Marek MACIEJEWSKI*
Od krytyki demokracji parlamentarnej
do pochwa³y dyktatury.
Niemiecka myœl nacjonalistyczna 1918–1933
Problem pañstwa, jego ustroju i funkcji stanowi od czasów nowo¿yt-nych jedn¹ z najwa¿niejszych kwestii podejmowanowo¿yt-nych przez twórców niemieckich doktryn politycznych i prawnych. Ju¿ w okresie renesansu zaj¹³ siê ni¹ protestancki duchowny i ideolog Martin Luther, wskazuj¹c na potrzebê istnienia silnej w³adzy pañstwowej w celu poskromienia z³ej natury cz³owieka. Doktryna reformacji wypracowa³a nastêpnie charakte-rystyczn¹ dla sposobu ujmowania przez ni¹ spraw pañstwowych koncep-cjê „wiernoœci wobec zwierzchnoœci” (Obrigkeitstreue), która okreœla³a nadrzêdny stosunek rz¹dz¹cych do rz¹dzonych. Zagadnienie pañstwa by³o istotnym elementem pogl¹dów niemieckich przedstawicieli szko³y prawa natury w XVII w. (S. Pufendorf, J.Ch. Wolff, Ch. Thomasius). Wy-mienionych ideologów interesowa³a geneza pañstwa i legitymacja do sprawowania w³adzy, któr¹ upatrywali w umowie spo³ecznej1. Problem pañstwa przewija³ siê równie¿ w s³abo zreszt¹ rozwiniêtej w porównaniu z Francj¹ czy Angli¹ niemieckiej myœli oœwieceniowej. Jeszcze wiêkszego znaczenia nabra³ w XIX w. m.in. za spraw¹ ustrojowych reform pruskich Karla Augusta von Hardenberga i Karla von Steina. Wtedy pojawi³a siê
UNIWERSYTET OPOLSKI OPOLE 2016
* Uniwersytet Opolski, e-mail: maciejew@prawo.uni.wroc.pl.
1W kwestii kszta³towania siê pogl¹dów na pañstwo w Niemczech odsy³am m.in. do
podrêcz-ników z dziejów myœli politycznej i prawnej: J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn
politycz-nych i prawpolitycz-nych, Warszawa 1973; H. Olszewski, M. Zmierczak, Historia doktryn polityczpolitycz-nych i prawnych, Poznañ 1994 lub inne wyd.; H. Fenske, D. Mertens, W. Reinhard, K. Rosen, Geschi-chte der politischen Ideen. Von der Antike bis zur Gegenwart, Frankfurt a. M. 1996; Politische Theorien von der Antike bis zur Gegenwart, hrsg. von H.-J. Lieber, Bonn 1993.
wa¿na w niemieckich doktrynach kwestia relacji miêdzy pañstwem i na-rodem. Ideowe dyskusje nad tym zagadnieniem – splataj¹ce siê niekiedy z dywagacjami o zaletach i wadach demokracji – czêsto sprowadza³y siê do wykazania prymatu jednego czynnika nad drugim, czyli pañstwa nad narodem b¹dŸ odwrotnie. Dylematy dotycz¹ce stosunku pañstwo–naród stara³y siê rozstrzygn¹æ w XIX w. ró¿ne doktryny niemieckie: roman-tyzm polityczny (J.I. Görres, Novalis, A. Müller i in.), szko³a historyczna w prawoznawstwie (G.F. Puchta, F.K. von Savigny, F. Eichhorn), ideali-œci (J.G. Fichte, G.W.F. Hegel, I. Kant), reformiideali-œci (F. Lassalle), pozyty-wiœci prawnicy (R. von Ihering. G. Jellinek, P. Laband i in.), nacjonaliœci (m.in. H. von Treitschke), konserwatyœci (zw³aszcza F. Meinecke).
Istotny wp³yw na niemieckie koncepcje pañstwa i narodu w tamtym stuleciu wywar³o polityczne i terytorialne rozbicie Niemiec od zakoñcze-nia wojny trzydziestoletniej w 1648 r. do utworzezakoñcze-nia zjednoczonej Rzeszy w 1871 r. Zrozumia³e zatem, ¿e niemal wszystkie wymienione doktryny niemieckie g³osi³y kult silnej i jednolitej organizacji pañstwowej, nie ne-guj¹c jednak znaczenia narodu, który nie móg³by siê wprawdzie obyæ bez pañstwa, lecz równie¿ ono nie mia³oby racji bytu bez narodu. W filozofii Hegla z pocz¹tku XIX w. relacja miêdzy tymi czynnikami przybra³a kom-promisow¹ formu³ê jednoœci pañstwa i narodu. Nieoceniony wk³ad w roz-wój teorii pañstwa oraz suwerennoœci jego w³adzy wnieœli niemieccy po-zytywiœci prawnicy, przygotowuj¹c za³o¿enia zjednoczenia Niemiec i funk-cjonowania instytucji ustroju Rzeszy po 1871 r. Przypomnijmy, ¿e funda-mentalnym elementem tej doktryny by³a idea pañstwa prawnego
(Recht-staat)2. Nie wszyscy niemieccy ideologowie omawianego okresu uwa¿ali jednak za najwa¿niejsz¹ cechê w³adzy pañstwowej praworz¹dnoœæ. Two-rz¹cy swe koncepcje na prze³omie XIX i XX w. wspomniany historyk Mei-necke zak³ada³ celowoœæ przekszta³cenia siê „narodu kulturalnego”
(Kul-turnation) w „naród pañstwowy” (Staatsnation). Nie by³by on wy³¹cznie
„wspólnot¹ ducha”, lecz stanowi³by równie¿ strukturê polityczn¹3. Po zjednoczeniu Niemiec pojawi³y siê w krêgach nacjonalistyczno-rasistow-skich tak¿e pogl¹dy wyra¿aj¹ce krytyczny stosunek do pañstwa niemiec-kiego jako instytucji, która nie spe³ni³a pok³adanej w niej nadziei na roz-wój narodu. Wyros³a pod koniec XIX w. na takim m.in. pod³o¿u ideologia 2Na temat tego pojêcia uros³a ju¿ obszerna literatura naukowa, której nie sposób przytoczyæ
w tym artykule. Wska¿ê zatem tylko na publikacjê: K. Jonca, Ewolucja pojêcia „pañstwa
praw-nego” w niemieckiej doktrynie prawnej, Wroc³aw 1976, s. 213 i n.
3F. Meinecke, Weltbürgertum und Nationalstaat. Studien zur Genesis des deutschen Natio-nalstaates, München–Berlin 1908, s. 2–3. Por. te¿ H. Olszewski, Friedrich Meinecke. Z dziejów ideologii konserwatyzmu w Niemczech, [w:] Studia z dziejów myœli politycznej w Niemczech XIX i XX wieku, red. H. Olszewski, Poznañ 1982, s. 161 i n.
volkistowska nie negowa³a wprawdzie potrzeby istnienia silnej w³adzy pañstwowej (cesarstwa Hohenzollernów), ale do rangi czynnika pierw-szorzêdnego w ramach struktury pañstwowej podnios³a w³aœnie nie-mieck¹ wspólnotê narodow¹ (deutsche Volksgemeinschaft) opart¹ na bio-logicznych i kulturalnych kryteriach4. Volkiœci dobitnie akcentowali w swej doktrynie, ¿e pañstwo powinno s³u¿yæ narodowi (Volk), stanowi¹c przede wszystkim „œrodek do celu”, jakim jest urzeczywistnienie intere-sów tej rasowej i duchowej wspólnoty.
Dylematy nurtuj¹ce niemieckich twórców koncepcji pañstwa w XIX w. nie by³y obce równie¿ autorom doktryn politycznych i prawnych w Rze-szy po pierwszej wojnie œwiatowej. Mo¿na nawet wyraziæ opiniê, ¿e dys-kusje wokó³ modelu pañstwa sta³y siê wtedy w Niemczech jeszcze bar-dziej o¿ywione ni¿ we wczeœniejszym okresie. Wi¹za³y siê one bowiem z burzliwymi wydarzeniami w Rzeszy pod koniec wojny i po klêsce mili-tarnej w 1918 r., tj. zw³aszcza z upadkiem cesarstwa i ustanowieniem rz¹dów republikañskich. Dokonana rewolucyjnie zmiana ustroju politycz-nego Niemiec podwa¿y³a wiarê znacznej czêœci spo³eczeñstwa w stabil-noœæ i potêgê pañstwa. Po pierwszej wojnie œwiatowej œciera³y siê w Rze-szy pogl¹dy licznych przeciwników i niewielu zwolenników demokracji parlamentarnej. Nale¿y jednak za H. Möllerem powtórzyæ, ¿e mimo oko-licznoœci niesprzyjaj¹cych rozwojowi tego ustroju bilans dziejów politycz-nych Republiki Weimarskiej, czyli lat 1918–1933, nie wypad³ wy³¹cznie negatywnie5. Prawne podstawy demokracji parlamentarnej zawarte w konstytucji Rzeszy z 1919 r. okaza³y siê bowiem trwalszym elementem funkcjonowania pañstwa, ni¿ mog³o siê to wydawaæ u zarania ustroju republikañskiego w Niemczech. Liczebnoœæ i polityczna si³a przeciwni-ków demokracji parlamentarnej stwarza³y wszak¿e trudn¹ do przezwy-ciê¿enia przeszkodê w rozwoju instytucji ustrojowych Rzeszy po pierw-szej wojnie œwiatowej. Adwersarze tzw. systemu weimarskiego na ogó³ wywodzili siê z nacjonalistycznych œrodowisk mieszczañskich, które ju¿ przed 1918 r. wykazywa³y podatnoœæ na has³a volkistowskie. Warto wskazaæ na pewn¹ prawid³owoœæ cechuj¹c¹ koncepcje przeciwników de-mokracji parlamentarnej. Tylko nieliczni spoœród nich opowiadali siê 4Szerzej na temat tej doktryny por. wci¹¿ jedn¹ z najlepszych, choæ ju¿ dawno wydanych
monografii G.L. Mossego, Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowód intelektualny Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1972. Odsy³am te¿ do mojej ksi¹¿ki Ruch i ideologia narodowych socjalistów w
Re-publice Weimarskiej. O Ÿród³ach i pocz¹tkach nazizmu 1919–1924, Warszawa–Wroc³aw 1985,
s. 42 i n., 178 i n.
5H. Möller, Weimar. Niespe³niona demokracja, Warszawa 1997, s. 217 i n. Por. te¿ M.
