Widok Kontrowersje wokół analizy dyskursu

Kontrowersje wokół analizy dyskursu

W OLFGANG H EIN BM A N N

(Lipsk)

1. „N ie p o rz ą d ek ” dy sk u rsu

Od lat 70. słow a

dyskurs

discourse

talk

conversation

Gesprach,

dyskurs medialny, dyskurs polityczny, dyskurs prawniczy).

D z iś obok zn aczen ia p o d sta w o w eg o teg o sło w a p ojaw iło s ię w ie le w ariantów znaczen iow ych , dyskurs stał s ię sło w e m m odnym , sło w em , którego u ż y c ie m o że im ponow ać (W engeler 2003: 7 6 )1 2. C zęsto n ie w iad om o, co ktoś m a na m y śli, m ów iąc o dyskursie. Z am iast „porządku dyskursu”, jak to je s z c z e określał

1 Tekst oryginalny ukazał się w: Heinemann W., 2011, Diskursanalyse in der Kontroverse. tekst i dyskurs - text und diskurs 4, s. 31-67. Tłumaczenie na język polski: zob. strona internetowa Ośrodka Badawczo-Dydaktycznego Tekst Dyskur,- Komunikacja: http://www.tdk-univ.ugu.pl (Głosy w dysku sji). Niniejsze tłumaczenie jest niesmacznie ;króconą wersją tekstu oryginalnego.

2 Tłumaczenie cytatów z rozdz. 1-2.3.3 Z. B.-H. oprócz nielicznych zamieszczonych w odrębnych przypisach.

Foucault (1 9 7 3 /1 9 7 4 ), trzeba dziś raczej m ó w ić o „nieporządku” tego pojęcia,jego u ży cia (n ie tylko w kręgu n iem ieck ojęzyczn ym ). Stąd zaw artość treściow ą znaku ję z y k o w e g o dyskurs trzeba za każdym razem w ok reślon ym k on tek ście pozbaw ić w ie lo zn a czn o ści, je ż e li partnerzy n ie m ają m ó w ić ob ok siebie.

2. C z y m je s t w ła ściw ie dy sk u rs?

To p od sta w o w e pytanie staw ia się w w ie lu d yscyp lin ach naukow ych i udziela się na n ie zup ełn ie różnych od p ow ied zi.

2.1. R ozu m ien ie dyskursu w filo z o fii

W drugiej p o ło w ie X X w. term in dyskurs stał się rów n ież przedm iotem refleksji teoretycznej w filo z o fii. Już

Kant

Ju rgen H aberm as

W centrum je g o szeroko zakrojonei teorii sp ołeczn ej, teorii działania kom un k acyjn ego (1981; ca ło śc io w a ocen a por. Burghardt/Lang 1992: 4 0 - 6 1 ) znajduje się problem porozum ienia się partnerów kom unikacji. W naw iązaniu do teorii ak tó w m o w y Haberm as określa kom unikację .„ko p od leg a .ą ce regułom działanie ję ­ z y k o w e z o d n iesien iem do sp o łeczn y ch norm zachow ań. W prow adza przy tym rozróżnienie m ięd zy d ziałan iem racjonalnym skierow anym na określony cel, na sukces kom unikacyjny, a w ła śc iw y m działaniem kom unikacyjnym skierow anym na p orozu m ien ie. Oba działania opierają sie w ed łu g je g o koncepcji na racjonalno­ ści kom unikacyjnej m anifestującej się „w form ie m y ślen ia argum entacyjnego, za­ sadzającego się na m etodycznej refleksji, kontrolow anego oraz p o jęcio w eg o ” (S ch w eich er 1990: 580).

W działaniu kom unikac] jnym m ó w ią cy staw ia stale roszczen ia w ażn ościow e, które w za leżn o ści od w y p o w ied zi d otyczą (propozycyjnej) prawdy, (norm atyw ­ nej) p raw id łow ości - w odn iesien iu do sp o łeczn ie uznanych oczek iw ań oraz (su­ b iek tyw n ej) p raw d om ów n ości. Skierow ane są z regu ły na z g o d ę partnera (zrozu­ m iałość; H aberm as 1981: 66). G dy ten c e l nie zostan ie ositign ęty, stan: się to

punktem w y jścia do dyskursu, któiy problem atyzuje ob ow iązu jące w ym agania i ró w n ocześn ie przejm uje funkcję m echanizm u rozw iązu jącego konflikty pro­ w adząc w idealnym przypadku do u zasadnionego k onsensusu . D yskursy przedsta­ w iają w rozum ieniu H aberm asa „naznaczoną argum entacją form ę k om u n ik acji”, „gdzie ob ow iązu jące roszczenia, które stały s ię problem atyczne, czy n i się tem a­ tem i bada się je z e w zg lęd u na to czy, są upraw nione” (H aberm as 1984: 24).

Racjonalna rozm ow a m a w m odelu dyskursu H aberm asa istotne zn a czen ie nie tylko dla jed n ostk i, le c z rów nież dla ca łeg o sp ołeczeń stw a. Tw orzy ona też p o ­ przez osiągn ięte kroki porozum ienia solidarność sp ołeczn ą, a przez to porządek społeczny. Jest to bardzo szeroko zakreślone, abstrakcyjne p o jęcie dyskursu, o d ­ n oszące się do dyskursów d o tyczących m oralności, dyskursów p o lity czn y ch i praw niczych, przy czy m H aberm as praw ie n ie u w zg lęd n ia w arunków sp o łe c z ­ nych rozw oju d anego dyskursu. Z jego rozum ienia dyskursu zostaje w y elim in o ­ w ana każda form a kom unikacji nieargum entacyjnej, stąd raczej rzadko spotkać m ożna dyskursy w kom unikacji codziennej.

Punktem w y jścia do tw orzenia dyskursów w ujgęiu H aberm asa je st idealna sytuacja m ów ien ia (poza interakcjami m ającym i w p ły w na strukturę w ła d zy ), w której dom inuje „ n iew y m u szo n e w y m u sza n ie le p sz e g o argum entu i m o ty w kooperacyjnego poszu k iw an ia praw dy”. K om unikującym się potrzebna je st do tego nie tylko kom petencja gram atyczna (jak u C h om sk iego), le c z rów nież kom p lek sow a kom petencja kom unikacyjna. O bejm uje ona - jak u H ym esa (1972: 271) - „all ab , ties that enter into interaction”, p o n iew a ż każdy je st niejako zob ow iązan y/sk azan y m oralnie, by m ó w ić zrozum iale, praw d ziw ie i by to co m ów i b yło praw om ocne, jak rów n ież kontynuow ać ro zm o w ę aż do uzyskania konsensusu (przy czv m p od staw ą je st zapoznanie się partnerów z lep szym i argum entam i). Z praktyki dyskursu argum entacyjnego H aberm as w yprow adza rów nież (kontrow ersyjną) etyk ę d y sk u rsy w n ą w ed łu g któn j u sp raw ied liw ion y m oralnie je st tylko taki sp osób działania, który znajduje (lub m ó g łb y zn aleźć) aprobatę w szy stk ich u czestn ik ów d obrow olnie prow ad zon ego dyskursu.

D o je g o ab strak cyjn o-filozoficzn ego ideału sp o łeczen siw a jak o kom unikacyj­ n ego św iata życia z rów nym i szansam i w szy stk ich w o b ec argum entow ania dość często naw iązyw ali badacze reprezentujący różne dyscypliny. Ideał ten b y ł też przez nich c z ę śc io w o rozw ijany. Z drugie- jednak strony p rzedstaw iciele nauk sp ołeczn ych stale określali ten kierunek teoretyczn y jak o nieadekwatny i niena- dający sie do zastosow an ia w praktycznym działaniu (m. in. H ym es 1987: 219). R ów n e szan se w o b ec argum entow ania, w czy m uw .dacznia się też o d p ow ied zial­ ność za innego, przede w szy stk im jed n ak „idealny kon sen su s” , „idealny partner” WOLFGANG HEINEMANN

w , “idealnej sytuacji m ów ien ia” na p od staw ie uznany ch obustronnie w artości i norm oraz warunkach w o ln o śc i od zew n ętrzn ego i w ew n ętrzn ego przym usu to w szy stk o przedstaw ia oddalony od praktyki id ealn y konstrukt.

M ich el F ou cau lt i discourse

M ichel Foucault b ył strukturalistąi poststrukturalistą, sem iotykiem , filozofem ję­ zyka, socjologiem , psych ologiem , historykiem oraz krytykiem społeczeństw a. Stąd w je g o dziełach znajdują się różne (często w ykluczające się) w yp ow ied zi dotyczące w ielu kręgów tem atycznych. Jego książki m ożna b y uznać za dzieła różnych auto­ rów (por. Fink-Eitel 1997: 10). W yjątkowo trudno je st dokładnie ustalić je g o sposób rozum ienia dyskursu. N a leży zaznaczyć, że dzieło Foucaulta w yw arło wyjątkowo m ocn y i długotrw ały w p ły w na badaczy dyskursu w w ielu dyscyplinach nauki.

