1570, 1576 i 1599 w y n o s iła k o le jn o : 30,9, 27,0, i 20,5 g e lim a (s. 1228).

N a to m ia s t c a łk ie m odimienmle w y g lą d a r z e c z w k o m it a c ie N it r a (p o łu d n io w o - -z a c h o d n ia S ło w a cz y z m a ), p o ło ż o n y c h a diala o d te a t r u d z ia ła ń w o je n n y c h . W p r a w ­

δ w p r z y b l i ż e n i u o z n a c z a to 1 1 5 k g z i a r n a z k o p y 6 0 -s n o p o w e j.

6 W X V I i X V I I w . p r z e w a ż a ją p lo n y w g r a n i c a c h 2—4, a o w s a n a w e t 1 — 3 z ia r e n . P o r . Z s . K i r i l l y , L . M a k k a i i i n ., o p . c i t . , t a b l . n a s . 58&—594.

B A D A N I A W Ę G IE R S K IE N A D G O S P O D A R S T W E M C H Ł O P S K IM

dzie i ta m w la ta c h 1576— 1592 m o ż n a z a o b s e r w o w a ć p e w ie n r e g r e s : lic z b a g o s p o ­ d a r s tw z m a la ła o 7 ,3 % , p r o d u k c ja g lo b a ln a o 2 4 % , p r o d u k c ja p r z e c ię tn a z g o s p o ­ d a r stw a o 1 5 % (ta b l. 11), ale m im o to p rz e cię tn a produk cjia g o s p o d a r s tw a w a h a s ię iw g r a n ic a c h 75,5— 107 g e lim a , -co w e d łu g p r z y ję te g o schem atu, oziniacza 37,8·— 53.5 q ziarn a.

J a k w ty c h w a r u n k a c h p r z e d s t a w ia się p r o d u k c ja to w a r o w a ? J a k b y ła m o w a , a u to r z y o d lic z a ją n a w y s ie w 2 0 % z b io r ó w , ty le ż n a d ziesię cin ę k r ó le w s k ą i d w o r ­ s k ą ; n a k o n s u m p c ję w ła s n ą — 6 q, a c a łą re sz tę tr a k tu ją j a k o n a d w y ż k ę to w a r o w ą (ta b l. 14 n a s. 1229). W k o m ita c ie N it r a s ta n o w i to o b . 5 0 % z b io r ó w (20— 26 q ), po p a r ę q w trz ec h in n y ch k o m ita ta c h , w y j ą w s z y g d y zibiory sipadają p o n iż e j 10 q , a w k o m it a c ie B e r e g — w c a le . O c z y w iś c ie n a s u w a s;ię p y ta n ie , c z y 6 q (ок. 120 k g n a osobę) to ilo ść w y s ta r c z a ją c a n a w ła s n ą k o n s u m p c ję ? N ie z n a m y s k ła ­ du m e n u c h ło p a w ę g ie r s k ie g o w b a d a n y m o k resie . W s p ó łc z e ś n ie ch ło p p o ls k i k o n ­ su m o w a ł p r z y p u s z c z a ln ie o k . 300 k g z ia r n a ro c z n ie , nie lic z ą c w y r o b u n a p o j ó w 7. P r a w d o p o d o b n ie z b liż o n ą ilo ść z ia r n a sp o ż y w a li ch ło p i f r a n c u s c y w X V T I I w .8 A je s t to p r o b le m z a sa d n ic z y d l a o sz a c o w a n ia p o z io m u p r o d u k c ji to w a r o w e j g o ­ s p o d a r stw a c h ło p sk ie g o . W p r a w d z ie w e d łu g s ta ty s ty k i w s p ó łc z e s n e j w la ta c h 1933— 1966 sp o ż y c ie zb óż w P o lsc e w a h a się w g r a n ic a c h 136— 166 k g n a g ło w ę (<w p r z e ­ licze n iu na m ą k ę ), n a W ę g r z e c h — w g r a n ic a c h 135 do 145 k g , a w n ie k tó r y c h k r a ja c h n a jb a r d z ie j r o z w in ię t y c h g o sp o d a r c z o w o sta tn ic h la t a c h n a stą p ił sp a d e k d o 66— 70 k g n a g ł o w ę 9. O c z y w iś c ie z p o w o d u z m ia n y s tr u k tu r y sp o ż y c ia w i e l ­ k o ści te n ie m o g ą b y ć p o r ó w n y w a ln e z o k r e se m f e u d a ln y m . P o n a d to n a s u w a się je sz c ze p y ta n ie , c z y nie n a le ż y p r z e z n a c z y ć p e w n e j ilo śc i ziarn a n a ż y w ie n ie d r o ­ b iu i in w e n ta r z a , t y m b a rd z ie j że a u to r z y p o d k r e ś la ją w y s o k ą k o n s u m p c ję m ię sa w b a d a n y m o k r e s ie (s. 1219)? I je sz c ze je d n a w ą tp liw o ś ć m e to d y c z n a . C z y m o ż n a b a d a ć to w a r o w o ś ć g o s p o ­ d a r s tw a ch ło p sk ie g o b e z u w z g lę d n ie n ia str u k tu r y p o s ia d a n ia z ie m i, a r e a łu g o s p o ­ d a r stw a , z ró ż n ic o w a n ia m a ją tk o w e g o w si (s. 1230)? P rz e cie im w ię k s z e g o s p o ­ d a r stw o , im w y ż s z a je g o p r o d u k c ja , ty m w y ż s z y o d se te k aboża m o żn a p r z e z n a ­ czyć n a r y n e k , i o d w ro tn ie . N a to m ia s t a u to r z y s ta le p o s łu g u ją się w ie lk o ś c ia m i śre d n ie j p r o d u k c ji g o s p o d a r s tw a , z a le żn ie od k o m ita tu i r o k u u w z g lę d n io n e g o w r a c h u n k u . A p rz e c ie ż o b o k sie b ie m o g ły e g z y s to w a ć z a r ó w n o g o s p o d a r s tw a d y s p o n u ją c e n a d w y ż k ą to w a r o w ą , j a k i d e fic y to w e 10. W y s o k o ś ć p r o d u k c ji o c z y w iś c ie m o ż e rz u c a ć ś w ia tło n a w ie lk o ś ć u p ra w ia n e g o a r e a łu . P r z y jm u ją c z a a u to r a m i 20ю/» na w y s ie w , o t r z y m u je m y w ie lk o ś ć w y s ie w ó w w p o s z c z e g ó ln y c h k o m ita ta c h n a je d n o g o sp o d a r stw o , a m ia n o w ic ie : N it r a 7,0—