Ma-ciejewski, Miêdzy II a III Rzesz¹. Szkic z dziejów niemieckiej demokracji parlamentarnej
1918–1933, „Politeja. Pismo Wydzia³u Studiów Miêdzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu
mianowicie za przywróceniem w³adzy Hohenzollernów6. Wiêkszoœæ prze-ciwników ustroju politycznego przyjêtego w konstytucji Niemiec z 1919 r. g³osi³a potrzebê ustanowienia rz¹dów autorytarnych, niekoniecznie spra-wowanych przez monarchê, lecz na przyk³ad przez prezydenta Rzeszy lub innego dyktatora czy wodza. Jak zauwa¿y³ znawca dziejów Republiki Weimarskiej K.D. Bracher, „wo³anie o wodza” (Ruf nach einem Führer) obdarzonego charyzmatem rozlega³o siê po 1918 r. w Niemczech z licz-nych krêgów prawicowonacjonalistyczlicz-nych7.
Has³o silnej w³adzy o cechach dyktatorskich sta³o siê jednym z g³ów-nych za³o¿eñ niemieckiej doktryny tzw. rewolucji konserwatywnej (kon -servative Revolution), która rozwija³a siê w Republice Weimarskiej.
Za-wiera³a ona wprawdzie w swej nazwie logiczn¹ sprzecznoœæ contradictio
in adiecto, lecz precyzyjnie ujmowa³a kwestie ustrojowo-prawne. Mo¿na
przyj¹æ, ¿e rewolucyjny konserwatyzm by³ wiod¹cym i najbardziej repre-zentatywnym intelektualnie nurtem niemieckiego nacjonalizmu po pier-wszej wojnie œwiatowej. Centralny punkt tej doktryny, a w³aœciwie szere-gu doktryn sk³adaj¹cych siê na zjawisko o nazwie konservative
Revolu-tion, stanowi³ bowiem – podobnie jak w volkizmie – naród niemiecki
ro-zumiany jako wspólnota (Volksgemeinschaft) i maj¹cy do spe³nienia mi-sjê dziejow¹ w Europie, która wynika³a nie tyle z jego wy¿szoœci rasowej, ile z dorobku cywilizacyjnego Niemców. Rozbudowan¹ ideologiê rewo-lucyjnego konserwatyzmu tworzy³o grono w wielu przypadkach wybit-nych pisarzy polityczwybit-nych, uczowybit-nych prawników, historyków, filozofów oraz literatów o antyliberalnym i nacjonalistycznym œwiatopogl¹dzie8. Do najwa¿niejszych spoœród nich nale¿eli: M.H. Boehm, E.J. Jung, E. Jünger, A. Moeller van den Bruck, E. Niekisch, C. Schmitt, O. Spen-gler i H. Zehrer. Reprezentowana przez tych intelektualistów doktryna i filozofia stanowi³a antytezê progresywnych pr¹dów ideowych od czasów 6 Jej zwolennikami by³y zw³aszcza Deutschnationale Volkspartei i Deutschvölkische
Frei-heitspartei. Por. Die bürgerlichen Parteien in Deutchland. Handbuch der Geschichte der
bürgerlichen Parteien und anderer bürgerlichen Organisationen von Vormärz bis zum Jahre 1945, hrsg. von D. Fricke, Bd. 1, Leipzig 1968, s. 744 i n.
7K.D. Bracher, Die Auflösung der Weimarer Republik. Eine Studie zum Problem des Macht-verfalls in der Demokratie, Düsseldorf 1957, s. 236 i in.
8Literatura naukowa na temat tej doktryny jest ju¿ pokaŸna. Prócz starszych opracowañ,
m.in. A. Mohlera, Die konservative Revolution in Deutschland. Grundriss ihrer
Weltanschau-ung, Stuttgart 1950; 1972 i K. Sontheimera, Antidemokratisches Denken in der Weimarer Repu-blik. Die politischen Ideen des deutschen Nationalismus zwischen 1918 und 1933, München
1962, nale¿y wymieniæ jeszcze monografie: A. Breuer, Anatomie der konservativen Revolution, Darmstadt 1993; R.P. Sieferle, Die Konservative Revolution. Fünf biographische Skizzen, Frank-furt a.M. 1995; M. Maciejewski, Niemieckie elity a hitleryzm. O stosunku rewolucyjnych
konser-watystów do nazizmu w Rzeszy demokratycznej i hitlerowskiej, Wroc³aw 1994, i opracowanie
Ÿród³owe pod red. W. Kunickiego, Rewolucja konserwatywna w Niemczech 1918–1933, Poznañ 1999.
renesansu poprzez oœwiecenie po XX w. Twórcy omawianego kierunku ideowopolitycznego byli konserwatystami w tym, ¿e opowiadali siê za utrzymaniem tradycyjnych wartoœci (naród, pañstwo, honor, bohater-stwo itp.). Rewolucjonizm tych intelektualistów wyra¿a³ siê natomiast w d¹¿eniu do gwa³townych przeobra¿eñ politycznych, spo³ecznych i kul-turalnych przy u¿yciu si³y i przemocy fizycznej. Nie byli oni zatem ani klasycznymi konserwatystami (z tego wzglêdu okreœlani bywaj¹ równie¿ mianem neokonserwatystów), ani te¿ typowymi rewolucjonistami9. Choæ nie stworzyli jednolitej i rozleg³ej organizacji politycznej, pozostaj¹c wed³ug okreœlenia F. Ryszki „oficerami bez armii”, wywarli jednak nie-ma³y wp³yw na ¿ycie polityczne w Niemczech po pierwszej wojnie œwiato-wej. Intelektualny potencja³ rewolucyjnych konserwatystów czyni³ z nich niepoœledni czynnik kszta³towania siê nie tylko antyliberalnych koncep-cji ustrojowych, ale tak¿e urzeczywistniania tych pogl¹dów u schy³ku Republiki Weimarskiej i na pocz¹tku istnienia Trzeciej Rzeszy. Z teo-retycznego dorobku omawianej doktryny skwapliwie starali siê korzy-staæ wszelkiej maœci nacjonalistyczni przeciwnicy demokracji parlamen-tarnej w Niemczech, w tym narodowi socjaliœci, których pomys³y politycz-ne nie wyró¿nia³y siê zreszt¹ niczym oryginalnym. Ideologia „rewolucji konserwatywnej” wyra¿a³a w latach 1918–1933 najwa¿niejsze za³o¿enia autorytarnego modelu pañstwa w ówczesnej Rzeszy, skupiaj¹c jak w so-czewce nadzieje zwi¹zane z likwidacj¹ powszechnie znienawidzonego tzw. systemu weimarskiego w polityce, gospodarce i kulturze. Ze wzglê-du na wiod¹c¹ rolê rewolucyjnego konserwatyzmu w tej dziedzinie jego doktryna stanowi g³ówny przedmiot tego artyku³u.
* * *
Koncepcje pañstwa przewijaj¹ce siê w omawianej doktrynie opiera³y siê na negacji instytucji ustrojowo-prawnych Republiki Weimarskiej. Neokonserwatyœci traktowali ustanowienie demokracji parlamentarnej w Rzeszy po pierwszej wojnie œwiatowej jako przejaw „zawieszenia” dzie-jów Niemiec miêdzy raczej krytycznie ocenianym przez nich cesarstwem Hohenzollernów a przysz³oœci¹ swego narodu po spodziewanym upadku rz¹dów republikañskich. Wspomniany M. van den Bruck rozwa¿a³ w zwi¹z-ku z tym problem „miêdzyhistorii” (Zwischengeschichte) po 1918 r. Zna-ny domoros³y filozof Spengler dowodzi³ jeszcze w 1933 r.: „¯yjemy dzisiaj miêdzy czasami”10. Wywodz¹cy siê z tego samego krêgu ideologicznego 9 Problem wyjaœnienia oksymoronu rewolucyjnego konserwatyzmu podj¹³ R. Skarzyñski
w monografii Konserwatyzm. Zarys dziejów filozofii politycznej, Warszawa 1998, s. 230 i n.
10 O. Spengler, Jahre der Entscheidung. Deutschland und die weltgeschichtliche Entwic-klung, Bd. 1, München 1933, s. 17. Por. te¿ E. Niekisch, Entscheidung, Berlin 1930, s. 185.
F. Fried przekonywa³, ¿e „znajdujemy siê w okresie prze³omowym, podob-nym do tego sprzed pó³tora wieku”, czyli z lat rewolucji francuskiej, któr¹ potêpiali rewolucyjni konserwatyœci. Uwa¿aj¹c Republikê Wei-marsk¹ za swego rodzaju nowotwór polityczny okresu antyhistorii Rze-szy, neokonserwatyœci d¹¿yli do wymazania ze œwiadomoœci narodowej ustrojowych przeobra¿eñ w Niemczech po pierwszej wojnie œwiatowej. Lapidarnie stosunek tej doktryny do demokracji parlamentarnej uj¹³ wspomniany Zehrer, odrzucaj¹c a priori liberalny model sprawowania w³adzy: „System niech sobie nawet bêdzie dobry, ale my go i tak wcale nie chcemy. ¯aden argument nie jest w stanie nas przekonaæ”11. W krê-gach przeciwników demokracji parlamentarnej w Niemczech po 1918 r. konstatacj¹ „nienawidzê demokracji jak zarazy” zas³yn¹³ E. Jünger. War-to zaznaczyæ, ¿e w krytyce ówczesnych instytucji ustrojowych Rzeszy re-wolucyjni konserwatyœci nie zawsze byli konsekwentni. Na przyk³ad za-rzucali oni Reichstagowi nieprzestrzeganie woli narodu, a równoczeœnie negowali zasadê suwerennoœci ludu. Mimo negatywnego stosunku do de-mokracji parlamentarnej nie odmawiali wspó³pracy z niektórymi rz¹da-mi Republiki Weimarskiej reprezentuj¹cyrz¹da-mi zw³aszcza si³y prawico-wonacjoanalistyczne, jak gabinety kanclerzy H. Brüninga, F. von Papena i K. von Schleichera12.
Rewolucyjni konserwatyœci aktywnie uczestniczyli we wspomnianym sporze w Rzeszy o formê ustrojow¹ pañstwa niemieckiego. Choæ wœród nich nie przewa¿ali zdeklarowani zwolennicy monarchii, ustrój ten uwa-¿ali jednak za bardziej stabilny od republikañskiego i bardziej zgodny z niemieckim charakterem narodowym. Niektórzy neokonserwatyœci po-szukiwali zatem kompromisowego rozwi¹zania kwestii modelu pañstwa poprzez urzeczywistnienie idei „republikañskiego monarchizmu” oparte-go na silnych rz¹dach „zastêpczeoparte-go cesarza” (Ersatzkaiser) niewywo-dz¹cego siê z dynastii Hohenzollernów13. Opowiadaj¹cy siê za republi-kañsk¹ form¹ pañstwa rewolucyjni konserwatyœci (m.in. E. Jünger, A. Moeller van den Bruck, E. Niekisch) równoczeœnie podkreœlali, ¿e ustrój Niemiec po pierwszej wojnie œwiatowej nie jest tak¹ republik¹, ja-kiej sk³onni byliby udzieliæ swego wsparcia. Krytyka Republiki Weimar-skiej przez neokonserwatywn¹ doktrynê wynika³a przede wszystkim ze s³aboœci i nieudolnoœci demokracji parlamentarnej w ówczesnej Rzeszy.
