Widok Ciało socjologicznie (ro)zebrane

CIAŁO SOCJOLOGICZNIE (RO)ZEBRANE

się problemami intensywnie obecnymi w reflek-sji wielu dyscyplin: filozofii, antropologii, so-cjologii, kulturoznawstwa itd. Periodyki nauko-we i konferencje poświęcają tej tematyce wiele miejsca. Na polskich uczelniach zaczynają poja-wiać się nowe propozycje zajęć. Paradoksalnie jednak na język polski nie zostały do tej pory przetłumaczone najważniejsze prace z zakresu socjologii ciała, która od trzydziestu lat zajmuje poczesne miejsce wśród socjologicznych subdy-scyplin. Takie teksty jakThe Body and Society Bry-ana S. Turnera,Body Modification Mike’a Feather-stone’a czy The Body and Social Theory Chrisa Shillinga wciąż dostępne są jedynie w oryginale. Tym samymSocjologia ciała Honoraty Jakubow-skiej — jako podręcznik, którego głównym ce-lem jest zebranie i uporządkowanie podstawo-wych zagadnień znajdujących się w obszarze za-interesowań tej subdyscypliny — wypełnia swo-istą lukę w wydawnictwach poświęconych ciału i ma szansę stać się nowym punktem odniesie-nia, a zarazem wskazać obszary dotąd nierozpo-znane przez tych, którzy uczynili z ciała główny przedmiot swoich zainteresowań1_.

Struktura monografii Jakubowskiej jest bar-dzo przejrzysta, składa się ze wstępu, trzech wy-raźnie sproblematyzowanych części, opatrzo-nych przez autorkę kilkustronicowymi wprowa-Adres do korespondencji: joanna.michal-ska@gmail.com

1_{Honorata Jakubowska,Socjologia ciała,}

Wy-dawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009, stron 319.

dzeniami i podzielonych na rozdziały (co wy-raźnie porządkuje całość i umożliwia odnalezie-nie poszukiwanego problemu), z których każdy z powodzeniem może funkcjonować jako odręb-na całostka. To, czego w strukturze całości może brakować, to pytania problemowe i bibliografia proponowana po każdej części czy nawet po ko-lejnych rozdziałach. Sprawdziło się to z powo-dzeniem w kolejnych częściach podręczników do antropologii wydanych przez Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego2.

Część pierwszą autorka poświęciła statuso-wi ciała w kulturze współczesnej. Kolejne roz-działy dotyczą: wzrostu indywidualizmu i ro-li jednostki, rozwoju społeczeństwa konsump-cyjnego, emancypacji kobiet i kobiecej seksual-ności, przemian obyczajowości, rozwoju nauki i technologii, medykalizacji oraz ciała jako jed-nostkowej i społecznej (re)konstrukcji. Ta część pracy staje się diagnozą (po)nowoczesności po-przez znaczenia nadawane ciału z perspektywy pojęć, których zwykło się używać do mówienia o postmodernizmie, ponowoczesności, późnej nowoczesności itd. Autorka dokonała zatem cie-kawej próby przełożenia czy raczej przyłożenia pojęć służących do badania i opisywania całej rzeczywistości społecznej do ciała właśnie. Tym samymSocjologia ciała jest głosem w dyskursie znacznie szerszym niż ten, który toczy się w ty-tułowej subdyscyplinie. Kolejne zjawiska anali-zowane przez autorkę ukazują proces, w

któ-2_{Zob. np.Antropologia ciała. Zagadnienia i}

wy-bór tekstów, M. Szpakowska (red.), WUW, War-szawa 2008.

„KULTURA I SPOŁECZEŃSTWO”, rok LIV, nr 1, 2010 JO ANNA MICHAŁOWSKA Łódź ISSN 0023-5172 P O L S K A A K A D E M I A N A U K K O M I T E T S O C J O L O G I I I N S T Y T U T S T U D I Ó W P O L I T Y C Z N Y C H