P race F o u ca u lta isto tn ie r o z sz e r za ją tra d y cy jn e p o jm o w a n ie dyskursu. C h od ziło m u o to, b y zbadać, jak określone schem aty m y ślen ia kształtują całe ep o k i i m o g ą o k reśla ć p e r sp e k ty w ę , z ja k iej lu d z ie p o str z e g a ją św ia t w k o n k retn ym c z a s ie i w o k reślo n ej p rzestrzen i s p o łe c z n e j. Te n a jczęściej n ie u ś w i a d o m i o n e m e c h a n iz m y w i ą ż ą w y p o w i e d z i w ic h k o n t e k ś c ie o g ó ln o sp o łeczn y m w dyskursy (Foucault 1973: 143; por. H einem ann 2005: 23).

N ajczęściej nawiązuje się w recepcji Foucaulta do jeg o tezy z Porządku dyskursu: iż dyskursy określająpraktykę społeczną/dyskursywną: „N azw iem y dyskursem zbiór w ypow iedzi należących do jednej formacji dyskursywnej.” (Foucault 1974: 170). Przy tym interpretacji w ym agają najwyraźniej następu ice koncepty: centralne dla Foucaulta pojęcia, w ypow iedź, formacja dyskursywna i praktyka dyskursywna.

Z acznijm y od w y p o w ie d z i. W P orządku rzeczy (1974: 2 2 ) określa je jako „spe­ cy ficzn e, pojaw iające się su k cesy w n ie i zanikające, zastępow ane przez inne pod­ staw ow e porządki w ied zy, w zg lęd n ie o g ó ln e struktury p ozn a w cze (epistem y).” Spełniają on e funkcję atom ów ca ło ści, n ie n a leży ich jednak utożsam iać z w yp o­ w ied zia m i (B u sse 2008: 79). N ig d y n ie w ystęp u ją sam e, le c z są zanurzone w po­ lach asocjacyjnych. „... n ie m a w y p o w ied zi w og ó le, w y p o w ied zi w oln ej, neutral­ nej i n iezależn ej. Z a w sze je st ona c z ę śc ią ja k ieg o ś w ągu lub zbioru, odgrywając jakąś rolę pośród innych w y p o w ied zi, opierając się na nich i odróżniając się od n ic h (...) (Foucault 1 9 7 3 :1 4 3 ). D opiero na tle c a ło ści zb iorów p o szczeg ó ln e w yp o­ w ied zi otrzym ują w ła śc iw e znaczenie; dopiero na tym tle m ożna odczytać również ich funkcję. W tym sen sie dyskurs}'jako ca ło ść m ożn a rozum ieć rów nież jak o “ar­ ch iw u m ” całej epoki. P od staw ow ym i pojęciam i an alizy takich w y p o w ied zi jest d ych otom ia w ydarzenie (elem entarna w y p o w ied ź) - seria (rozproszone w y p o w ie­ dzi i top osy w w ie lu tekstach) (por. Fink-E itel 1997: 58).

C zym je st form acja dyskursyw na w rozum ieniu Foucaulta? W gruncie rzeczy chodzi tu o w ię ź tem atyczn ą pojed yn czych w y p o w ied zi (w ed łu g typ ow ych reguł form acyjnych), która w określonym cza sie i w ok reślon ym oto czen iu sp ołeczn ym konstytuuje dyskurs. I w ła śn ie tę w ię ź tem atyczn ą m ięd zy p ojed yn czym i w y p o ­ w iedziam i interpretuj, się często jak o p od staw ow e kryterium określenia dyskursu (dyskurs} p o lityczn e, dyskursy praw nicze, dyskursy m ed ialn e itd.).

Pozostaje je s z c z e w ielo zn a czn a p ra ktyka dvskursyw na. D ysk u rsy m ożn a rozu­ m ieć .ako w iązk i k o m p lek so w y ch relacji m iędzy w y p o w ied zia m i a procesa- mi/norm aini sp ołeczn ym i (Foucault 1973: 6 8 ), a tym sam ym rów n ież ,ako instru­ m enty prakty ki społecznej i (p ośredniego, W .H .) w y k o n y w a n ia w ładzy. To w ładza konstytuuje dyskursy i legitym izu je się poprzez dyskursy. D ą żen ie do w ied zy (dyskursyw nej) je st rów n ież d ążeniem do w ła d zy (Fm k-E itel 1997: 7). Foucaulta interesują szczególn ie problem y w y k lu czen ia jednostek z dyskursu, zakazów , kontroli i dyscyp lin ow an ia (Foucault 1974: 10 i nast.). Praktyki dyskursyw ne są w ięc rozum iane jak o n ie o so b o w e struktury, które oddziałują na lednustki, ograni czając m ów iąccgo/p od m iot.

W sum ie trzeba stw ierdzić, że Foucault zainspirow ał w ie lu bad aczy z różnych dyscyplin. Jego głów n a zasłu ga p o leg a n iew ą tp liw ie na w prow adzeniu n o w eg o ujęcia dyskursu, ch ociaż n ie rozw inął sp ójn ego m od elu dyskursu. N ie brakow ało w ięc g ło só w krytyki. D o ty czy ła ona najpierw n ieostrości term in ologiczn ych oraz abstrakcyjnego i rozm ytego stylu, co sprzyjało sp rzeczn ościom . Przede w sz y st­ kim podkreślano, że dyskursy u Foucaulta em ancypują się w stosunku do p o d m io ­ tu, i tw orzą n o w ą rzeczy w isto ść. Zarzuca się często F ou cau ltow i, że leg o p ojęciu w ładz} brak ja k ie g o k o lw ie k zróżn icow an ia41 (W ehler 1998: 9 1 ), p on iew aż nie w prow adza różnic}' m ięd z} autorytetem , siłą, przym usem , w ładzą, rządzeniem i legitym izow an iem . A jednak sam a konstrukcja ram ow a takiego m odelu dyskursu zyskała tak n iezw y k łą siłę od d ziaływ an ia, n aw et w y w o ła ła fascynację, która zain ­ spirowała rozwoj dalszej refleksji na tym polu.

2.2 R ozu m ien ie dyskursu po Foucault

P odejm iem y tu próbę ukazania w ielo stro n n eg o od d ziaływ an ia Foucaulta w p o ­ szczeg ó ln y ch d yscyp lin ach nauki, ch o ć o ja k iejk o lw iek naw et przybliżonej k om ­ pletności nie m o że tu b yć m owty

2.2.1. D yskurs w filo z o fii

F ilo zo fo w ie postm odernizm u, do grona których w łą cza się rów nież cz ę śc io w o M ichaela Foucaulta, pod ejm ow ali liczn e tem aty i problem y z je g o dorobku, c z ę ­

śc io w o też je rozw in ęli, (por. np. m y śl d o ty czą cą „rozum u transw ersalnego i mi- m ety czn o -sen so ry czn eg o ”, problem y sek su aln ości, h ip o tezę pluralizm u, „śmierci p od m iotu ”, p ow iązan ia w ła d zy i intersubiektyw ności; „w ładza” rów n ież jako róż­ norodność form w ie d z y i zachow ania), (H um anizm i O św iecenie). Interesujące nas tu zjaw isk o dyskursu tratowane je st jed n ak w literaturze p ó źn iejszeg o okresu jed y n ie m arginalnie.

Interesująca je st próba stw orzenia now ej etyki dyskursu jak o etyki zasad (por. A p el/N iq u et 2002; D u w ell i. in. 2 0 0 2 ) w pow iązan iu z „teorią d> skursu transcen- d entalności” . K ażdy c z ło w ie k w p lecio n y je st w rozm aitość działań, tożsam ości, form i św ia tó w życia. Jego sam orozum ienie p o leg a w ię c na w ie lo śc i tożsam ości, na „dyskursyw nej sa m o ści” („diskursives S elb st”). C zło w iek je st w ię c dyskur- sy w n y m (zd oln ym do dyskursu) zw ierzęciem , a dyskurs je st kształtow any przez tw orzący g o św iat życia. K on flik ty m o g ą w ię c b y ć rozw iązyw an e na drodze odpo­ w ied zia ln eg o działania jed n o stek w „praktycznych dyskursach” (por. A pel/N iquet 2002: 2 5 4 ). 7 a sa d m czo n o w e g o , filo z o fic z n e g o rozum ienia dyskursu n ie da się w ię c za u w ażyć w n o w szy ch badaniach.