11 H. Zehrer, Rechts oder Links, „Die Tat” 1931, H. 7, s. 524.
12Por. Maciejewski, Niemieckie elity a hitleryzm..., s. 135 i n.; J. Petzold, Konservative Theo-retiker des deutschen Faschismus. Jungkonservative Ideologen in der Weimarer Republik als geis-tige Wegbereiter der faschistischen Diktatur, Berlin 1978, s. 104–105.
13J.H. Knoll, Der autoritäre Staat. Konservative Ideologie und Staatstheorie am Ende der Weimarer Republik, [w:] Konservativismus, hrsg. von H.-G. Schumann, Köln 1974, s. 235.
Przyczyn braku stabilnoœci tego ustroju rewolucyjni konserwatyœci dopa-trywali siê w konstytucyjnych zasad liberalizmu politycznego, które uwa¿ali za XIX-wieczny prze¿ytek niestwarzaj¹cy przes³anek do prze-zwyciê¿enia kryzysu w Niemczech po 1918 r. Zwi¹zany z neokonserwaty-zmem profesor prawa C. Schmitt dowodzi³ w po³owie lat 20., ¿e idee swo-bodnego œcierania siê pogl¹dów politycznych kontroli opinii publicznej nad rz¹dem jako istota liberalnej demokracji by³y wprawdzie uzasadnio-ne w okresie walki bogatego mieszczañstwa z monarchi¹ absolutn¹, lecz straci³y racjê bytu w warunkach totalnej organizacji spo³eczeñstwa od schy³ku ubieg³ego stulecia14. Wraz z tymi przeobra¿eniami prze¿y³a siê zasada równowagi tkwi¹ca u podstaw monteskiuszowskiej teorii po-dzia³u w³adzy. Podobnych argumentów przeciwko liberalnej demokracji u¿y³ publicysta H. Grüneberg w artykule Zur Theorie des Antiparlamen
-tarismus (1930), który sta³ siê rodzajem politycznego manifestu
rewolu-cyjnych konserwatystów w sprawach ustrojowych.
Za motto krytyki liberalizmu s³u¿y³o teoretykom omawianej doktryny twierdzenie Moellera van den Brucka, ¿e „liberalizm zaprzepaszcza na-rody”. Wed³ug tego pisarza politycznego liberalizm mia³ nawet stanowiæ „samounicestwienie ludzkoœci”, gdy¿ „pogrzeba³ kultury”, „zniweczy³ reli-gie” i „zniszczy³ poczucie patriotyzmu”15. Analogiczny pogl¹d g³osi³ M. Spahn, wed³ug którego „narody umieraj¹ na liberalizm”. Spengler de-finiowa³ w 1933 r. liberalizm polityczny jako ustrój zabójczy dla spo³eczeñ-stwa. Schmitt krytykowa³ przyjête w ideologii liberalnej za³o¿enie, ¿e cz³owiek z natury jest sk³onny bardziej do dobrego ni¿ do z³ego. Szczegól-ne przywi¹zanie libera³ów do zasady wolnoœci mia³o z tej doktryny czyniæ zbiór koncepcji „zdemilitaryzowanych i odpolitycznionych”, podlega-j¹cych przede wszystkim regu³om ekonomicznym, którym podporz¹dko-wuj¹ oni funkcje pañstwa i normy etyczne16. Zdominowane przez ekono-mikê pañstwo zosta³o – w opinii Schmitta – sprowadzone w liberalizmie do roli neutralnego obserwatora stosunków spo³ecznych. Uczony ten pos³ugiwa³ siê w odniesieniu do takiego modelu w³adzy politycznej pojê-ciem „pañstwo agnostyczne”, rozci¹gaj¹c jego desygnaty m.in. na Repub-likê Weimarsk¹. Ten ustrojowy rezultat klêski Rzeszy w pierwszej woj-nie œwiatowej woj-nie mwoj-niej krytyczwoj-nie od Schmitta oceniali rówwoj-nie¿ inni neokonserwatyœci. Republikê Weimarsk¹ uwa¿ali oni za „pozorne
pañ-14 C. Schmitt, Romantik, „Hochland”, 1924/1925, H. 22, 171 i n. 15 A. Moeller van den Bruck, Das dritte Reich, Hamburg 1931, s. 79.
16 W opinii Schmitta liberalizm nie by³ ideologi¹, lecz zespo³em doraŸnych pogl¹dów
kszta³tuj¹cych siê w zale¿noœci od aktualnej sytuacji. Por. C. Schmitt, Die geistesgeschichtliche
Lage des heutigen Parlamentarismus, München–Leipzig 1923, passim; idem, Hugo Preuss. Sein Staatsbegriff und seine Stellung in der deutschen Staatslehre, Tübingen 1930, s. 19 i in.
stwo” (F.G. Jünger), „formalne pañstwo” (W. Stapel), a nawet za „kary-katurê pañstwa” (W. Gurian). W przeœwiadczeniu A. Winniga niemiec-kiej demokracji parlamentarnej brakowa³o najwa¿niejszego spoœród trzech konstytucyjnych elementów pañstwa, a mianowicie kierownictwa (Füh
-rung), zapewniaj¹cego panowanie nad ludnoœci¹ i terytorium17.
W krytyce Republiki Weimarskiej rewolucyjni konserwatyœci czêsto pos³ugiwali siê tez¹ o niesuwerennoœci ówczesnej Rzeszy w stosunkach miêdzynarodowych i wewnêtrznych. Spengler porównywa³ pañstwo nie-mieckie po 1918 r. do „firmy” opanowanej przez partie polityczne i prze-kszta³conej w „koloniê” sp³acaj¹c¹ odszkodowania by³ym pañstwom En-tenty. W przekonaniu E.J. Junga wyra¿onym jeszcze w 1932 r. powojenna Rzesza stanowi³a „pañstwo handlarzy” niemieckich interesów narodo-wych18. Za „wyrobnicê” traktatu wersalskiego z 1919 r., godz¹cego w opi-nii niemieckich si³ nacjonalistycznych w ¿ywotne interesy Rzeszy, ucho-dzi³a Republika Weimarska w pogl¹dach Moellera van den Brucka. Chêtnie okreœla³ on ówczesny ustrój polityczny Rzeszy tak¿e mianem „Lewiatana w swej po³yskuj¹cej okropnoœci”, co akurat wcale nie musia³o jednak œwiadczyæ o s³aboœci pañstwa niemieckiego, lecz raczej powinno wskazywaæ na jego si³ê, zgodnie zreszt¹ z za³o¿eniami doktryny T. Hob-besa, od którego zapewne pochodzi³o u¿yte przez Moellera van den Brucka pojêcie. Wed³ug tego neokonserwatysty „wszelkie nieszczêœcia” polityki niemieckiej po pierwszej wojnie œwiatowej bra³y siê z istnienia w Rzeszy systemu wielopartyjnego. W swym g³ównym dziele Das dritte Reich (1923) wskazywa³ on na znamienne dla stosunków politycznych w Repub-lice Weimarskiej „rozmijanie siê ¿ycia parlamentu z ¿yciem narodu”, po-woduj¹ce oparcie rz¹dów na „powszechnym oszustwie”. Jünger porówny-wa³ funkcjonowanie Reichstagu do roli „nadwornego b³azna, który „na-igrywa siê z narodu, choæ udaje jego przedstawiciela”19. Kierowanie siê partykularnymi interesami politycznymi, a nie wol¹ narodu zarzuca³ najwy¿szemu organowi w³adzy ustawodawczej w Rzeszy równie¿ Spen-gler. Opowiada³ siê w zwi¹zku z tym za przekszta³ceniem Reichstagu w „zgromadzenie ekspertów” bez prawa decydowania o sprawach pañ-stwowych. Jung w g³oœnej w nacjonalistycznych krêgach niemieckiej in-17 A. Winnig, Das Reich als Republik 1918–1928, Stuttgart 1928, s. 10. Podobnie s¹dzi³
E. Niekisch, por. U. Sauermann, Ernst Niekisch zwischen allen Fronten, München–Berlin 1980, s. 114.
18E.J. Jung, Revolutionäre Staatsführung, „Deutsche Rundschau” 1932, Oktober, s. 183. 19E. Jünger, Die totale Mobilmachung, Berlin 1931, s. 36. Por. idem, Der Arbeiter. Herr-schaft und Gestalt, Hamburg 1932, s. 163 i in. Pogl¹dy tego rewolucyjnego konserwatysty
zo-sta³y ju¿ dobrze omówione w polskiej literaturze naukowej, zw³aszcza przez W. Kunickiego, któ-ry wraz z K. Polechoñskim wyda³ niedawno opracowanie Ernst Jünger w publicystyce i
teligencji ksi¹¿ce Die Herrschaft der Minderwertigen (1927) postulowa³ wyposa¿enie Reichstagu jedynie w kompetencje drugiej izby (zweite
Kammer)20. Wielu rewolucyjnych konserwatystów wskazywa³o w swej krytyce parlamentaryzmu na obcy „niemieckiemu poczuciu pañstwowe-mu” charakter tego systemu w³adzy.