10,7 q , B o rso d 2,0—4,5 q, H e v e s 1,5—4,5 q, Zem iplén 2,0—5,0 q, B e r e g 1,4—·1,9 q . Z a le ż n ie od w a h a ń „ n o r m ” w y s ie w u n a 1 ha 11 w p ie r w s z y m w y p a d k u o z n a c z a to o r ie n ta c y jn ie 7—10 h a z a s ie w ó w , w 3 n a stę p n y c h — 2 lu b n a w e t miniej — do 4.5 ,ha; w k o m it a c ie B e r e g ok . 1,5— 2 h a za sie w ó w .

Z a t r z y m a liś m y s ię d łu że j n ad z w ię z ły m a r ty k u łe m Z s. K i r i 11 y i I. N . K i s s,

7 A . W y c z a ń s k i , U w a g i o k o n s u m p c j i ż y w n o ś c i w P o l s c e X V I w ., ,,K w a r t a l n i k H i s t o r i i K u l t u r y M a t e r i a l n e j ” t. V I I I , 1960, n r 1 , s . 24'; t y le ż s a m o p r z y j m u j e H . Ł o w - m i a ń s k i , P o c z ą t k i P o l s k i t. I I I , W a r s z a w a 1967, s . 310. 8 P o r . A . G . C h e v a 1 1 a z, A s p e c t s d e l ’ a g r i c u l t u r e v a u d o i s e à la f i n d e V A n c i e n R é g i m e , L a u s a n n e 1949, s . 10 1— 2 ; R . H . A n d r e w s , L e s p a y s a n s d e s M a u g e s a u X V I I I s ., T o u r s 1935, S. 1 1 1 , 114 . » R o c z n i k s t a t y s t y c z n y 1968, s . 686. ίο p o r . W . K u l a , T e o r i a e k o n o m i c z n a u s t r o j u f e u d a l n e g o , W a r s z a w a 1962, s. 72—74. u N a w s c h o d n i c h W ę g r z e c h w X V I i X V I I w . m i a n o w y s ie w a ć 0,83 h l n a 1 i u g e r u m ; o z n a c z a to o k . 100 k g n a 1 h a . P o r . Z s . K i r i l l y , L . M a k k a i i i n . , o p . c i t ., s. 617— 619, n a t o m ia s t w d o b r a c h L i e t a v a n a S ł o w a c z y ź n i e — n a 1 m ó r g 1,24 h l , c o d a j e 150 k g n a 1 h a ( A . K a v u 1 j a k , L i e t a v a , S v . M a r t in 1948, s . 67, 128, 213).

722

g d y ż n a p r a w d ę p o w in ie n o n z a in te r e so w a ć h is t o r y k a ip olsk iego, k tó r e g o p o c ią g a ją a n a lo g ic z n e z a g a d n ie n ia . W z a j e m n a w y m ia n a sp o str z e ż e ń b a d a w c z y c h i w ą t p l i­ w o ś c i m e to d y c z n y c h w y d a je się u ż y te c zn a . Z p e w n o ś c ią a u to r z y p r z e d s ta w ią w y ­ n ik i sw y c h b a d a ń w w e r s ji o b s z e r n ie js z e j, a l e c z y tr u d n o ści języlk ow e p o z w o lą o b c e m u c z y t e ln ik o w i za p o zn a ć się z n im i? I jes'zcze je d n o s p o str z e ż e n ie n a tu ry s u b ie k t y w n e j: z a p r e z e n to w a n e tu b o g a c tw o m a te r ia łó w do b a d a ń n ad p ro d u k c ją g o s p o d a r s tw a c h ło p sk ie g o w r ę c z o s z a ła m ia p o ls k ie g o h isto r y k a .