2 .2 .2 . P odejścia lin g w isty czn e

D o rozum ienia dyskursu w u jęciu Foucaulta n aw iązyw ali przede w szystk im ję z y ­ koznaw cy, c z ę śc io w o g o m odyfikując. Podejm iem y tu próbę kilku podstaw ow ych kierunków recepcji.

Przez d łu ższy cza s za analizę dyskursu b yła uw ażana analiza rozm ow y. Dyskur­ sam i b y ły w ię c „rozm ow y sfery w y so k iej”. P od w pływ em analizy konwersacyjnej w n ied łu gim cza sie zrezygn ow an o z teg o ograniczenia, gdy zauw ażono, że ri"zmo­ w y są c zy m ś w ięcej n iż nieuporządkow anym ch aosem znaków ję z y k o w y ch , że tu też w ystęp u ją uporządkow ane struktury i reguły. Stąd za zadanie analizy dyskursu uznano odkryw anie interakcyinej struktury rozm ów , zaniedbyw anych do tej pory w badaniach, oraz ich w yk orzystan ie pragmaty czne. W tym celu tw orzono obszer­ ne korpusy składające się z dużej liczb y rozm ów k lasyfik ow an ych w ed łu g kryte­ riów lek syk aln ych , tem atyczn ych i sta ty sty czn o -ilo ścio w y ch . Ten kierunek repre zentują prace Konrada E hlicha (2 0 0 7 ), Jochena R ehbeina (2 0 0 1 ) oraz M ichaela Beckcr-M rotzck (1 9 9 4 ).

W krytycznej analizie dyskursu (ang. Critical D iscou rse A n alysis = C D A ) aspekt w ła d zy znalazł się bardziej w centrum zainteresow ań. Przedstaw iciele tego kierunku p od jęli próbę „u św iad om ien ia ludziom najczęściej n ieu św iad om ion ego w z a je m n e g o w p ły w u ję z y k a i struktury sp o łe c z n e j, in geren cji w praktykę sp o łeczn ą i relacje sp o łeczn e” (K eller 2007: 28). C h od ziło w ię c rów n ież przede

w szystk im o m ech an izm y i założenia opierające się na „zb iorow ych porządkach w ied zy ”, a sz c z e g ó ln ie o m echanizm y w y k lu czen ia i zak azy za leżn e od w ładzy. W centrum znajdow ały się teksty, ich analiza lin g v istyczn a i so cjo lo g iczn a oraz określenie kontekstów tekstow ych i interakcyjnych (F airclough 1995). Ten m odel dyskursu pozostaje pod dużym w p ły w em prac F oucaulta (zoh . van D ijk 1993, Fairclough 1995, W odak 1996 i 2 0 0 2 , Link 1982 i 1986, Jager 1993).

C elem analizy dy skursu była analiza h istoryczn ych oraz o d n oszących się do w sp ó łc z e sn o śc i „w ątk ów dyskursu” (z je d n o lity c h tem a ty czn ie p rzeb ieg ó w dyskursu), które z k olei składają się ze sporej liczby „fragm entów dyskursu” (por. „ w y p o w ie d z i 1 F o u ca u lta - Jager 1993: 1 3 8 ). W y jś c ie p o z a a n a liz ę p ó l w yp ow iad aln ości (c z y li tego, co da się p o w ie d z ie ć ) m iało p o z w o lić na ingerencję w p r a k ty k ę „ p o p r z e z to , ż e z o s t a ł y o k r e ś lo n e w s z e l k i e m o ż l i w o ś c i w yp ow iad aln ości” (Jager 2008: 9).

W ychodząc od prostych o p isó w struktur rozm ó w i tekstów , n iektórzy lin g w iści ju ż w latach 80. zau w ażyli scisłe p ow iązan ie strukturalne i treścio w e p ojed yn ­ czy ch tekstów z poprzedza!ącym i je tekstam i i pod ejm ow ali próbę sz c z e g ó ło w e g o u ch w ycen ia zw iązk ów , rów n ież z p ozycji ftek sto w o )lin g w isty czn ej - sz czeg ó ln ie w odniesieniu do struktur p ow ierzch n iow ych , tu u jm ow an ych jak o k oncep ty to­

posów. N ie tylko ca ło śc io w e teksty od n o szą się do sieb ie, le c z rów n ież w y p o w ie ­

dzi cząstk ow e (Jung 20 0 0 ). Zwracano u w a g ę na p o ied y n cze sło w a (sło w a k lu czo ­ w e), których pow tórzenia w tekstach od n oszących się do sieb ie w yjaśniano w sen ­ sie historii słów , na „sym b ole k olek tyw n e” (w yrazy i p ołą czen ia w yra zo w e, które b y ły interpretowane jak o sposób w yrażania w ie d z y zbiorow ej ok reślon ych grup sp ołeczn ych (W engeler 2003: 167). M ożna tu w y m ien ić ró w n ież figury argum en- tacyjne i koncept ramy (np. K o n erjin g 1993; Fraas 1996, Z iem 2 0 0 8 ).

Przykładem takiego p ostęp ow an ia b ad aw czego b azu jącego na ję z y k o w y c h strukturach p o w ie r z c h n io w y c h m o g ą b y ć b a d a n ia L in k a ( 1 9 8 2 ; 1 9 8 6 ). A n alizow ał on typ ow e to p o sy w dyskursie azylantów , b y ok reślić techniki leg ity m izu ją ce w ła d z ę w s p o łe c z e ń s tw ie k a p ita listy czn y m . T o p o sy w tym k o n te k ś c ie n a le ż y r o z u m ie ć ja k o „ w a ż n e p o d w z g lę d e m s p o łe c z n y m i kulturow o-historycznym w zo rce m y ślen ia ” słu żące do w yrażenia z w y cza jo w eg o postępow ania (W engeler 2003: 2 5 6 ). M o g ą one w y stęp o w a ć w różnych form ach (np. topos bezrobocie: bezrobotny, f a la zw olnień, redukcja zatrudnienia, kryzys na rynku p racy). N a leży tu rów n ież w y m ien ić zw roty i frazeo lo g izm y oraz w yrażenia wskazujące: ci tam na górze, m y tu na d o le ... (por. W engeler 2 0 0 3 :2 1 3 ; H erm anns 2003: 163 i n.). W d y sk u rsu na tem at p rob lem ów b io etyczn ych w ystępuje np.:

top os historyczny, topos d o tyczący prawa, top os d o ty czą cy etyki, korzyści, to żsa m o ści oraz zróżnicow ania (Faulstich 2002: 22).

Inni lin g w iści nie ograniczają się w poszu k iw an iu teg o , c o łą c z y teksty z teksta­ m i poprzedzającym i, do leksykalnych sy g n a łó w pow ierzch n iow ych . W centrum u w agi staw iaja zn aczen ia leksem ów , a naw et ca ły ch jed n ostek tek stow ych i sieci relacji sem antycznych. Postulują sem antyk ę ek sp lik atyw n ą (zam iast sam ei se­ m antyki desk ryp tyw n ej,zob .: B u sse 1 9 9 2 :9;F ritz l Q9 8 ;G a rd t2 0 0 7 ; SpieB 2008). O dszyfrow uje ona rozum iane ju ż intuicyjnie zn aczen ia, ale u w zględ n ia rów nież założen ia sytuacyjne i kom unikacyjne rozum ienia tekstu (rów nież to, co nie z o ­ stało p o w ied zia n e!). B adacze koncentrują się przy tym przede w szystk im , jak już to robił Foucault, na ep istem o lo g ii iiiko teorii porządku w ied zy jak rów nież na asp ek cie sem an tyczn ym tekstów historycznych, żeb y rozszyfrow ać „strumień w ie d z y p łyn ący poprzez cza s” (W engeler 2003: 149), oraz odkryć „ducha czasu”, form ację w ie d z y d aw n ych ep ok w sensu: sem antyki historycznej.

C elem takiej sem antyki dyskursu jest zbadanie „w ied zy społecznej w formie dom inujących konstrukcji sp o łeczn y ch ” (B u sse 2 0 0 3 :1 6 0 ), „zn aczen iow ego kon tekstu transtekstualnego” (Gardt 2007: 11). D yskursy, a w ię c „kontekstualizacje” n ie są ju ż jednak w tym m od elu tylk o korpusam i tek stow ym i, w analizie których u w zględ n ia sie jed y n ie elem en ty ję z y k o w e . O k reślająon e relacje m ięd zy różnymi tekstam i i m o żliw y m i uw arunkow aniam i sensow n ego m ów ienia. Stają się w ięc „ z ja w isk o m sem an tyczn ym ”, które m ożna u ch w y cić tylko poprzez „wirtualne korpusy tek stó w ” (B usse, Teubert 1994: 14). Zasady sem antyki dyskursu zastoso­ w an o w o d n iesien iu do aktualnych dyskursów (m .in. Scharloth 2 0 0 5 ). Krytyka teg o m od elu d o ty czy sz c z e g ó ln ie „iluzji au ton om iczn ego, sam oregulującego się działania d ysk u rsyw n ego” (Fricke 1909: 188; W engeler 2003: 85).