Do kanonów neokonserwatywnej doktryny w Republice Weimarskiej nale¿a³o oskar¿anie sprawuj¹cych rz¹dy demokratyczno-parlamentarne o spowodowanie atomizacji spo³eczeñstwa niemieckiego. Omawiana ideo-logia g³osi³a bowiem – ze wzglêdu na swój nacjonalizm – has³a solidaryz-mu spo³ecznego. Doprowadzenie do rozpadu wiêzi spo³ecznych zarzuca³ w 1923 r. ówczesnych najwy¿szym w³adzom Rzeszy K. Muth w katolic-kim czasopiœmie „Hochland”. W demokracji parlamentarnej upatrywa³ przyczynê atomizacji spo³eczeñstwa równie¿ Schmitt. Rezultatem tego systemu rz¹dów by³a – wed³ug prawnika Ernsta Forsthoffa – „walka organizowanych interesów” pogr¹¿aj¹ca Niemcy w politycznym chaosie i prowadz¹ca do bellum omnium in omnes21. W opinii F.G. Jüngera par-lamentaryzm „decentralizuje jednolit¹ wolê narodu” poprzez przyjêcie zgubnej w skutkach zasady reprezentacji. Z kolei W. Stapel wskazywa³ na „abstrakcyjny racjonalizm” ustroju demokracji parlamentarnej22. Neokonserwatyœci zarzucali rz¹dom parlamentarnym równie¿ polityczn¹ anonimowoœæ. „Czy ktokolwiek dzisiaj wie, kto sprawuje w³adzê – zapy-tywa³ w 1926 r. K.A. Rohan. – Nikt nie mo¿e tego powiedzieæ. Nasz sys-tem wyborczy, nasz syssys-tem rz¹dzenia s¹ odpowiedzialne za tê niejas-noœæ”23. Z tego wzglêdu dla Junga demokracja parlamentarna stanowi³a przejaw „panowania osób mniej wartoœciowych”, opartego na zasadzie „absolutyzmu wiêkszoœci”, który ogranicza „duchow¹ wolnoœæ” poszczegól-nych obywateli. Utrzymywa³ on, ¿e funkcjonowanie tego ustroju, nie tyl-ko zreszt¹ w Niemczech, œwiadczy³o o „zafa³szowaniu filozofii pañstwa Rousseau”, gdy¿ koncepcja woli powszechnej tego oœwieceniowego ideolo-ga wcale nie zak³ada³a „dominacji w¹skiej grupy nad pozosta³ymi cz³on-kami suwerennego ludu”24. W krytyce parlamentaryzmu Jung odwo³y-20E.J. Jung, Die Herrschaft der Minderwertigen. Ihr Zerfall und ihre Ablösung durch eine Neues Reich, Berlin 1930, s. 287 i n. Podobn¹ koncepcjê g³osi³ W. Schotte w rozprawie Der neue Staat, Berlin 1932. Por. te¿ U. Hörster-Philipps, Konservative Politik in der Endphase der Wei-marer Republik. Die Regierung Franz von Papen, Köln 1982, s. 121.
21 E. Forsthoff, Der totale Staat, Hamburg 1933, s. 44. 22
Por. H. Kessler, Wilhelm Stapel als politischer Publizist. Ein Beitrag zur Geschichte des
konservativen Nationalismus zwischen den beiden Weltkriegen, Nürnberg 1967, s. 40. 23 Cyt. za K. Sontheimer, op. cit., s. 189.
24E.J. Jung, Der Volksrechtsgedanke und die Rechtsvorstellungen von Versailles, „Deutsche
Rundschau” 1929, Oktober, s. 4 i n. Wed³ug F. Murlata rz¹dy parlamantarne tak uciska³y spo³eczeñstwo jak w³adza niedemokratyczna mniejszoœci narodowe. Por. artyku³ Die Ring
wa³ siê do koncepcji w³oskiego socjologa, autora teorii kr¹¿enia elit V. Pareto, który uwa¿a³ rz¹dy wiêkszoœci za przejaw „plutokratycznej de-magogii”. Jungowi i innym rewolucyjnym konserwatystom zapewne nie by³y tak¿e obce spostrze¿enia francuskiego pisarza politycznego z XIX w., Alexisa de Tocqueville’a na temat zagro¿eñ wynikaj¹cych dla spo³eczeñ-stwa z funkcjonowania demokratycznego systemu w³adzy. Neokonserwa-tyœci traktowali rz¹dy parlamentarne jako ustrój, w którym o sprawach pañstwowych decyduje „arytmetyka g³osów wyborczych” (E.J. Jung), a nie odpowiedzialnoœæ za losy narodu. Pogl¹d ten rozci¹gali równie¿ na konstytucjê Rzeszy z 1919 r. Schmitt tej ustawie zasadniczej przeciwsta-wia³ „konstytucjê w pozytywnym znaczeniu”, rozumiej¹c przez ni¹ „œwia-domy akt” kszta³towania politycznej jednoœci narodu, który nadawa³by jej „szczególn¹ formê egzystencji”, a nie tylko normatywny charakter25.
Krytycyzm neokonserwatystów wobec instytucji ustrojowych Republi-ki WeimarsRepubli-kiej nie oznacza³ ca³kowitej negacji przez nich demokracji. Jak zauwa¿y³ H. Olszewski, demokracja nie by³a dla rewolucyjnych kon-serwatystów „z istoty z³¹ form¹ rz¹dów”, lecz tylko „fatalnie wykony-wan¹” w ówczesnej Rzeszy26. Demokracja mo¿e bowiem s³u¿yæ spo³eczeñ-stwu – twierdzi³ w 1923 r. Moeller van den Bruck – jeœli polega na „braniu udzia³u narodu w swym przeznaczeniu”. W przeciwieñstwie do liberalizmu politycznego nie jest ona przejawem „absolutnej wolnoœci od wszystkiego”, lecz opiera siê na „pozytywnej wolnoœci” do dzia³añ na rzecz narodu. Neokonserwatyœci wyznawali zatem zasadê prymatu zbio-rowoœci nad jednostk¹, inaczej ni¿ ideologowie liberalizmu. Podobnie jak libera³owie nie odrzucali jednak demokracji bezpoœredniej, która na przyk³ad w opinii Junga uchodzi³a za „rzeteln¹ demokracjê”, choæ trudn¹ do urzeczywistnienia w pañstwach o rozleg³ym terytorium i licznej lud-noœci27. Wzoruj¹c siê na pogl¹dach J.J. Rousseau, ten rewolucyjny kon-serwatysta uwa¿a³, ¿e demokracja taka nie zniekszta³ca „woli powszech-nej”. Wspomniany Grüneberg okreœli³ demokracjê bezpoœredni¹ jako rodzaj „demokracji narodowej” (Nationaldemokratie), która wprawdzie nie niweluje ró¿nic spo³ecznych, lecz w przeciwieñstwie do systemu par-lamentarnego stwarza mo¿liwoœæ wp³ywu szerokich warstw narodu na sprawy pañstwowe28. O takiej formie uczestnictwa spo³eczeñstwa w spra-25C. Schmitt, Verfassungslehre, München–Leipzig 1928, s. 44 i n. Konstytucjê z 1919 r.
uwa-¿ano tak¿e za nieniemieck¹, bo wzorowan¹ na „zasadach 1789 roku”. Por. E.J. Jung, Aufstand
der Rechten, „Deutsche Rundschau” 1931, Bd. 229, s. 82.
26H. Olszewski, Nauka historii w upadku. Studium o historiografii i ideologii historycznej w imperialistycznych Niemczech, Warszawa–Poznañ 1982, s. 153. Por. te¿ J.F. Neurohr, Der Mythos vom Dritten Reich. Zur Geschichte des Nationalsozialismus, Stuttgart 1957, s. 66.
27 E.J. Jung, Die Herrschaft der Minderwertigen..., s. 102.
28H. Grüneberg, Warum Diktatur?, „Die Tat” 1930, H. 5, s. 332. Por. idem, Zur Theorie des Antiparlamentarismus, „Die Tat” 1930, H. 2, s. 120.
wowaniu w³adzy F.G. Jünger wyrazi³ siê w 1927 r. w ten sposób, ¿e nie œmie jej siê przeciwstawiæ ¿adna konstytucja, nie œmie stan¹æ jej na dro-dze ¿aden parlament ani ¿adna partia i ¿aden zwi¹zek partii nie œmi¹ stawiaæ jej przeszkód. W doktrynie rewolucyjnego konserwatyzmu wys-têpowa³y jeszcze inne okreœlenia demokracji bez systemu przedstawiciel-skiego, wskazuj¹ce na siêganie przez neokonserwatystów niemieckich do tradycji bonapartyzmu, który lansowa³ koncepcjê tzw. dyktatury plebis-cytarnej. I tak E. Jünger pos³ugiwa³ siê pojêciem „demokracja organicz-na”, W. Stapel pisa³ o „demokracji funkcjonalnej”, a E.G. Gründel propa-gowa³ „demokracjê arystokratyczn¹”. Ka¿da z tych koncepcji mia³a na celu wykazaæ sprzecznoœæ miêdzy wol¹ narodu rozumianego jako solidar-na wspólnota interesów niekoniecznie o pod³o¿u rasowym a zasad¹ jej politycznej reprezentacji.
Rewolucyjni konserwatyœci zmierzali nie tylko do oddzielenia demo-kracji od parlamentaryzmu, lecz równie¿ do uzasadnienia mo¿liwoœci wspó³istnienia demokracji narodowej z dyktatur¹. Nale¿y bowiem pod-kreœliæ, ¿e omawiana doktryna bez wyj¹tku dostrzega³a w rz¹dach au-torytarnych najskuteczniejsz¹ formê sprawowania w³adzy zw³aszcza w kry-zysowej sytuacji politycznej i gospodarczej. Z pogl¹dów neokonserwatys-tów niedwuznacznie wynika przy tym, ¿e demokracja stanowi³aby tylko ozdobn¹ fasadê dyktatury sprawowanej przez jedn¹ osobê lub w¹sk¹ grupê polityczn¹. W celu okreœlenia piastunów tej faktycznie nieograni-czonej i niekontrolowanej w³adzy pos³ugiwano siê równie¿ pojêciem wo-dza (Führer). Nie wszyscy rewolucyjni konserwatyœci uto¿samiali jednak pojêcie dyktatora z wodzem. Pierwszy z nich oznacza³ silne rz¹dy niejako o charakterze technicznym, przygotowuj¹ce zasadnicze zmiany politycz-ne w przysz³oœci, podczas gdy drugi uchodzi³ z regu³y za idealpolitycz-ne i perso-nalne ucieleœnienie ustrojowych za³o¿eñ nieistniej¹cego jeszcze i wycze-kiwanego doskona³ego pañstwa niemieckiego, wynikaj¹cych z przes³anek nacjonalistycznych i antyliberalnych. Z tego wzglêdu by³ przez Junga, Moellera van den Brucka czy Schmitta traktowany bardziej jako symbol politycznego kierownictwa narodu ni¿ jako rzeczywisty piastun najwy¿-szej w³adzy. Personifikacjê przywódcy stanowi³ natomiast konkretny dyktator, który móg³ urzeczywistniaæ swe rz¹dy w ró¿nych formach ustrojowych. Do wodza odnosi³y siê w omawianej doktrynie takie patety-czne okreœlenia jak prorok, mesjasz czy odnowiciel. Dodajmy, ¿e z misty-cznych przes³anek wyrasta³ wizerunek wodza narodu w koncepcjach re-wolucyjnokonserwatywnego poety S. Georgego29. Dyktatura przywódcy 29Szerzej o tym piszê w artykule „George-Kreis” a nazizm, „Studia nad Faszyzmem i
Zbrod-niami Hitlerowskimi” 1987, t. 11, s. 3 i n. Odsy³am te¿ do pracy S. Georgego Das Neue Reich, Berlin 1928. Wed³ug W. Stapela, Der christliche Staatsmann. Eine Theologie des Nationalismus, Hamburg 1932, s. 185, wódz powinien byæ zarazem „panuj¹cym, wojownikiem i kap³anem”.