200

człowie-ka, przestrzenią do wypisywania znaczeń, prze-kształcania, kreowania. „Coraz więcej aspek-tów cielesności znajduje się w dyspozycji jed-nostki, także takich, które do niedawna uzna-waliśmy za stałe, staje się więc ona do pew-nego stopnia przedmiotem wyborów i moż-liwości, pewnym wymagającym ciągłej uwagi konstruktem” (s. 90). Jednostki przejęły pra-wo wyboru, ale — co za tym idzie — to one stały się także kontrolerami własnej cielesno-ści. Kultura dostarcza wielu wzorców, do któ-rych dążenie zaczęło być uznawane za cnotę. Korzystanie z zabiegów medycyny estetycznej, uprawianie sportu, używanie odpowiednich ko-smetyków, noszenie modnych ubrań, perfumo-wanie się czy regularne badania profilaktycz-ne stały się immaprofilaktycz-nentną częścią życia czło-wieka mądrego, ambitnego, odnoszącego suk-cesy itd. Rozdział poświęcony rozwojowi na-uki i techniki wskazuje na niezwykle istotną w dyskursie o cielesności perspektywę pytań o integralność ciała ludzkiego i jego granice. „Ciała stają się połączeniem elementów natu-ralnych i sztucznych, starych i nowych; nie-doskonała natura otrzymuje wsparcie ze stro-ny nauki i technologii, następuje zastępowa-nie «zużytych» części nowymi i sprawzastępowa-nie funk-cjonującymi, następuje «wyrafinowana koloni-zacja» ciał dokonywana przez maszyny i pro-tezy” (s. 77). Współczesne ciało jest zarazem naturalne i skonstruowane, zbudowane z czę-ści naturalnych, zmodyfikowanych i sztucznych, a przeróżne oferowane przez kulturę prakty-ki cielesne oddalają człowieka od materii, nie-ustannie poddawanej różnym zabiegom i mani-pulacjom3_.

Honorata Jakubowska w pierwszej czę-ści książki wskazuje te zjawiska, które skie-rowały badawcze spojrzenie socjologów na problem cielesności. Zjawiska, które zmieni-ły ciało zbiorowe w ciało indywidualne, cia-ło tajemnicze w ciacia-ło opisane, ciacia-ło

teolo-3_{J. Bator, Posłowie. Ciała anamorficzne. Kilka}

uwag filozoficznych, w: Ucieleśnienia. Ciało w zwier-ciadle współczesnej humanistyki. Myśl — praktyka — reprezentacja, A. Wieczorkiewicz, J. Bator (red.), IFiS PAN, Warszawa 2007, s. 291.

giczne w ciało medyczne4_{, a ciało biologiczne} w ciało społeczne. Szczególnie cenne jest wska-zanie dzięki tak pomyślanej konstrukcji wy-wodu obszarów, które w istotny sposób zmie-niły miejsce ciała w kulturze i które wciąż to „miejsce” redefiniują i dookreślają. Pozwa-la to czytelnikowi zorientować się w mnogo-ści perspektyw badawczych i sieci kontekstów tej problematyki. To, czego brakuje tej czę-ści, to rozdziału poświęconego przemianom de-mograficznym, które także w istotnym stop-niu wpłynęły na współczesne konstruowanie cielesności, o czym pisali „ojcowie” socjolo-gii ciała, między innymi Featherstone i Tur-ner. Autorka tłumaczy się wprawdzie z te-go braku, ale nie zmienia to faktu, że tom jest o tę problematykę uboższy. Drugim ob-szarem nienasycenia jest, moim zdaniem, spro-wadzenie roli feminizmu do wpływu, jaki wy-warł na współczesne myślenie o ciele, choć ruch feministyczny stworzył własny język opi-su tej problematyki i, obok konstruktywizmu, naturalizmu i fenomenologii stanowi odrębny dyskurs mający specyficzne problemy badaw-cze5_.

Część druga książki jest poświęcona roz-wojowi refleksji o ciele w naukach społecz-nych. Kolejne rozdziały dotyczą: dualistycznej koncepcji Kartezjusza, ciała w koncepcjach fi-lozoficznych, antropologicznego spojrzenia na ciało, odkrywania ciała w socjologii i naro-dzin i rozwoju nowej subdyscypliny. Autor-ka postawiła sobie w tej części monografii bardzo ambitne zadanie nakreślenia na trzy-dziestu stronach historii nauki o cielesności, choć to temat na obszerną monografię. Kon-struując rozdział poświęcony filozofii poszła tropem rozważań Marka Drwięgi, który napi-sał obszerne studium z antropologii

filozoficz-4_{T. Wiślicz,Historia ciała: koncepcja, realizacje,}

perspektywy, w: Ucieleśnienia…, cyt. wyd., s. 43.

5_{Por. E. Grosz, Volatile Bodies: Toward}

a Corporeal Feminism, Indiana University Press, Bloomington 1994; E. Hyży,Kobieta, ciało, tożsa-mość. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej, Uni-versitas, Kraków 2003; J. Mizielińska,Płeć, ciało, seksualność. Od feminizmu do teorii queer, Univer-sitas, Kraków 2006.