W> chodząc od rozm ów ja k o m ałych form tow arzyskich, Sigurd W ichter (1999: 261 i n..) u c zy n ił rów n ież średnie i w ię k sz e form y kom unikacji przedm iotem de baty o dyskursie. O kreślił on ja k o dyskurs wieli; d ialog sp o łeczn y m ięd zy po­ sz c z e g ó ln y m i grupam i sp o łeczn y m i, d o tyczący ok reślon ego tematu, kom unikację sp o łeczn ą ja k o ca ło ść w ok reślon ym nrzedziale cza so w y m i w w y d zielo n y m re g io n ie. D yskurs je st „zesp o łem w y p o w ied zi, w którym w określonym sp ołeczeń ­ stw ie - lub w w :kszej liczb ie sp o łeczeń stw m ięd zy s o b ą - debatuje się na jak iś te­ mat” (W ichter 1999: 2 6 5 ). W edług tego ujęcia tak rozum iane dyskursy tworzą - z w łą czen iem p o szc z e g ó ln y c h płaszczyzn: m orfem y, w yrazy, grupy w yrazow e, zdania i teksty - o d d zieln ą p ła szczy zn ę dyskursu, która m usi być przedm iotem ba­ dań odrębnej d yscyp b n y, lingw istyk i dyskursu. Teksty zawarte w dyskursie tw orzą w ię c uporządkow aną „strukturę transtekstualną” (W am ke 2002: 10), ze­

sp ół w y p o w ied zi, w którym grupa u żytk ow n ik ów ję z y k a w różnych konfigura­ cjach, w różnych sytuacjach kom unikacyjnych, zajm uje się danym tem atem .

C harakterystyczne dla takich d ialogów sp o łeczn y ch są rozbudow ane struktury kom unikacyjne n ie tylk o w kom unikacji narodowej w ram ach jed n e g o sp o łeczeń ­ stwa, lecz rów n ież w kom unikacji m iędżyna?udow ej m ięd zy różnym i sp o łeczeń ­ stw am i (W ichter/Stenschke 2004: 11). W takich analizach n a leży u w zg lęd n ić w szy stk ie płaszczyzn y, a w pizypadku luźnych p ow iązań tek stow ych rów n ież daną przestrzeń dyskursu (np. m edia kom unikacji m asow ej), różne wątki dyskur­ su, jak też różnice w p u ziom ie w ie d z y d ziałających (ekspertów i laików ).

R ów n ież autorzy prac z zakresu lin gw istyk i tekstu w y ch o d zą z założen ia, że teksty jak o pod staw ow e jed n ostk i kom unikacji języ k o w ej w p lecio n e są w szersze konteksty tekstow e, w luźno p ow iązan e ze sob ą ze sp o ły tek stów (H einem ann/ H einem ann 2002: 112). Te bardziej k o m p lek so w e jed n ostk i traktuje się często jako sam odzielne, nadrzędne jednostki kom unikacji (por. W ichter: 1999, W amke: 2 0 0 7 ). N iektóre kierunki lingw istyki tekstu zorientow anej na dyskurs w y ch o d zą jednak od tezy, że konkretny p ojed yn czy tekst p ozostaje p od staw ow ym obiektem kom unikacji, podczas gd y bardziej zło ż o n ą jed n ostk ę - z e sp ó ł tek stów (dyskurs) n ależy raczej traktować jak o abstrakcyjny sp lot relacji m ięd zy p ojed yn czym i tekstam i (A dam zik 2001: 2 5 4 i nast.). Stąd teksty m ają „w artość dodaną!!, dyskursyw ność.

R eprezentanci lin gw istyk i tekstu czerpali w sw y m m od elu dyskursu inspiracje z p od staw ow ych prac Foucaulta, n a jc z ę śc id jednak n ie przejm ow ali ukierunkow a­ nia h istorycznego, tezy o autonom ii dyskursu oraz rozróżnienia m ięd zy w y p o w ie ­ d zią i w yrażeniem , transponując elem en ty m od elu dyskursu francuskiego filo zo fa na c a ło ścio w e w y p o w ied zi, a w ię c na teksty (por. rów n ież W amke: 2007; W am - ke/Spitzm uller: 2 0 0 8 ). Stąd te kierunki lin g w isty czn eg o ujęcia dyskursu m ożna traktować jak o bezpośrednie zastosow an ie p o d sta w o w y ch rozw ażań Foucaulta (por. D ia z-B o n e 201 Ob: 45). D yskurs rozum ie się w nich b o w iem jak o „w zasadzie otwarty zbiór w ypow iedzi zw iązan ych ze sob ą tem atycznie i od n oszących się do sieb ie” (A dam zik 2001: 2 5 3 ), a u H einem ann/H eine nanna *2002: 119) czytam y: „D yskursy są otw artym i zbioram i tek stów p ow iązan ych ze sob ą sem antycznie, te­ m atyczne i /lub pragm atyczne.”

P ow iązane ze sob ą teksty dyskursu łą c z ą w sp ó ln e tem aty lub k om p lek sy tem a­ tyczn e (rów nież jak u Foucaulta), u zu p ełn ion e o to, co w sp ó ln e pod w zg lęd em pragm atycznym (teksty, które w yk azu ją p o w ią za n ie funkcjonalne, jak np. o b lig a ­ toryjna procedura w o d n iesien iu do p o sz c z e g ó ln y c h tek stów przy tw orzeniu i za­ twierdzaniu ustaw ). Z asadniczo dyskurs ja k o ca ło ść ma zasadniczo w p ły w na k on ­ WOLFGANG HEINEMANN

strukcję p o sz czeg ó ln y ch tekstów , ustala też, ja k ie stanow iska i role uczestników działań kom unikacyjnych są o czek iw an e lub d o zw o lo n e, a jak ie ignorow ane. Na seryjną organizację dyskui sów składają się często następujące po sob ie teksty (za­ sada uszeregow an ia linearnego) lub też teksty zazęb iające się ze sob ą (zasada sie­ ci, por. H einem ann/H einem ann 2002: 115 i n.).

2 .2 .3 . D ysk u rsy w innych naukach sp o łeczn y ch i hum anistycznych

A n aliza dyskursu w ed łu g Foucaulta za d o m o w iła s ię rów n ież w innych naukach

sp ołeczn ych i h um anistyczn ych . (N ieliczn e prace d otyczące recepcji Foucaulta

w naukach przyrodniczych zostan ą tu p om in ięte.) A n aliza dyskursu w ed łu g Fo­ ucaulta należy d ziś do „najbardziej w p ły w o w y c h kierunków w ram ach jakościo­ w o zorientow anych nauk sp o łeczn y ch ” (D ia z-B o n e 2010a: 2). D yskursy traktuje się tu ja k o specjalną form ę praktyki społecznej: „discourse is so cia lly constituted as w e ll as so c ia lly con d ition ed ” (W odak 1906: 37). S o cjo lo g iczn a analiza dy skur- su czy n i sw y m przedm iotem badań rów n ież im plicytne założen ia ję z y k o w e i in­ stytucjonalne, które sprawiają, że w y p o w ied zi stają się dyskursem (B ublitz 2003: 10), „zajm uje się zw ią zk iem m ó w ien ia i pisania jak o czy n n o ści w zg lęd n ie jako praktyk sp o łeczn y ch i (re-)produkcją system ów sensu/porządl li w ied zy i zw iąza­ n ych z n im i podm iotam i, regułam i zasobami leżącym i u źródła tych procesów, ja k też ich skutkam i w zb iorow ościach sp o łeczn y ch ” (K eller 2007: 7). Tak więc dyskursy są je d n o c z e śn ie w yrazem i w arunkiem k onstytutyw nym spraw społecz­ nych. N a le ż y podkreślić, że w badaniach nad dyskursem trzeba u w zględ n ić przede w szy stk im rów n ież p ła szczy zn ę system u praktyki dyskursyw nej, a tym samym p od m ioty sp o łeczn e i instytucie. „To praktyka dyskursyw na generuje (rów nież) te­ m aty oraz granice tem atyczne dyskursów ” (D ia z-B o n e 2 0 1 0 a: 4).