nie by³a uwa¿ana przez neokonserwatystów za cel sam w sobie, choæ uchodzi³a w tej ideologii za „jaskrawy symptom naszych czasów” (K.A. Ro-han). Stanowi³a natomiast œrodek s³u¿¹cy osi¹gniêciu wartoœci propago-wanych przez jej twórców (wspólnota narodowa, silne pañstwo, polityczna i kulturalna misja Niemiec w œwiecie itp.). Koncepcje wodza lub dyktato-ra niektórzy rewolucyjni konserwatyœci opiedyktato-rali – nierzadko pos³uguj¹c siê zamiennie obydwoma okreœleniami autorytarnego sposobu rz¹dzenia – na makiawelowskiej idei ksiêcia. Postulowali zatem, by odznacza³ siê on odwag¹, wiedz¹, umiejêtnoœci¹ narzucania w³asnej woli itp. Ze wzglê-du na swoje pos³annictwo nie powinien byæ – dowodzi³ H. Ullmann – wy³¹cznie „fachowcem” czy tylko „agitatorem”30. Niemal wszyscy twórcy omawianej doktryny za szczególny wyró¿nik sposobu sprawowania w³adzy przez dyktatora uznawali zasadê arystokratyzmu, która w neo-konserwatyzmie niemieckim ³¹czy³a siê z teori¹ elity. Wzoruj¹c siê na pogl¹dach wspomnianego Pareto i koncepcji T. Carlyle’a dotycz¹cej roli „bohaterów” w dziejach ludzkoœci, rewolucyjni konserwatyœci tylko z ta-kim sposobem rz¹dzenia wi¹zali nadziejê na urzeczywistnienie przez przywódcê woli wspólnoty narodowej31. Choæ w d¹¿eniach i pragnieniach narodu upatrywali wa¿n¹ przes³ankê w³adzy wodza-dyktatora, na ogó³ jednak legitymacjê do jej sprawowania uwa¿ali za samoistn¹, tj. wyni-kaj¹c¹ z istoty rz¹dów autorytarnych.
* * *
Przewijaj¹ce siê w omawianej doktrynie koncepcje ustrojowopolityczne znalaz³y najpe³niejszy w okresie Republiki Weimarskiej wyraz w po-gl¹dach C. Schmitta. Ten prawnik i filozof polityki by³ bowiem jeœli nie najwybitniejszym, to zapewne jednym z najbardziej znamienitych prawi-cowych teoretyków pañstwa w Niemczech po pierwszej wojnie œwiatowej. Celowe bêdzie zatem omówienie najwa¿niejszych za³o¿eñ jego doktryny, mimo ¿e na temat koncepcji Schmitta powsta³o ju¿ w Polsce co najmniej kilka wartoœciowych opracowañ naukowych32. Nauka o pañstwie i pra-30H. Ullmann, Das werdende Volk. Gegen Liberalismus und Reaktion, Hamburg 1929, s. 129. 31Por. E.J. Jung, Die Herrschaft der Minderwertigen..., s. 340; O. Spengler, Preussentum und Sozialismus, München 1921, s. 98–99; idem, Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, Bd. 1, München 1923, s. 145 i in.
32Badania naukowe nad teori¹ Schmitta prowadzili zw³aszcza: F. Ryszka, m.in. w
monogra-fii Pañstwo stanu wyj¹tkowego. Rzecz o systemie pañstwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wroc³aw 1974 i in. wyd.; R. Skarzyñski, Od chaosu do ³adu. Carl Schmitt i problem tego, co polityczne, Warszawa 1992; K. Jonca, m.in. w artykule Koncepcje narodowosocjalistycznego prawa w
Trze-ciej Rzeszy, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1977, t. 3. Ostatnio jego
pogl¹dami zajêli siê A. Wielomski (m.in. na ³amach „Studiów nad Faszyzmem i Zbrodniami Hit-lerowskimi” – obecnie „Studiów nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem”) i T. Guz w monografii
wie tego rewolucyjnego konserwatysty wymierzona by³a w podstawowe za³o¿enia XIX-wiecznej doktryny pozytywizmu prawniczego z jego ide¹
Rechtstaat na czele. Na krytyce tej teorii Schmitt opar³ swoj¹ koncepcjê
demokracji. Jej istotê upatrywa³ w „identycznoœci” rz¹dz¹cych i rz¹dzo-nych, czyli w to¿samoœci podmiotu i przedmiotu autorytetu w³adzy pañ-stwowej. Nie uznawa³ natomiast za wyró¿nik demokracji zasad wolnoœci i formalnej równoœci. Na czym polega pierwsza z nich, o tym mo¿e roz-strzygaæ jedynie ten, „kto powinien byæ wolny”33. Z kolei w równoœci do-strzega³ przejaw liberalizmu, który tylko wtedy ma polityczne znaczenie, gdy istnieje ustrojowa przeciwstawnoœæ tej zasady. Do cech demokracji Schmitt zaliczy³ równie¿ –podobnie jak wczeœniej Rousseau – jej oparcie na dwóch za³o¿eniach: akceptacji jednorodnoœci (Homogenität) i negacji ró¿norodnoœci (Pluralität)34. Z tego wzglêdu wyrazicielem woli narodu wcale nie musi byæ parlament, który mo¿e nawet zniekszta³caæ „czyst¹” demokracjê. Niebezpieczeñstwa politycznej „ró¿norodnoœci” pozwala na-tomiast unikn¹æ dyktatura, o ile nie jest ona despocj¹, czyli respektuje wolê narodu (Volkswille) i uto¿samia siê z nim. W 1932 r. Schmitt pod-wa¿y³ nawet œredniowieczn¹ jeszcze teoriê dwóch typów tyranii (legalnej i nielegalnej), uwa¿aj¹c za takiego w³adcê tylko tego, kto rz¹dzi bez po-parcia wiêkszoœci spo³eczeñstwa35. Mimo ¿e w³adza dyktatora nie zawsze opiera siê na aklamacji narodu, mo¿e jednak stanowiæ „bezpoœredni prze-jaw demokratycznej treœci i mocy” poprzez odwo³anie siê w referendum czy plebiscycie do opinii publicznej. Przes³anki pogodzenia tych dwóch wykluczaj¹cych siê w politycznym liberalizmie form rz¹dzenia wynika³y w koncepcjach Schmitta z przyjêtego przez niego za³o¿enia, ¿e wola zbio-rowoœci nie jest tym samym czym sposób jej wyra¿ania.
Jak niektórzy inni rewolucyjni konserwatyœci, tak i Schmitt zmierza³ do wykazania przewagi dyktatury nad demokracj¹ parlamentarn¹. Za uznaniem wy¿szoœci tej pierwszej formy rz¹dzenia mia³o przemawiaæ jej mniejsze ni¿ w drugiej „prawne zwi¹zanie” decyzji politycznych, zw³asz-cza w sytuacji nag³ego zagro¿enia bytu pañstwa, co nabiera³o szczególnej wymowy ustrojowej pod koniec Republiki Weimarskiej. Schmitt odró¿-nia³ wprawdzie dyktaturê od suwerennoœci, sformu³owa³ wszak¿e ju¿
Filozofia prawa III Rzeszy Niemieckiej, Lublin 2013. Warto równie¿ wskazaæ na podejmowane
w ostatnich latach w naszym kraju przek³ady na jêzyk polski niektórych rozpraw Schmitta, m.in. jego Teologii politycznej.
33 C. Schmitt, Freiheitsrechte und institutionelle Garantien der Reichsverfassung, Berlin
1932, s. 27 i n.
34C. Schmitt, Politische Theologie. Vier Kapitel zur Lehre von der Souverenität, München–
–Leipzig 1932, s. 18.
w 1922 r. tak¹ definicjê suwerennoœci, która wskazywa³a na mo¿liwoœæ uto¿samienia obu tych pojêæ. W opinii tego uczonego suwerenem jest bo-wiem ten, kto „rozstrzyga o stanie wyj¹tkowym”36. O ile stan normalny cechuje porz¹dek prawny, o tyle stan wyj¹tkowy odznacza siê „porz¹d-kiem konkretnym”. Ze wzglêdu na funkcjê decydowania o tym drugim suweren „stoi poza normalnie obowi¹zuj¹cym porz¹dkiem prawnym, a mimo to wchodzi w jego obrêb, gdy¿ do jego w³aœciwoœci nale¿y orzeka-nie, czy konstytucja mo¿e byæ w ca³oœci zawieszona”. Godzi siê zazna-czyæ, ¿e Schmitt nie rozumia³ pod pojêciem konstytucji (Verfassung) zbio-ru wszystkich przepisów normatywnych zawartych w ustawie zasadniczej, lecz naczeln¹ zasadê ustrojowoprawn¹ pañstwa37. Powi¹zanie suweren-noœci z mo¿liwoœci¹ rozstrzygania o stanie wyj¹tkowym doprowadzi³o tego uczonego do sformu³owania teorii decyzjonizmu, która siêga³a do dok-tryny w³adzy pañstwowej wspomnianego Hobbesa. W ujêciu Schmitta decyzjonizm polega³ na zast¹pieniu znamiennego dla pozytywistycznej filozofii pañstwa jego prawnego zwi¹zania teleologiczn¹ motywacj¹ dzia³añ w³adzy zale¿n¹ od aktualnej sytuacji politycznej i spo³ecznej. Wydawane przez suwerena decyzje (Entscheidung) Schmitt uwa¿a³ za stoj¹ce ponad obowi¹zuj¹cymi normami prawnymi. Opracowana przez tego rewolucyjnego konserwatystê teoria decyzjonizmu ³¹czy³a siê z jesz-cze jednym wa¿nym elementem jego doktryny, jakim by³a filozofia poli-tyki38. Pod pojêciem polityki rozumia³ on cechê zorganizowanych zbioro-woœci ludzkich opart¹ na przeciwieñstwie miêdzy wrogiem (Feind) i przyjacielem (Freund). Te dwa ekstremalne przejawy postaw spo³ecz-nych uwa¿a³ nie tyle za definicjê polityki, ile za okreœlenie jej kryte-rium39. Czynnikiem determinuj¹cym politykê jest przede wszystkim wro-goœæ rozumiana jako obcoœæ wykluczaj¹ca kompromis czy uk³ad z prze-ciwnikiem, choæby nawet ze wzglêdów etycznych lub ekonomicznych mo-¿na by³o dojœæ z nim do porozumienia. W zale¿noœci od nieustannie zmieniaj¹cej siê sytuacji politycznej wrogoœæ mo¿e jednak przerodziæ siê w przyjaŸn (sojusz), podobnie jak przyjaŸñ mo¿e przekszta³ciæ siê w swe przeciwieñstwo. Atrybutem wrogoœci by³a w ujêciu Schmitta walka ozna-36C. Schmitt, Politische Theologie..., s. 11. Schmitt odró¿nia³ zreszt¹ dyktaturê suwerenn¹
od komisarycznej. Por. jego rozprawê Die Diktatur. Von den Anfängen des modernen
Souverenitätsgedankens bis zum proletarischen Klassenkampf, München 1921, s. 146 i n. 37 C. Schmitt, Der Hüter der Verfassung, Tübingen 1931, s. 132 i n.