OMÓWIENIA, POLEMIKI, RECENZJE

201

reprezen-tuje skromna liczba badaczy — siedem stron rozdziału zmieściło jedynie Mary Douglas, Ju-lię Kristevę z niewielkim akcentem dotyczącym Marcela Maussa. Koncepcje Douglas i Kriste-vej stanowią swoiste kontinuum problematyki dołu materialno-cielesnego, granic ciała trakto-wanych jako granice kultury. Tabu brudu pierw-szej i kategoria abjectu drugiej7_stanowią nie-zwykle ważne wydarzenia w antropologii ciała, ale z całą pewnością nie jedyne. Trudno zrozu-mieć jedynie epizodyczne pojawienie się Marce-la Maussa, któregoSposoby posługiwania się ciałem to praca kanoniczna dla antropologicznego dys-kursu o ciele. Porównywalnie istotne są Prze-miany obyczajów w cywilizacji Zachodu Norberta Eliasa. Mauss i Elias, którzy ogłosili swoje prace w latach trzydziestych, zapoczątkowali falę za-interesowania cielesnością codzienną człowieka Zachodu8_{. Zastanawiający jest także brak} ta-kich autorów jak Claude Lévi-Strauss czy Yi-Fu Tuan.

Dwa ostatnie rozdziały drugiej części Jaku-bowska poświęciła wyłanianiu się problematy-ki związanej z ciałem w socjologii. Idąc tro-pem Chrisa Shillinga, wskazała na ślady obecno-ści ciała w tekstach klasycznej socjologii. Krót-ki przegląd „nieobecnej obecności” cielesności u Comte’a, Durkheima, Simmla i Webera stano-wi interesujący problem badawczy, polegający na śledzeniu kanonicznych tekstów socjologicz-nych pod kątem zapisasocjologicz-nych tam implicite pro-jektów ciała. Dziwi jednak nieobecność w tak pomyślanym rozdziale nazwisk takich myślicie-li jak Foucault, Giddens czy Goffman. W ostat-nim rozdziale tej części autorka pisze o

pierwo-6_{M. Drwięga,Ciało człowieka. Studium z}

antro-pologii filozoficznej, Księgarnia Akademicka, Kra-ków 2005.

7_{M. Douglas,Czystość i zmaza, tłum. M.}

Bu-cholc, PIW, Warszawa 2007; J. Kristeva,Potęga obrzydzenia. Esej o wstręcie, tłum. M. Falski, Wy-dawnictwo UJ, Kraków 2007.

8_{M. Mauss,Sposoby posługiwania się ciałem, w:}

M. Mauss,Socjologia i antropologia, tłum. różni, PWN, Warszawa 1973; N. Elias,Przemiany oby-czajów w cywilizacji Zachodu, tłum. T. Zabłudow-ski, PIW, Warszawa 1980.

cinach socjologii ciała jako odrębnej subdyscy-plinie socjologicznej. Wskazuje teksty, które da-ły jej początek i badaczy, którzy określają jej pro-blemy badawcze, tworzyli i tworzą język opi-su ciała. Wymienia, za Turnerem, najważniej-sze założenia teoretyczne i zagadnienia badaw-cze socjologii ciała. „Do socjologii ciała zaliczyć można badanie: symbolicznego znaczenia cia-ła, wpływu ciała na praktyczną organizację ży-cia społecznego, płciowego zróżnicowania ucie-leśnienia, związków między ciałem i technolo-gią; a także socjologię starości i starzenia się, zagadnienia zdrowia, choroby i samopoczucia obecne w socjologii medycyny oraz analizowane w ramach socjologii sportu zagadnienia ćwiczeń cielesnych” (s. 133). Szczególnie cennym frag-mentem drugiej części podręcznika jest podroz-dział poświęcony socjologii ciała w Polsce. Ja-kubowska wskazuje ośrodki akademickie, któ-re włączyły problematykę cielesności w obszar swoich zainteresowań badawczych i proponu-ją studentom zajęcia jej poświęcone. Dokonu-je też przeglądu polskiej literatury przedmiotu i prac zagranicznych przetłumaczonych na język polski.