W edług tej h ip otezy dyskursy jak o „uregulow ane in stytu tion aln ie i organiza­ cyjn ie praktyki u ży cia zn ak ów ” (tam że) są w ła śc iw ą siłą spraw czą społeczeństw a. N ie są on e jed y n ie h istoryczn ą ram ą m y ślo w ą , która n ieśw iad om ie określa m yśle­ n ie po d m io tó w i porządek rzeczy, le c z rów n ież realn ością sp o łeczn ą (zbiorow ym i strukturami w ie d z y i praktykam i w ied zy ), która w końcu strukturyzuje praktykę sp o łeczn ą (działanie u czestn ik ó w kom unikacji) i konstytuuje porządek społeczny: „D yskursy konstytuują św iat i odw rotnie, są przez n ie g o konstytuow ane... D y s­ kursy konstytuują się w porządkach d yskursyw nych, tzn. w zbiorze reguł, kon­ w en cji u ży cia języ k a , które są zw iązan e z instytucjam i sp o łeczn y m i” (Keller 2 0 0 7 : 2 8 ). N a le ż ą do n ich ró w n ież in stytu cjon aln e praktyki w ym u szan ia i w yłączan ia. R eg u ły dyskursyw ne nie są w ię c regułam i lo g iczn y m i, gram atyczny­ m i, p sy c h o lo g iczn y m i lub sytuacyjnym i, są regułam i socjok ogn ityw n ym i i

sooio-historycznym i p ola dyskursyw nego, które w praw dzie p ozostaw iają system atycz­ nie ślady, ale sam e n ie są tekstam i lub korpusam i tek stów (D ia z-B o n e 201 Ob: 3). D yskursy nie w y k a zu ją też cech zam kniętych struktur; sąraczej otwarte, niestab il­ ne i przez to p o d leg a ją zm ianom . A celem analiz dyskursu n ie są o p isy tekstów , le c z „rekonstrukcja zbioru reguł praktyki dyskursyw nej” . C hodzi o to, by pokazać, ze praktyki dyskursyw ne znajdują się w k on tek ście um ożliw iającym p o w ią za n ie z innym i form am i praktyk sp ołeczn ych . Jak te założen ia teoretyczne analizy d y s­ kursu dadzą się p rzeło ży ć na m etody, m ożna ednak z w ię k sz o śc i publikacji w y ­ w n iosk ow ać tylko pośrednio.

W zakresie badań nad „ sp ecy ficzn ą r z e c zy w isto ścią dyskursów d otyczących św iata kultury” („udyskursow ienie o b iek tów i praktyk kultury”), a w ię c strukturą przestrzeni społecznej w w ę ż sz y m zn aczen iu (m aterialnych w arunków ży cia ) i przestrzeni sty ló w ży cia (rzeczy w isto ści sp ołeczn ej drugiego stopnia, sfery przy­ zw yczajeń , sfery sensu i sym b olik i) znajdujem y bogatą w inform ację w pracy D ia z-B o n e (2010: 4 2 1 ). D ysk u rsy kultury rozum iane są w niej jak o realności sp ołeczn e, które strukturyzują praktykę sp o łeczn ą i konstytuują porządek sp o łe c z ­ n y jak o zesp ó ł kom p lek sów w ładzy. E p istem y Foucaulta stają się w badaniach so ­ cjo lo g iczn y ch epistem am sp o łeczn y m i, p od sta w o w y m i w zorcam i so o lo g ic z - nym i i kulturow ym i o charakterze kogn ityw n o-sem an tyczn ym . Stąd celem analiz nauk sp o łeczn y ch n ie je st opis struktur tek stow ych , le c z przen iesien ie w n io sk ó w p łyn ących z rekonstrukcji cech tek stow ych na cec h y praktyki, by w końcu poprzez zak otw iczen ie praktyki dyskursyw nej w szerszym k on tek ście sp o łeczn y m roz­ w inąć m odel sp o łeczn y (D ia z-B o n e 2010a: 26).

W szystk ie zb io ro w o ści od czu w ają potrzebę w yartykułow ania sw o jeg o stylu życia. W ynika ona z podstaw ek on om iczn ych , ale rów n ież z ob iek tów i w ytw orów kultury, którym i o ta c z a ją się lu d zie (jak się ubierają, jak m ieszkają, ja k ą lu b ią m u ­ zyk ę itd.). D opiero analiza „dyskursyw nych struktur g łęb ok ich ”, (socjoep iste- m ó w ) p ozw ala na odkrycie przestrzeni sty ló w ży cia określonej grupy w ok reślo­ nym przedziale cza so w y m (D ia z-B o n e 2010: 76 i n.). D ia z-B o n e podejm uje próbę ustalenia reguł d yskursyw nych w (kulturow ym ) p olu dyskursyw nym na podsta­ w ie dyskursu o m u zy ce h aevy-m etal i techno oraz ukazania, że takie struktury g łęb o k ie stan ow ią dysk u rsyw n y fundam ent sty ló w ży cia (por. na tem at sp o łeczn e­ g o zak otw iczen ia dyskursu w naukach sp o łeczn y ch rów nież

Handbuch der sozial-

wissenschaftlichen D iskursanalyse

W naukach h istoryczn ych po zw ro cie ję z y k o w y m (linguistic tum ) rów n ież w naw iązaniu do Foucaulta odkryw a s ię m o ż liw o śc i i granice

myślenia

wiedzę

zb iorow ą w określonej form acji Historycznej, por. u jecie epistem ów jak o zbioro­ w y ch i p rzed św iad om ościow ych sem an tyczn ych struktur głęb ok ich , podstaw o­ w y ch sem an tyczn o-k ogn ityw n ych w zo rcó w porządku danego społeczeństw a, w ramach których form ują się dyskursy (por. Bedeker: 2002; D ia z-B o n e 2010: 77; B usse: 2 0 0 8 ). B ierze s ię przy tym pod u w a g ę ró w n ież to, c o nie je st sform ułow ane za p o m o c ą e le m e n tó w ję z y k o w y c h , ale je s t isto tn e p o d w z g lę d e m sp o łeczn y m . Te d y sk u rsy rekonstruuje s ię n ie ty lk o p o p rzez serie r o zp ro szo n y ch w ydarzeń d y sk u r sy w n y c h , są o n e r ó w n ie ż ja k o a u to n o m ic z n e z ja w isk a sp o łe c z n e g łó w ­ n y m p rzed m io tem badań o charakterze h isto r y c z n y m (por. W en geler 2003:

110; L andw ehr: 2 0 0 1 ; Sarasin: 2 0 0 3 ).

Te anon n o w e porządki i struktury z a u e w ie d z y badają n o w e nauki history czne w raz z ep isetem ologią. W ten sp osób podejm uje s ię próbę pow iązania w jednym p od ejściu analizy sp ołeczn ej, teorii poznania i historii idei. E p istem ologia odpo­ w iada w ię c w przybliżeniu sem antyce historycznej (B u sse 1987; 2 0 0 0 ) W ycho­ d zi jed n ak poza granice sem antyki tradycyjnej, p o n iew a ż podejm uje próbę u w zg lęd n ien ia ró w n ież za ło żeń d otyczących aktualizacji rozum ienia tekstu i u­ krytych (podskórnych) ruchów w ie d z y w tekstach i poprzez teksty, a w ięc scharak­ teryzow ania n ie tylk o w ied zy istotnej dla rozum ienia, le c z rów nież w ied zy um o­ żliw ajacej rozum ienie (form funkcjonow an i w ied zy ). N a le ż ą tu też mechanizmy w ładzy, kture regulują to, co je st zabronione lub w y k lu czo n e, co je st m o żliw e bez sankcji, co m ożna, a c z e g o n ie m ożn a p o w ied zieć w danym sp ołeczeń stw ie (por. Foucault 1973: 182; ró w n ież M aset 2 0 0 2 ). P od staw ą dla tałuej epistem icznej se­ m antyki dyskursu są sło w a , zdania i teksty, które ew ok u ją w ie d z ę i - w ed łu g tego m odelu - m ożna j e przedstaw ić w postaci ram. Jednak rów nież w naukach histo­ rycznych konkretne JAK d oty czą ce m eto d y czn eg o pod ejścia do dyskursów histo­ rycznych p ozostaje nieostre.