38 Nie zamierzam siê tutaj wdawaæ w szczegó³owe rozwa¿ania dotycz¹ce przyjêtego przez
Schmitta rozró¿nienia miêdzy politycznoœci¹ a tym, co polityczne, o czym ju¿ pisa³ m.in. Ska-rzyñski w monografii Od chaosu do ³adu...
39C. Schmitt, Der Begriff des Politischen. Mit einer Rede über das Zeitalter der Neutralisie-rung und EntpolitisieNeutralisie-rung, München–Leipzig 1932, s. 14.
czaj¹ca wojnê, któr¹ uznawa³ za „odwieczn¹ formê ludzkiego bytu” oraz „punkt kulminacyjny wielkiej polityki”40.
Filozofia polityki Schmitta nabra³a szczególnej wymowy politycznej u schy³ku Republiki Weimarskiej, kiedy zaostrzy³ siê kryzys demokracji parlamentarnej w Niemczech. Niepomiernie wzros³a wtedy ustrojowa pozycja prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga, który nadu¿ywa³ na-wet swych prerogatyw zawartych w art. 48 konstytucji z 1919 r. Ju¿ w po³owie lat 20. Schmitt wyst¹pi³ w organie Vereinigung Deutscher Staatsrechtslehrer z koncepcj¹ komisarycznej dyktatury prezydenta Rzeszy jako „stró¿a konstytucji” (Hüter der Verfassung) w warunkach kryzysu pañstwa prawnego po pierwszej wojnie œwiatowej. Funkcja ochrony ustawy zasadniczej mia³a polegaæ na podejmowaniu „w wypad-kach ostatecznych i nieprzewidzianych” dzia³añ sprzecznych nawet z przepisami konstytucji, aby „uratowaæ pañstwo i uczyniæ to, czego wy-maga po³o¿enie”41. Choæ celem dyktatury prezydenta Rzeszy by³a „obro-na istniej¹cej konstytucji”, to w³aœnie z tego wzglêdu powinien on – wed³ug Schmitta – dysponowaæ takimi prerogatywami, które w formie decyzji politycznych wyra¿onych w jego rozporz¹dzeniach (tzw.
Notve-rordnyngen) zawiesza³yby b¹dŸ zmienia³yby poszczególne przepisy
usta-wy zasadniczej. Z komistarycznego stró¿a konstytucji prezydent stawa³ siê zatem w doktrynie Schmitta suwerennym stró¿em pañstwa poniek¹d wbrew ustawie zasadniczej, która wcale nie przyznawa³a mu tak roz-leg³ych kompetencji. Mo¿na siê przychyliæ do opinii E. Jêdrzejewskiego, ¿e prezydent Rzeszy przerodzi³ siê w tej koncepcji w sprawuj¹cego auto-rytarne rz¹dy zwierzchnika narodu42. Nie tylko w nauce o pañstwie Schmitta, lecz równie¿ w pogl¹dach innych rewolucyjnych konserwaty-stów u schy³ku Republiki Weimarskiej prezydent Rzeszy urasta³ do roli faktycznego suwerena. Has³o „wiêcej w³adzy dla prezydenta Rzeszy” sta³o siê wtedy politycznym zawo³aniem prawicowonacjonalistycznego Volkskonservative Vereinigung. Za „narodowego bohatera” wymagaj¹ce-go pos³uchu od obywateli uchodzi³ Hindenburg w publikacji W. Schottewymagaj¹ce-go
Der neue Staat z 1932 r. W przekonaniu innego neokonserwatysty Hansa
40Por. szerzej o tym F. Ryszka, Polityka i wojna. Œwiadomoœæ potoczna a teorie XX wieku,
Warszawa 1975, s. 148 i n. Równie¿ inni rewolucyjni konserwatyœci g³osili apoteozê wojny. Por. m.in. O. Spengler, Der Untergang des Abendlandes..., Bd. 2, s. 550; E. Jünger, Der Kampf als
innere Erlebnis, Berlin 1922, s. 36 i in.; F.G. Jünger, Krieg und Krieger, [w:] Krieg und Krieger,
Hrsg. F.G. Jünger, Berlin 1930, s. 60; F.W. Heinz, Die Nation greift an. Geschichte und Kritik
des soldatischen Nationalismus, Berlin 1933, s. 17.
41 C. Schmitt, Die Diktatur des Reichspräsidenten, „Veröffentlichungen der Vereinigung
Deutscher Staatsrechtslehrer” 1924, Nr. 1, s. 83.
42E. Jêdrzejewski, U Ÿróde³ decyzjonizmu Carla Schmitta, „Studia nad Faszyzmem i
Zbrod-niami Hitlerowskimi” 1982, t. 8, s. 138 i n. Por. idem, Hitlerowska koncepcja administracji
Zehrera prezydent Rzeszy uosabia³ jeden z trzech podstawowych elemen-tów w³adzy pañstwowej: auctoritas43. Gdy pod koniec stycznia 1933 r. w³adzê w Niemczech objêli naziœci, wielu rewolucyjnych konserwatystów – nie wy³¹czaj¹c Schmitta – zaczê³o upatrywaæ autorytarnego przywódcê pañstwa nie w starym i schorowanym Hindenburgu, lecz w Adolfie Hit-lerze.
Jeszcze przed ustanowieniem rz¹dów narodowosocjalistycznych w neo-konserwatywnej doktrynie przeplata³y siê idee w³adzy autorytarnej z koncepcjami pañstwa totalnego. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e wiêkszoœæ rewo-lucyjnych konserwatystów opowiada³a siê za modelem rz¹dów autorytar-nych, gdy¿ wydawa³ siê bli¿szy konserwatywnemu œwiatopogl¹dowi, któ-ry zawsze odrzuca³ omnipotencjê pañstwa, wskazuj¹c na potrzebê zacho-wania pewnej autonomii spo³eczeñstwa wobec w³adzy. Omawiana dok-tryna bynajmniej nie traktowa³a jednak obu rodzajów rz¹dów jako zupe³nie przeciwstawnych sobie. Wed³ug Schmitta pañstwo powinno byæ zarazem autorytarne i totalne. To drugie okreœlenie odnosi³ on przede wszystkim do sposobu organizacji spo³eczeñstwa przez w³adzê pañ-stwow¹, która ze wzglêdu na jego nieustanne zagro¿enie od zewn¹trz i wewn¹trz powinna decydowaæ o wszystkich przejawach ¿ycia obywate-li. Schmitt i inni rewolucyjni konserwatyœci na ogó³ nie pos³ugiwali siê w odniesieniu do pañstwa pojêciem „totalitarne”, lecz terminem „total-ne”44. W koncepcji tego uczonego pañstwo totalne uchodzi³o za trzeci¹ hi-storycznie formê pañstwa, nastêpuj¹c¹ po pañstwie absolutystycznym i liberalnym. Rozleg³e funkcje i szeroki zakres dzia³ania pañstwa total-nego mia³y powodowaæ, ¿e tylko w nim mo¿liwe sta³oby siê przezwyciê¿e-nie wystêpuj¹cej w ka¿dym innym pañstwie dychotomii miêdzy w³adz¹ a spo³eczeñstwem wskutek jego zupe³nego w³¹czenia do zadañ wytyczo-nych przez dyktatora. O potrzebie „totalnej mobilizacji” narodu do celów nadrzêdnych pisa³ na pocz¹tku lat 30. równie¿ E. Jünger, snuj¹c bar-dziej polityczn¹ ni¿ ustrojowoprawn¹ wizjê przysz³ego „pañstwa robotni-czego”, które powinno siê opieraæ na ideach ¿o³nierskiego nacjonalizmu45. Podobnie ujmowa³ istotê pañstwa wszechogarniaj¹cego ¿ycie spo³eczne 43Pozosta³e dwa to potestas (armia, policja i kadra urzêdnicza) i Volkswille (wola narodu).
H. Zehrer, Revolution oder Restauration, „Die Tat” 1932, H. 5, s. 353 i n. Ideê dyktatury prezy-denta Rzeszy w po³¹czeniu z pozaparlamantarn¹ w³adz¹ kanclerza Rzeszy g³osili tzw. m³odo-konserwatyœci. Por. M. Maciejewski, Niemieckie elity a hitleryzm..., s. 44 i n.
44Oba pojêcia nie by³y to¿same w doktrynie Schmitta, który okreœlenie „totalitaryzm”
odno-si³ do w³oskiego faszyzmu, gdzie zosta³o ono zreszt¹ po raz pierwszy u¿yte przez B. Mussolinie-go. Por. F. Ryszka, Pañstwo stanu wyj¹tkoweMussolinie-go..., s. 25.
45Pogl¹dy na ten temat wy³o¿y³ w dwóch pracach: Die totale Mobilmachung... i Der Arbei-ter... Odsy³am do monografii W. Kunickiego, Rewolucja i regres. Radykalizm wczesnej twórczo-œci Ernsta Jüngera, Wroc³aw 1995, zw³aszcza s. 62 i n.
E. Niekisch, upatruj¹c w nim szczególny rodzaj „organizacji wojennej”. Ten rewolucyjny konserwatysta za wzór do naœladownictwa przez przysz³e pañstwo stawia³ prusk¹ monarchiê Hohenzollernów w XVIII w., któr¹ symbolizowa³ „duch Poczdamu”, czyli dyscyplina, porz¹dek, aktyw-noœæ poddanych46. Jako konsekwencjê stanu wojny rozpatrywa³ w 1926 r. pañstwo totalne prawnik H. Freyer. Rewolucyjni konserwatyœci repre-zentuj¹cy radykalny spo³ecznie œwiatopogl¹d (m.in. E. Niekisch, G. Wir-sing, H. Zehrer) z utworzeniem takiego pañstwa wi¹zali równie¿ nadzie-jê na rozwi¹zanie wielu kwestii socjalnych poprzez upañstwowienie niektórych ga³êzi gospodarki, upowszechnienie drobnej w³asnoœci prywat-nej, zagwarantowanie pracownikom udzia³u w zyskach przedsiêbiorstw itp.47 Wœród czêœci przedstawicieli omawianej doktryny g³oszone przez ni¹ koncepcje ustrojowoprawne nabiera³y zatem nie tylko antydemo-kratycznej, ale tak¿e antykapitalistycznej, a nawet socjalistycznej wymo-wy politycznej.