Trzecia część książki poświęcona jest ciału jako przedmiotowi rozważań socjologicznych. Autorka omawia kolejno problemy: ciała jako elementu (ponowoczesnej) tożsamości, ciała ja-ko elementu gry interakcyjnej, ciała jaja-ko kapita-łu, ciała jako towaru i obiektu własności, cia-ła jako miejsca kontroli społecznej, ciacia-ła jako odbiorcy wrażeń, narzędzia przyjemności i dła cierpienia i ciała (ucieleśnienia) jako źró-dła wiedzy i doświadczenia. Jakubowska wska-zuje pozostające w kręgu zainteresowań socjo-logii aspekty funkcjonowania ciała i poprzez ciało w świecie współczesnym. Ciało występu-je jako przedmiot badawczy na gruncie trzech „starych” perspektyw poszukiwań socjologicz-nych: dotyczących władzy, tożsamości i nierów-ności społecznych. Tym samym swoistymi pa-tronami rozdziałów trzeciej części są Michel Foucault, Anthony Giddens, Pierre Bourdieu, Erving Goffman, Judith Butler, Ulrich Beck, Zygmunt Bauman i Mary Douglas. „Poprzez cia-ło pokazujemy naszą przynależność do jednych grup społecznych i dystans dzielący nas od in-nych grup. Różnice w wyglądzie zewnętrznym

202

Socjologia ciała Honoraty Jakubowskiej to pierwszy na polskim rynku wydawniczym pod-ręcznik poświęcony w całości tej subdyscypli-nie. Dlatego niezależnie od wszelkich wątpli-wości, należy docenić publikację, która zbiera i porządkuje wiedzę socjologiczną o ciele. „Cia-ło jako medium doznawania i poznawania oraz jako podstawowa materia wyrażania domaga się refleksji wyrażanej w języku swoich czasów” — twierdzi Anna Wieczorkiewicz9_{. Książka} Jaku-bowskiej z pewnością wpisuje się w ten postu-lat, przyczyniając się do kształtowania języka, którym socjolog może mówić o ciele. Cenne jest to, że autorka często wraca do „ciała polskie-go”, sprowadzając omawianą problematykę do polskiej rzeczywistości społecznej. Przecierając szlak łatwo popełnić błędy, których Jakubowska nie uniknęła. Najwięcej wątpliwości budzi po-wierzchowność i nadmierna skrótowość drugiej części pracy. Fragment, który powinien osadzać problematykę w jasnym kontekście, ledwie za-rysowuje kontury tła. Wątki dotyczące kilku au-torów, którzy położyli kamienie milowe w my-śleniu o ciele, jak między innymi Mauss i Elias, zostały rozrzucone w różnych częściach pracy, co sprawia, że chronologiczny porządek traci na znaczeniu, wkrada się zamieszanie. Poza wątpli-wościami natury ogólnej i tymi, o których kolej-no wspominałam, opracowanie Hokolej-noraty Jaku-bowskiej, jako pierwsze na rynku, z pewnością będzie stanowić ważny punkt odniesienia dla przyszłych publikacji ciału poświęconych.

9_{A. Wieczorkiewicz, Wstęp, w:}

Ucieleśnie-nia…, cyt. wyd., s. 8.

czy w dbaniu o zdrowie są narzędziami znania (my) oraz segregacji, wykluczania i rzania barier (inni, obcy). P oprzez ciało stujemy swoją przynależność grupową, ny system wartości, a także praktyk owany styl życia” (s. 11). K olejne rozdziały opisują obszar y ucieleśniania ról, potrzeb, relacji z innymi, ze sobą i rzeczywistością. Ciało odczuwające, rażające, znaczące, ograniczone, otwarte, obecne, sztuczne itd. to emanacje ludzkiej lesności, które socjolog ciała może badać, poznawać i opisywać. Mnogość tych — nomen omen — wcieleń najlepiej świadczy o złożoności problematyki, która oscyluje między socjologią, antropologią i filozofią. T rzecia część podręczni-k a Honoraty Japodręczni-k ubowskiej jest ciek awym wieniem obszarów badawczych. Wynik a z niej ponadto, że przedmiot zainteresowań socjologii ciała włącza się w wielkie problemy socjologii, redefiniując je i dookreślając. Brak uje tu działu poświęconego starości, ności i chorobie, czyli stanom, które ją ciało znaczenia, przywracając je czystej logiczności. Obszar ten jest szczególnie intere-sujący, ponieważ dok onuje się w nim radyk alna zmiana znaczeniowa, najczęściej skutk ująca rzuceniem takiego „ciała” poza granice tego, co pożądane, a nawet akceptowane.

Zak ończenie całości k siążki wieńczy lat, dotyczący k onieczności zintensyfik owania badań empir ycznych poświęconych ciału. gnoza stanu socjologii ciała dok onana przez au-tork ę wsk azuje — moim zdaniem, słusznie — na przeteoretyzowanie polskiej reflek sji nad cie-lesnością.