P olitologia upatruje w dyskursach p od staw ow y środek pozw alający odkryć po­

tencjał form acji d yskursyw nych niem ających charakteru h istorycznego. W każ­ dym razie struktui y w ła d zy w sp ołeczeń stw ach b y ły centralnym tem atem ju ż u Fo- ucaulta, ch oć je g o analiza w ład zy n ie była skierow ana prym am ie na zm ianę sto­ sunków p olityczn ych . N ie o so b o w e struktury (w ied zy ) dominuj: u n iego nad św iatem działania jed n ostek rów nież w dyskursach p o lity czn y ch (przez co pojęcie „działanie p o lity czn e” zostaje zdekonstruow ane). P rzed staw iciele nauk p o lity cz­ n ych (por. m .in. K erchner/Schneider 2 0 0 6 ) przejęli przynajm niej cz ę śc io w o od Foucaulta p o jęcie dyskursu. R ów n ież p o sz c z e g ó ln e działania kom unikacyjne jed ­ nostek w d zied zin ie polityk i (całość zbiorow y ch w yob rażeń o św ie c ie p o lity cz­ nym oraz działań) poprzedzone są - w ed łu g teg o m od elu - w cześn iejszy m i d ys­

kursami. „Jakie sło w o i w jakim znaczeniu zostan ie u żyte i zaakceptow ane, jest sprawą określonych stosu n k ów w ładzy. Z drugiej ednak strony m ożn a przez rozsądnj dobór zn ak ów ję z y k o w y c h ob ejść w ła d zę, m ożn a zd o b y ć lub skum ulo­ w ać w ład zę p oprzez zarezerw ow anie p ew n y ch p ojęć i lan sow an ie n ow ych zna­ czeń .” (D óm er/V ogt 1995:2). W liczn ych analizach aktualnych k om p lek sów p o li­ tycznych (m .in. d o tyczących kultur) w iod ącej, rasizm u, w sp ó łc z e sn e g o antysem i­ tyzm u, dyskursu m igracyjnego) zesta w io n o praktyczne interpretacje od n oszące się bezpośrednio do aktualnych k on flik tów sp o łeczn y ch (z p erspektyw y anality cz- n o -em p n y czy ch nauk sp o łeczn y ch ). Z a p o m o cą bardzo o g ó ln eg o instrum enta­ rium an alitycznego (form acje dyskursyw ne, p ola dyskursyw ne, sp o łeczn o ści dys- kursyw ne itp.) rekonstruuje się g łó w n e tem aty na p od staw ie analizy określonych zbiorów tekstów oraz ocen ia je krytycznie (poi. K erchner/Schneider: 2006). Jed­ nak przejście od pojed yn czych tek stów do o g ó ln iejszeg o w yniku interpretacji je st w w ielu przypadkach trudne do uch w ycen ia.

O podjęciu analiz dyskursu w rozum ieniu Foucaulta w innych d zied zin ach hu­ m anistycznych w sp om n im y tylko na m arginesie, p o n iew a ż w grę w c h o d zą tu j e ­ dynie próby c z ę śc io w e g o w ykorzystania instrumentarium m etod yczn ego. N aj­ pierw w y m ien im y tu p ed agogik ę (por. M eyer-D raw e 2008 i dyskursy u czen ia się; Spitzer 2003, Wrana 2006). U c z e n ie s ię je st d o św ia d czen iem dyskursyw nym , przekształceniem w ie d z y poprzedzającei w inną w ied zę. To instytucie p ed ago­ giczn e nakładały m ilczen ie na d zieci w yk orzystyw an e seksualnie i kazały im składać zeznania chroniące spraw ców (por. M ills 2007: 21).

W k u ltu ro z n a w stw ie (por. B e lv e d e r e s i 2008; D ia z -B o n e 2 0 1 0 , H artm ann

1991; H ard tw ig/W eh ler 1996; Scharloth 2 0 0 5 ;) to, co inne kulturow o (tj. okre­

ślon y system reguł i zak azów ), m a stać s ię zrozum iałe za spraw ą dyskursów , a to, co w łasn e (p ojęcie w ład zy opierające s ię na zakazach i prawach w e w łasn ym sp o łeczeń stw ie), m a zostać w łą c z o n e do kontekstu dyskursu. Tak w ię c dyskursy należą do św iad om ości danej kultury, p o n iew a ż dyskurs konstytuuje r z eczy w i­ stość w g łow ach poprzez system zn aczeń (Hartmann 1991: 26). Sarasin (1996:

142) opisuje trzy p ła szczy zn y an alizy dyskursu: tem atyczną (konstytucja sensu),

sytuacyjno-kulturow ąi in d yw id u aln ą (w p ły w dyskursu na w y p o w ied zi in d yw id u ­ alne). A b y scharakteryzow ać dyskursy w ich ograniczeniu em pirycznym kon cen ­ truje się 1. na m iejscu w y p o w ie d z i, m iejscu w ład zy (p ozycji m ó w ią ceg o i punkcie w yjścia serii w y p o w ied zi), 2. na pow tarzaniu podobnych i zm od yfik ow an ych w y ­ p ow ied zi (w yp ełn ien iu ram y dyskursu ok reślon ym i w yrażeniam i ję z y k o w y m i), 3) na granicach dyskursu i relacjach do innych dyskursów , 4) na archiwum , kióre porządkuje w y p o w ied zi, p od su m ow u jąc je . W ten sp osób m ożna pokazać, iak

nostki określane są przez dyskursy i jak doch od zi do w y o b co w a n ia tych jednostek w od n iesien iu do dyskursów.

P od ob n ie je st w m edioznaw stw ie. Terminu dyskurs u żyw a się w relacji p a rs p ro toto w o d n iesien iu do tego, co d ziś n azyw a się m ediana (por. Seitter 2004: 169). Już F ou cau ltow i ch o d ziło m .in. o w aiu n k i pojaw iania się w y p o w ied zi i o za­ sady, w ed łu g których dalej istnieją, u legają transform acji i mikają, a w ię c o m e- d ialn ość ja k o taxą. M ed iozn aw stw o m u siało w ię c nie tylko w ykazać, co się m ó w i/p isze, ale rów n ież kto do k ogo m ów i i za p o m o cą j akich sp ecyficzn ych środ­ k ó w m ed ialn ych oraz w jak ich warunkach m ed ialn ych to robi. D yskursy m edialne traktuje się w ię c jak o składniki sp o łeczn eg o k onstytuow ania w iedzy. „D uch nie w ieje w ła śn ie kędy ch ce, ale je st efek tem stioktur dyskursy w nych, które są usytu­ ow an e historyczn ie i zw iązan e są z konkretnym i m ediam i” (Sarasin: 200.3; por. też B eck er i in.: 2 0 0 7 ; Fraas: 2 0 0 3 ; Fraas/K lem m : 2 0 0 5 ). A n alizie poddaje się tu d ys­ kusje m ed ialn e zw iązan e z w ojna w Iraku oraz przede w szystk im odzw ierciedlane przez prasę w w ydaniu internetow ym (ech o w y sta w y Wehrmachtu, debatę m igra­ cyjną, reform ę ortografii itp.). Pytanie, c z y w ied za zbiorow a konstytuuje się przez Internet staje się centralnym p roblem em rozw ażań. W tym kontekście Fraas (2005 w: Fraas/K lem m 20051 proponuje zastąpienie konceptu intertek stualność przez kon cep ty inter- i transm edialność, a M ayer (2 0 0 5 ) w ystępuje z propozycją, by dys­ kusję o m u ltim ed ialości p o szerzy ć o koncept m ultim odalności.

E k sp on ow an ą p o z y c ję zajm ują rów n ież debaty o dyskursie w n ow szym litera­

tu roznaw stw ie. O d literaturoznaw stw a w y sz ły tezy d otyczące w łą czen ia w sz y st­

k ich tek stów do „gm atw aniny g ło só w innych tekstów ” (K riste\a 1967: 4 6 2 ), o tym , że autor je st je d y n ie p ośrednikiem m ięd zy tekstam i poprzedzającym i dany tekst a tekstam i następującym i po nim (por. H einrm ann 2005: 2 1 ) oraz o tym , że p ojed yn czy tekst zo sta ł u n iew ażn ion y w szerszy m dyskursie. D zieła literackiego n ie n ależy w ię c ju ż rozum ieć i interpretować jak w herm eneutyce. C hodzi tu o for­ m acje d yskursyw ne, które przew ijają się przez liczn e teksty. Tak w ię c poj dyncze d zieło staje się c z ę ś c ią o b szern ego dyskursu literackiego, z którego dopiero m ożna od czytać sen s p o jed y n czeg o tekstu.

N ie m ożn a rów n ież pom inąć tem atyki dyskursu w naukach praw nych. Robert A le x y p ostu low ał ju ż w 1981 teorię dyskursu praw nego - zastosow an ie założeń, reguł i zasad ogóln ej teorii dyskursu Jurgena H aberm asa do obszaru prawa (A lex y 1981 i 1989). Z god n ie z tym postulatem prawo n a leży stanow ić w oparciu o okre­ ślo n ą procedurę, p ew ien racjonalny dyskurs, n ie poprzez intersubiektyw ny kon­ sen su s le c z poprzez rozsądne uzasadnienie w ramach ob ow iązu jącego porządku (por. też B em er 1997). Teza ta w y w o ła ła falę krytyki (m .in. Backer: 2 0 0 8 ). Z agad­

nieniem ‘praw o jak o tek st’ zajm ow ał się z lin g w isty czn eg o punktu wii lżen ia B u sse 1992. P oczątk ow o u żyw an o terminu dyskurs jak o syn on im u rozm ów p ra w n ych

tylko w od n iesien iu do w ynikających z procedury stałych d ia lo g ó w w ram ach roz­ praw sądow ych, prow adzonych w form ie ustnej, które p oddaw ano lin gw istyczn ej - tylko w tórnie rów n ież prawnej - interpretacji (H offm an 1989). A ltehenger (1 9 9 6 ) określa m ianem dyskursu form alnopraw ne procedury p ostęp ow an ia, k tó­ rych p iz eb ieg określają p ań stw ow e k o d ek sy p ostęp ow ań . W sw ojej anatom ii d y s­ kursu odróżnia on dyskursy p rzedsądow e od d yskursów w ła śc iw y c h - p o stęp o ­ wań sądow ych i tzw. tekstów norm atyw nych. W skazuje na sieć k om p lek so w y ch pow iązań, które łą czą każdy p o jed yn czy tekst (prawny ) z innym i tekstam i praw ­ nym i i nieprawnym i, jak rów n ież na ce le dyskursyw ne i kon tek stow e zw ią zk i dys- kursyw ne, a także na sy stem y w yk lu czan ia, inherentnie zw iązan e z prawem . N ie odw ołuje się przy tym b ezpośrednio do Foucaulta.