Jak ju¿ wzmiankowaliœmy, u wiêkszoœci rewolucyjnych konserwatys-tów idea pañstwa totalnego budzi³a jednak obawy przed negatywnymi konsekwencjami nadmiernej rozbudowy uprawnieñ w³adzy politycznej. Na tym tle dosz³o nawet pod koniec Republiki Weimarskiej do sporu miêdzy zwolennikami pañstwa totalnego i autorytarnego wœród neo-konserwatystów. Do zagorza³ych rzeczników tego drugiego rodzaju pañ-stwa nale¿a³ m.in. H.O. Ziegler. Wed³ug niego cech¹ w³adzy autorytarnej jest „osobowoœæ, niezale¿noœæ i w³asna odpowiedzialnoœæ rz¹du”, podczas gdy pañstwo totalne mia³o jedynie opieraæ siê na „politycznym micie mo-bilizacji i postulacie rozszerzenia swych uprawnieñ”48. Zwolennicy tak jednej, jak i drugiej koncepcji pañstwa zgadzali siê ze sob¹, ¿e jedynie skuteczn¹ form¹ sprawowania najwy¿szej w³adzy powinna byæ dyktatu-ra. Rewolucyjnych konserwatystów opowiadaj¹cych siê za autorytarn¹ b¹dŸ totaln¹ form¹ pañstwa ³¹czy³a równie¿ niechêæ do liberalizmu poli-tycznego i gospodarczego. Neokonserwatywne koncepcje pañstwa total-nego nie wyklucza³y zreszt¹ autorytartotal-nego modelu rz¹dów, lecz na ogó³ stanowi³y dope³nienie modelu w³adzy dyktatorskiej. Wystêpuj¹ce w re-wolucyjnym konserwatyzmie pogl¹dy na temat dyktatury s³u¿y³y w tej doktrynie do formu³owania nacjonalistycznych, mistycznych i chiliastycz-nych wizji przysz³ej Rzeszy. Choæ poszczególni neokonserwatyœci g³osili rozmaite koncepcje „idealnego” pañstwa niemieckiego, wszyscy oni nie
46 E. Niekisch, Das Gesetz von Potsdam, „Widerstand” 1931, H. 8, s. 228.
47Szerzej o tym piszê w artykule Die soziale Konzepte der revolutionären Konservativen als Wegbereiter des Nationalsozialismus, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi”
1999, t. 22, s. 199 i n.
wyobra¿ali sobie jednak, aby urzeczywistnienie ustrojowych za³o¿eñ no-wej Rzeszy mog³o nast¹piæ w systemie demokracji parlamentarnej49. Z lektury publikacji Moellera van den Brucka, Junga, braci Jüngerów, Schmitta czy Spenglera w oczywisty sposób wynika, ¿e podstawowym warunkiem stworzenia przysz³ej potê¿nej Rzeszy powinna byæ likwidacja Republiki Weimarskiej. Gdy sta³a siê ona faktem po hitlerowskiej Mach
-tübernahme w 1933 r., znaczna czêœæ rewolucyjnych konserwatystów
uzna³a ustanowienie w Niemczech rz¹dów nazistowskich za zapowiedŸ przemian ustrojowoprawnych zmierzaj¹cych do urzeczywistnienia pro-pagowanych przez nich koncepcji nowej Rzeszy. Zapocz¹tkowane wtedy przeobra¿enia polityczne rzeczywiœcie by³y pod wieloma wzglêdami zgod-ne z intencjami omawiazgod-nej doktryny, choæ œwiadczy³y równie¿ o pewnych ró¿nicach ideowych miêdzy neokonserwatystami i narodowymi socjali-stami. Dotyczy³y one m.in. stosunku do tzw. kwestii ¿ydowskiej i rasiz-mu. Mimo ¿e rewolucyjni konserwatyœci reprezentowali nacjonalistyczny œwiatopogl¹d, z regu³y nie opowiadali siê za fizyczn¹ eksterminacj¹ ja-kiejkolwiek grupy ludnoœci, a narodu niemieckiego nie postrzegali g³ów-nie w kategoriach biologiczno-antropologicznych.
* * *
Jeszcze w okresie Republiki Weimarskiej naziœci ujmowali funkcje i cele pañstwa w sposób analogiczny jak neokonserwatyœci. O ile jednak dla rewolucyjnych konserwatystów pañstwo stanowi³o poniek¹d wartoœæ samoistn¹, choæ dzia³aj¹c¹ na rzecz narodu, o tyle narodowi socjaliœci upatrywali w nim przede wszystkim œrodek s³u¿¹cy realizacji rasowych i politycznych interesów Volksgemeinschaft50. Podobnie jak neokonser-watyœci, naziœci jednoznacznie nie przes¹dzali przed 1933 r. kwestii for-my ustroju politycznego – monarchia czy republika – odrzucaj¹c wszak¿e demokracjê parlamentarn¹. Co prawda w programie NSDAP z 1920 r. znalaz³ siê postulat ustanowienia „centralnego parlamentu polityczne-go”, lecz pomys³ powo³ania takiego organu przedstawicielskiego nie zo-sta³ rozwiniêty przez nazistowskich ideologów51. Wyj¹tek stanowi³ pro-jekt prawnika H. Nicolaia z 1931 r. przewiduj¹cy powo³anie senatu 49Por. K. Sontheimer, Die Idee des Reiches im politischen Denken der Weimarer Republik,
„Geschichte in Wissenschaft und Unterricht” 1962, H. 4, s. 206 i n.; M. Maciejewski, Nowa
uto-pia? Konserwatywne idee Rzeszy po 1918 r., „Zbli¿enia Polska–Niemcy” 1992, nr 1, s. 54 i n. 50Por. A. Hitler, Mein Kampf, München 1933, s. 433–434; A. Rosenberg, Der Mythus des 20. Jahrhunderts. Eine Wertung der seelisch-geistigen Gestaltenkämpfe unserer Zeit, München
1931, s. 497.
51 G. Feder, Das Programm der NSDAP und seine weltanschulichen Grundgedanken,
München 1933, s. 19. Por. te¿ A. Rosenberg, Wesen, Grundsätze und Ziele der
wyposa¿onego w kompetencje kontrolne wobec wodza (Führer). Dla naro-dowych socjalistów nie ulega³o bowiem w¹tpliwoœci od samego pocz¹tku dzia³alnoœci NSDAP, ¿e najlepsz¹ metod¹ rz¹dzenia jest dyktatura przy-wódcy narodu o suwerennych uprawnieniach. Do tej roli ju¿ kilka lat przed objêciem urzêdu kanclerza Rzeszy pretendowa³ i szykowa³ siê Hit-ler. W 1922 r. dowodzi³ on, ¿e „rz¹d potrzebuje w³adzy, potrzebuje si³y. Powinien z bezwzglêdn¹ brutalnoœci¹ wprowadziæ swoje s³uszne idee, opieraj¹c siê na faktycznym autorytecie si³y w pañstwie”52. Nazistow-skim ideologom jeszcze w okresie znienawidzonej przez nich Republiki Weimarskiej nie wystarcza³a koncepcja pañstwa autorytarnego. Ideê rz¹dów dyktatorskich ³¹czyli oni z totaln¹ organizacj¹ przysz³ego spo³e-czeñstwa niemieckiego funkcjonuj¹cego na zasadzie wodzostwa. Ju¿ po hitlerowskiej Machtübernahme nazistowski „teoretyk” A. Rosenberg bez ogródek wskazywa³, ¿e najlepsz¹ form¹ ustrojow¹ jest takie pañstwo, które „obejmie ca³e polityczne, gospodarcze i kulturalne ¿ycie narodu, staj¹c siê opiekunem, kierownikiem i komendantem wszelkich przeja-wów ¿ycia, by w ten sposób zapewniæ we wszystkich kierunkach ko-nieczn¹ jednoœæ Niemiec”53. Zgodnie z przyjêt¹ w doktrynie NSDAP za-sad¹ prymatu narodu nad pañstwem tylko totalna organizacja spo³eczeñ-stwa mog³a bowiem zapewniæ skuteczn¹ realizacjê artyku³owanych zreszt¹ przez wodza-dyktatora celów „volku”. Choæ w nazizmie przypisy-wano pañstwu podrzêdn¹ rolê, faktycznie jednak to ono mia³o decydowaæ o sprawach narodu niemieckiego, pos³uguj¹c siê takimi drastycznymi metodami oddzia³ywania na spo³eczeñstwo jak jego infiltracja i indoktry-nacja. Praktyka polityczna Trzeciej Rzeszy znacznie przekroczy³a oczeki-wania rewolucyjnych konserwatystów w dziedzinie ustrojowoprawnej. Narodowosocjalistyczni „uczniowie” niew¹tpliwie przeroœli pod tym wzglê-dem swych neokonserwatywnych „nauczycieli”. Rewolucyjni konserwaty-œci nie zamierzali bowiem uczyniæ z pañstwa takiego œrodka represji po-litycznych jak naziœci, mimo ¿e opowiadali siê za stosowaniem w razie potrzeby si³y i przemocy wobec prawdziwych czy domniemanych wrogów.
Bibliografia Materia³y Ÿród³owe
Adolf Hitler spricht. Ein Lexikon des Nationalsozialismus, Leipzig 1934.
Feder G., Das Programm der NSDAP und seine weltanschaulichen Grundgedanken, München 1933.
Forsthoff E., Der totale Staat, Hamburg 1933.
52 Adolf Hitler spricht. Ein Lexikon des Nationalsozialismus, Leipzig 1934, s. 53. 53 A. Rosenberg, Totaler Staat?, „Völkischer Beobachter” 1934 z 9 I.
George S., Das Neue Reich, Berlin 1928.
Grüneberg H., Warum Diktatur?, „Die Tat” 1930, H. 5.
Grüneberg H., Zur Theorie des Antiparlamentarismus, „Die Tat” 1930, H. 5.
Heinz F.W., Die Nation greift an. Geschichte und Kritik des soldatischen Nationalismus, Berlin 1933.
Hitler A., Mein Kampf, München 1933.
Jung E.J., Aufstand der Rechten, „Deutsche Rundschau” 1931, Bd. 229.
Jung E.J., Die Herrschaft der Minderwertigen. Ihr Zerfall und ihre Ablösung durch ein Neues
Reich, Berlin 1930.
Jung E.J., Revolutionäre Staatsführung, „Deutsche Rundschau” 1932, Oktober.