Inspiracje Foucaultem u w id aczn iają się w ukonstytuow aniu odrębnej teorii dyskursu prawa i w prawnej analizie dyskursu (p. S ch w eizer 2 0 0 8 ). Z w ła szcza Pa- roussis (1 9 9 5 ) ze sw o ją teorią dyskursu praw nego dał im puls liczn y m publikacjom praw niczym p o św ięco n y m tej tem atyce, zainspirow ał p ow stan ie specjalnej in sty­ tucjonalnej teorii dyskursu. Za ce c h ę charakterystyczną je g o teorii m ożna uznać połączen ie analizy dyskursu Foucaulta z teoriam i argum entacji. O kreślał on d ia lo ­ gi prawne jako w y m ia n ę argum entów. Jego zd an iem dysk u rsyw n ość realizow ała się na w szystk ich poziom ach: na p o zio m ie lek syk i b y ły to p ojęcia dyskursyw ne, na p oziom ie zdania - w y p o w ied zi dyskursyw ne, zaś (p ojed yn cze) tek sty prawne stanow iły dla n iego dyskursyw ne jed n ostk i pod staw ow e. R ozróżn iał przy tym dyskursy ustaw odaw stw a, orzeczn ictw a i nauk praw nych. Ponadto na podst. art. 1 ust. 1, zdanie 1 U sta w y zasadniczej („G od n ość czło w iek a je st nienaruszalna”), p o ­ kazał że to sam o w yrażenie przy różnych okazjach i w różnych o k o liczn o ścia ch in­ terakcyjnych (ustaw a, u roczyste p rzem ów ien ie, kom entarz telew izyjn y, kaza­ n ie ...) należy do form acji d yskursyw nych o odm iennych strukturach, c zy li do róż­ n ych dyskursów . D o p iero w ram ach praktyk d y sk u rsy w n y ch dok on u je się określenie form y egzysten cji ja k ie g o ś w yrażenia. W tym k on tek ście na w zm ia n ­ kow anie zasługuje je sz c z e praca Englandera (2 0 0 2 ), w której prawo określa się

ako su m ę ujętych ję z y k o w o w y p o w ie d z i teoretyczn ych i zw iązan ych z tym prak­ tyk. Sposób rozum ienia dyskursu p rzez Paroussisa m ożn a określić m ianem in sty­ tucjonalnej teorii dyskursu, g d y ż ja k o źródło w y p o w ied zi praw nych w skazuje on na to, co da się p o m y śleć, pow *ecL:ieć, zrobić w ram ach pew nej konkretnej instytu­ cji. I w tym sen sie dyskurs praw ny je s t przypadkiem szczeg ó ln y m dyskursu prak tyczn ego (por. w tej k w estii ró w n ież B em er 1997).

3. M e t o d o lo g ic z n e p o d s ta w y a n a liz y d y sk u r su

W analizach dyskursu spotykam y się z konglom eratem m etod. N ie je st to zaska­ kujące, b o w iem za p o m o c ą różnych m od eli dyskursu dąży się w p o szczeg ó ln y ch badaniach do różnych celów . Praw ie w szy stk ie badania dyskursów n ie pom ijają strony języ k o w ej dyskursów (por. sło w a -k lu cze, łańcuchy izotop ii, toposy, struk­ tur) argum entacyjne, w zo rce tek stow e i stylistyczn e). W opracow aniach lin g w i­ styczn ych d och od zi do teg o w yraźne od n iesien ie do tekstów w cześn iejszy ch (w zw iązk u z rekonstrukcją kontekstu sem an tyczn ego tekstów danego dyskursu). R ó żn ice w ystęp u ją przede w szy stk im w w yb orze aktualnych tem atów dyskursów i w p od ejściu do p o sz c z e g ó ln y c h etapów analizy (por. m .in. M aas 1984; Jager 1991: 33 in . oraz 1993; Jager 1997; Fricke 1 9 9 9 :1 3 2 i n.; W engeler 20 0 3 ). R óżni­ ce m eto d o lo g iczn e w badaniach lin g w isty czn y ch d o ty czą g łó w n ie tego, czy, w ja ­ kim zakresie oraz w ja k i sp osób u w zg lęd n ia się w n ich ram y sp o łeczn e i ,ak k w ali­ fik ow an y i interpretow any je st problem w ładzy. Z azw yczaj punktem w y jścia ko­ lejn ych etap ów an alizy je st charakterysty ka tem atu i w y zn a czen ie granic w ątków dyskursu (np. Jager: 2 0 0 9 ). D op iero w dalszej k o lejn o ści następuje szczeg ó ło w a lin g w isty czn a analiza tekstu w . ś c i o w e g o (z a w sze z u w zględ n ien iem danego kontekstu ję z y k o w e g o i p o za języ k o w eg o ). S z c z eg ó ln ą rolę odgryw ają przy tym p o sz c z e g ó ln e sy g n a ły p o w ierzch n io w e dyskursu, które dadzą się od n ieść do in­ n ych fragm entów dyskursu. Jedynie w n ieliczn y ch pracach u w zględ n ion o pozycje aktorów /graczy w ram ach c a ło śc io w e g o dyskursu.

Z agadnieniom m eto d o lo g iczn y m analizy d yskuisu , p o św ie c ili ca łą ks *żkę W am ke i Spitzm iiller (2 0 0 8 ). Z w racają w niej u w a g ę przede w szy stk im na brak so­ lidnych teoretycznych p od staw analiz d yskursów i dlatego proponują zasady m e­ to d o lo g iczn e. S ą to: 1) od w rócen ie, c z y li pytanie o determinanty, które stawiają daną p o jed yn czą w y p o w ie d ź w p olu prezencji, 2 ) brak c ią g ło ści (luki w ramach sa­ m eg o dyskursu lub w za leżn o ścia ch m ięd zy jed n ym a drugim dyskursem ); 3) spe­ c y fic z n o ść (zn aczen ie konkretnego dyskursu i je g o c z ę śc i p ow sts je dopiero w dys­ kursie, brak je st w ię c zn aczeń przeddyskursyw nych) i 4 ) zew n ętrzn ość (podczas a n aliz) w cią ż n a leży staw iać pytanie o zew nętrzne warunki i o struktury po- w ierzch n io w e/elem en ty dyskursu jak o punkt w y jścia dla analiz dyskursu).

W edług W am ke dyskursy cechuje m ultifunkcjonalność (w spółgranie różnych sy stem ó w sem io ty czn y ch ). W ramach anal zy dyskursu bada się w ię c n ie tylko w ie d z ę (relew antną w określonym cza sie i dla określone sp o łeczn o ści), ale także m ające form ę ję z y k o w ą teksty i w sz e lk ie g o rodzaju kulturow e artefakty, a w ięc działania ję z y k o w e i n iejęzy k o w e. W zv. ązku z tym W am ke proponuje m

ultidys-cyp lin am y dobór m etod. Jednak nie jest jasn e, w jak i sp osób m eto d y czn ie ująć w analizie w ym iar nit języ k o w y .

B usch (2 0 0 7 :1 4 9 ) wskazuj e , Jeryteria j ukości m etodolog lingw istyki dyskursu”, niezbędne dla zapew nienia choćby pew nego stopnia rzetelności interpretacji: lin- gw tyczno-dyskursyw na generalizacja (zam iast reprezentatyw ności), lin gw istycz- no-dyskursywna trafność (walidacja ekologiczna, kom unikacyjna, argumentacyjna i kum ulatywna), lingw istyczno-dyskursyw na rzetelność. S ą to jednak w y łą czn ie p o ­ stulaty; m o żliw o ści ich zastosow ania w praktyce m u szą zostać dopiero zbadane.