Jung E.J., Der Volksrechtsgedanke und die Rechtsvorstellungen von Versailles, „Deutsche Rund-schau” 1929, Oktober.
Jünger E., Der Arbeiter. Herrschaft und Gestalt, Hamburg 1932. Jünger E., Der Kampf als innere Erlebnis, Berlin 1922.
Jünger E., Krieg und Krieger, [w:] Krieg und Krieger, Hrsg. F.G. Jünger, Berlin 1930. Jünger E., Die totale Mobilmachung, Berlin 1931.
Moeller van den Bruck A., Das dritte Reich, Hamburg 1931. Murlat F., Die Ring Bewegung, „Hochland” 1932, H. 10. Niekisch E., Entscheidung, Berlin 1930.
Niekisch E., Das Gesetz von Potsdam, „Widerstand” 1931, H. 8.
Rosenberg A., Der Mythus des 20. Jahrhunderts. Eine Wertung der seelisch-geistigen
Gestal-tenkämpfe unserer Zeit, München 1931.
Rosenberg A., Totaler Staat?, „Völkischer Beobachter” 1934 z 9 I.
Rosenberg A., Wesen, Grundsätze und Ziele der Nationalsozialistischen Deutschen
Arbeiterpar-tei, München 1923.
Schmitt C., Der Begriff des Politischen. Mit einer Rede über das Zeitalter des Neutralisierung
und Entpolitisierung, München–Leipzig 1932.
Schmitt C., Die Diktatur des Reichspräsidenten, „Veröffentlichungen der Vereinigung Deut-scher Staatsrechtslehrer” 1924, Nr. 1.
Schmitt C., Die Diktatur. Von den Anfängen des modernen Souverenitätsgedankens bis zum
proletarischen Klassenkampf, München 1921.
Schmitt C., Die geistesgeschichtliche Lage des heutigen Parlamentarismus, München–Leipzig 1923.
Schmitt C., Freiheitsrechte und institutionelle Garantien der Reichsverfassung, Berlin 1932. Schmitt C., Hugo Preuss. Sein Staatsbegriff und seine Stellung in der deutschen Staatslehre,
Tübingen 1930.
Schmitt C., Der Hüter der Verfassung, Tübingen 1921. Schmitt C., Legalität und Legitimität, München–Leipzig 1932.
Schmitt C., Politische Theologie. Vier Kapitel zur Lehre von der Souverenität, München–Leipzig 1932.
Schmitt C., Romantik, „Hochland”, 1924/1925, H. 22. Schmitt C., Verfassungslehre, München–Leipzig 1928. Schotte W., Der neue Staat, Berlin 1932.
Spengler O., Jahre der Entscheidung. Deutschland und die weltgeschichtliche Entwicklung, München 1933.
Spengler O., Preussentum und Sozialismus, München 1921.
Spengler O., Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, Bd. 1, München 1923.
Stapel W., Der christliche Staatsmann. Eine Theorie des Nationalismus, Hamburg 1932. Ullmann H., Das werdende Volk. Gegen Liberalismus und Reaktion, Hamburg 1929. Winnig A., Das Reich als Republik 1918–1928, Stuttgart 1928.
Zehrer H., Rechts oder Links, „Die Tat” 1931, H. 7.
Zehrer H., Revolution oder Restauration, „Die Tat” 1932, H. 5. Ziegler H.O., Autoritärer oder totaler Staat, Tübingen 1932.
Opracowania
Baszkiewicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1973. Bracher K.D., Die Auflösung der Weimarer Republik. Eine Studie zum Problem des Machtver
-falls in der Demokratie, Düsseldorf 1957.
Breuer A., Anatomie der konservativen Revolution, Darmstadt 1993.
Die bürgerlichen Parteien in Deutchland. Handbuch der Geschichte der bürgerlichen Parteien und anderer bürgerlichen Organisationen von Vormärz bis zum Jahre 1945, hrsg. von
D. Fricke, Bd. 1, Leipzig 1968.
Fenske H., Mertens D., Reinhard W., Rosen K., Geschichte der politischen Ideen. Von der Antike
bis zur Gegenwart, Frankfurt a. M. 1996.
Guz T., Filozofia prawa III Rzeszy Niemieckiej, Lublin 2013.
Hörster-Philipps U., Konservative Politik in der Endphase der Weimarer Republik. Die Regie -rung Franz von Papen, Köln 1982.
Jêdrzejewski E., Hitlerowska koncepcja administracji pañstwowej 1933–1945. Studium
poli-tyczno-prawne, Wroc³aw 1974.
Jêdrzejewski E., U Ÿróde³ decyzjonizmu Carla Schmitta, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1982, t. 8.
Jonca K., Ewolucja pojêcia „pañstwa prawnego” w niemieckiej doktrynie prawnej, Wroc³aw 1976. Jonca K., Koncepcje narodowosocjalistycznego prawa w Trzeciej Rzeszy, „Studia nad
Faszyz-mem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1977, t. 3.
Kessler H., Wilhelm Stapel als politischer Publizist. Ein Beitrag zur Geschichte des
konservati-ven Nationalismus zwischen beiden Weltkriegen, Nürnberg 1967.
Knoll J.H., Der autoritäre Staat. Konservative Ideologie und Staatstheorie am Ende der
Weima-rer Republik, [w:] Konservativismus, hrsg. von H.-G. Schumann, Köln 1974.
Kunicki W., Rewolucja i regres. Radykalizm wczesnej twórczoœci Ernsta Jüngera, Wroc³aw 1995. Kunicki W., Polechoñski K., Ernst Jünger w publicystyce i literaturze polskiej lat 1930–1998.
Studium recepcyjne – bibliografia, t. 1–2, Wroc³aw 1999.
Maciejewski M., „George-Kreis” a nazizm, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1987, t. 11.
Maciejewski M., Miêdzy II a III Rzesz¹. Szkic z dziejów niemieckiej demokracji parlamentarnej
1918–1933, „Politeja. Pismo Wydzia³u Studiów Miêdzynarodowych i Politycznych
Uniwersy-tetu Jagielloñskiego” 2012, nr 3.
Maciejewski M., Niemieckie elity a hitleryzm. O stosunku rewolucyjnych konserwatystów do
na-zizmu w Rzeszy demokratycznej i hitlerowskiej, Wroc³aw 1994.
Maciejewski M., Nowa utopia? Konserwatywne idee Rzeszy po 1918 r., „Zbli¿enia Polska–Niem-cy” 1992, nr 1.
Maciejewski M., Ruch i ideologia narodowych socjalistów w Republice Weimarskiej. O Ÿród³ach
i pocz¹tkach nazizmu 1919–1924, Warszawa–Wroc³aw 1985.
Maciejewski M., Die soziale Konzepte der revolutionären Konservativen als Wegbereiter des
Nationalsozialismus, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1999, t. 22.
Meinecke F., Weltbürgertum und Nationalstaat. Studien zur Genesis des deutschen
Mohler A., Die konservative Revolution in Deutschland. Grundriss ihrer Weltanschauung, Stut-tgart 1957, 1972.
Mosse G.L., Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowód intelektualny Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1972.
Möller H., Weimar. Niespe³niona demokracja, Warszawa 1997.
Neurohr J.F., Der Mythos vom dritten Reich. Zur Geschichte des Nationalsozialismus, Stuttgart 1957.
Olszewski H., Friedrich Meinecke. Z dziejów ideologii konserwatyzmu w Niemczech, [w:] Studia
z dziejów myœli politycznej w Niemczech XIX i XX wieku, red. H. Olszewski, Poznañ 1982.
Olszewski H., Nauka historii w upadku. Studium o historiografii i ideologii historycznej
w imperialistycznych Niemczech, Warszawa–Poznañ 1982.
Olszewski H., Zmierczak M., Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznañ 1994. Petzold J., Konservative Theoretiker des deutschen Faschismus. Jungkonservative Ideologen in
der Weimarer Republik als geistige Wegbereiter der faschistischen Diktatur, Berlin 1978. Politische Theorien von der Antike bis zur Gegenwart, hrsg. von H.-J. Lieber, Bonn 1993. Rewolucja konserwatywna w Niemczech 1918–1933, red. W. Kunicki, Poznañ 1999.
Ryszka F., Pañstwo stanu wyj¹tkowego. Rzecz o systemie pañstwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wroc³aw 1974.
Ryszka F., Polityka i wojna. Œwiadomoœæ potoczna a teorie XX wieku, Warszawa 1975. Sauermann U., Ernst Niekisch zwischen allen Fronten, München–Berlin 1980.
Sieferle R.P., Die Konservative Revolution. Fünf biographische Skizzen, Frankfurt a.M. 1995. Skarzyñski R., Konserwatyzm. Zarys dziejów filozofii politycznej, Warszawa 1998. Skarzyñski R., Od chaosu do ³adu. Carl Schmitt i problem tego, co polityczne, Warszawa 1992. Sontheimer K., Antidemokratisches Denken in der Weimarer Republik. Die politischen Ideen des
deutschen nationalismus zwischen 1918 und 1933, München 1962.
Sontheimer K., Die Idee des Reiches im politischen Denken der Weimarer Republik, „Geschichte in Wissenschaft und Unterricht” 1962, H. 4.
FROM CRITICISM OF PARLIAMENTARY DEMOCRACY TO THE PRAISE OF DICTATORSHIP.
GERMAN NATIONALIST THOUGHT FROM 1918 TO 1933
Summary: The article deals with the question of the formation – since the end of World War
One until the emergence of the Nazi regime – of various conceptions of the political system in influential and widespread intellectual circles of the so-called revolutionary conservatives who represented nationalist, anti-liberal and anti-parliamentarian views. This political ideology adopted a clearly critical position regarding political, constitutional and legal solutions adopted in the Reich after the fall of the Hohenzollern empire in 1918. Criticizing parliamentary democracy, though not necessarily democracy as such, revolutionary conservatives announced the need to establish a system of dictatorial leadership in Germany, modeled after the rule of Napoleon Bonaparte, oftentimes seeing the then President of the Reich, Paul von Hindenburg, as a suitable person for this role (they rather sporadically perceived Adolf Hitler in this way). Some of them not only approved of an authoritarian model of government understood as an opposition towards the so-called Weimar system, but also accepted the principles of tota-litarianism (e.g., C. Schmitt, E. Jünger, E. Niekisch). Since 1933, the Nazis partly adopted the anti-liberal, anti-parliamentarian and authoritarian conceptions of revolutionary conservatives, reaching for – among others – Carl Schmitt’s theory of decisionism or Ernst Jünger’s idea of the total mobilization of the nation.
Keywords: LIBERALISM, DEMOCRACY, PARLIAMENTARIANISM, DICTATORSHIP, LEADER, GERMANY