W am ke w sposób konstruktyw ny w ykorzystuje różne m eto d o lo g iczn e aspekty lin gw istyk i tekstu. K w estią otwartą pozostaje jednak m etodyka analizy tych aspektów, które składają się na w ym iar dyskursyw ny (aktorzy, og ó ln a w ied za społeczna, k w estie w ładzy.) W am ke/Spitzm uller (2 0 0 8 ) opracow ali w praw dzie bardzo obszerny m odel w ielo p o zio m o w ej lin gw istyczn ej analizy dyskursu (= D I- M E A N ), jednak okazuje się on raczej uniw ersalnym k atalogiem u o g ó ln io n y ch etapów analizy, które w takiei form ie, ch oćb y jak o katalog w yboru różnych m o ż li­ w o śc i, w ła ściw ie n ie dadzą się zastosow ać ze w zg lęd u na różne ce le staw iane so ­ bie przez badaczy dyskursu.

4. Dy skursy, d y s k u rs y ... n iek o ń c z ą ce się k o n tro w ersje ?

M n ogość m od eli dyskursu narzuca w ręcz konstatację, że m o d elo m tym praktycz­ nie brakuje cech w sp óln ych , m im o że (praw ie w sz y sc y ) ich tw órcy o d w o łu ją się do Foucaulta. K ażdy z m o d eli je st dobrze uzasadniony, ch o cia ż n ie każdy z n ich je st u m otyw ow an y teoretycznie. P row adzony tu dyskurs o dyskursie przyw ołuje w gruncie rzeczy kontrow ersje, prezentuje p o zy cje różnych autorów, przy czy m u czestn icy dyskursu podkreślają sw ój odm ienny punkt w id zen ia i (praw ie za w sze) przypisują sw ojej teorii w ię k sz ą adekw atność. W tym sen sie ó w dyskurs m ożna rozum ieć jak o trw ałą kontrow ersję, która rozp oczęła się od Foucaulta i do d ziś nie znalazła rozw iązania. N ie zm ien i teg o stanu rzeczy praw dopodobnie rów n ież naj­ b liższa p rzyszłość.

4.1. W ybrane problem y

W dyskusji o isto cie d ysk u rsów i m etodach ich opisu określone zagadnienia ja w ią się jak o punkt w y jścia dla sp orów stan ow iących źródło ow y ch kontrow ersji. W d alszych rozw ażaniach zajm iem y się dokładniej niektóryn z tych k w estii.

4.1.1. D yskursy jak o konstrukty sie c io w e lub/i sieci rzeczy w isty ch procesów ko­ m unikacji społecznej

Ta k w estia je st pytaniem o form ę egzystcnc ji dyskursów . Za p o m o cą etykiety

dyskurs określa się zupełnie różne zjaw isk a komunikat i społecznej (p ocząw szy od klas rodzajów tekstów poprzez jed n ostk i sem an tyczn e, transtekstualne całości sp ołeczn o-k om u n ik ac jne aż po sieci socjo ep istem ó w ).

Przy takie' o b fito ści zn aczeń m ożna łatw o o d n ieść w rażenie, że dyskursy są zupełnie dow oln ym i k onstru kcjam i tw orzonym i przez p o szczeg ó ln y ch badaczy. W istocie b o w iem to oni konstytuują dany dy skurs. Z ja k ieg o ś określonego p ow o­ du od czu w ają oni potrzebę zbadania zw ią zk ó w p o m ięd zy zjaw iskam i kom unika­ cji społecznej w zorcam i p odstaw ow y m i w jak iejś określonej dzied zin ie, opisania ich i tym sam ym sięg n ięcia po tem at, który porusza bądź poruszał określone grupy w sp o łeczeń stw ie i z reguły b y ł/jest przedm iotem kontrow ersyjnych dyskusji pu­ b licznych.

B adacz śled zi konfiguracje tej „rozm ow y sp o łeczn ej” w określonych m ediach i zgłęb ia w ten sp osób zw ią zk i tem atyczne m iędzy jak im ś w ybranym przez niego tek stem w y jś c io w y m (so c jo e p iste m e m ) i in n ym i jed n o stk a m i kom unikacji sp ołeczn ej. Z w iązk i te poddaje system atyczn em u badaniu, którego w yn ik i - jako w yn ik i analizy dyskursu - opisuje w określonym m edium , by sp ow od ow ać okre­ ślon e skutki u innych naukow ców /partnerów . Tym sam ym badacz określa w dużej m ierze grupę adresatów, tem at, obszar dyskursu, zakres i uwik łanie pragm atyczne dyskursu. W ten sp osób dla w szy stk ich dyskursów -konstruktów charakterystycz­ ny je st w y so k i stopień su b iek tyw izm u , gd y ż nieiasne pozostaje, „w jaki sposób w ielk oform atow e tw ory dyskursyw ne m ożn a odczytać z materiału em piryczne­ g o ” (A ngerm iiller 2008: 186). K ażdy badacz dyskursu siłą rzeczy postępuje w ięc zg o d n ie z „zasadą su b iek tyw n ego w yboru” (H einem ann/H einem ann 2002: 160). A b y ii :dnak analiza dyskursu n ie stała s i ę , cz y stą spekulacją’ (B u sse 2008: 76), ba­ dacze dyskursu starają się na p od staw ie sy g n a łó w relacji sp ołeczn ych i kom unika­ cyjn ych u ch w y cić ob iek tyw n e zw iązk i m ięd zy w ybranym i przez nich realnymi jednostkam i dyskursu i tym sam ym zrekonstruow ać pow iązania w jakim ś określo­ n ym obszarze.

Jednak przy takiej d o zie n ieuniknion ego su b iek tyw izm u nie m ożna b yć p ew ­ nym , że p ow stałe w ten sp osób p o s t fa c tu m konstrukty nadal od zw iercied lają rze­ cz y w iste za leżn o ści dyskursyw ne. C o, je ś li badacz sam skonstruow ał takie hipote­ tyczn e zw iązk i jako podporę dla sw o ich za ło żeń naukow ych, w rzeczyw istości zaś brak je st konkretnej rzeczyw istej p odstaw y dla takiej teorii? N ied alek a stąd droga do p ostaw ien ia tezy kw estionującej w o g ó le istn ien ie dyskursów .

Tezie takiej p rzecząjed n ak faktyczne u w aru n kow an ia działania sp ołeczn ego

i k om u nik acyjn ego. K onstytuując sp ołeczn e jed n ostk i p od staw ow e (socjoep iste-

m y) oraz teksty, u c z estn icy działania dążą w konkretnej interakcji do osiągn ięcia sp ecy ficzn y ch celów . P osługując się przy tym określonym i zinterioryzow anym i w zorcam i działania naw iązują w ten sposób - w dużej m ierze n ieśw iad om ie, po cz ę śc i rów n ież św ia d o m ie - do w zo rcó w sp o łeczn y ch i ję z y k o w y c h , aby osiągnąć zam ierzony efekt kom unikacyjny. M ożna naw et w ysunąć tw .erd zein e, że tego typu - d ysk u rsyw n e! - o d n ie sie n ia do sp o łe c z n o -k o m u n ik a c y jn y c h w zor- ców /p rzed tek stów są w ręcz condicio sin e qua non działania sp ołeczn o-k om u n ik a- cyjn ego, zarów no w o d n iesien iu do jed n o stek form alnych i treściow ych , jak ró w ­ n ież w o d n iesien iu do za leżn o ści pragm atycznych. W żadnym jednak w ypadku obszar o w y ch w zorców /p rzed tek stów n ie je st z góry ustalony. U czestn ik działania kom un1 Kacy jn e g o decyduje się w określonej sytuacji na p ew n e - d ostosow an e do sp ecy ficzn y ch potrzeb - dane i teksty i w ten sp osób przed św iad om ie konstytuuje swój indyw idualn y dyskurs, który n iek on ieczn ie b ed zie m iał w ie le w sp ó ln eg o ze skonstruow anym przez badacza dyskursem zw iązan ym z ta sam ą tem atyką.

Tak w ię c w szy stk ie dyskursy - rów n ież te n ależące do dyskursu o dyskursach, n ależą do w ielk iej k lasy konstruktów stw orzon ych przez badaczy w obszarze sta­ n ow iącym c z ę ść w sp ó ln ą k ogn icji i kom unikacji sp ołeczn ej.

4 .1 .2 . D yskursy jak o ob iek ty lin g w isty czn e lub/i so cjo lo g iczn e?

P rocesy kom unikacji sp ołeczn ej są z a w sze nakierow ane na zm ian ę bądź utrw ale­ nie postaw partnera/partnerów, a tym sam ym na zm ian ę ok reślon ych stanów w da- nei sp o łeczn o ści. Jako p ro cesy interakcji m ięd zy partnerami sp o łeczn y m i są eo ipso procesar sp o łeczn y m i. P orozum ienie m ięd zy partnerami następuje d zięk i konstytuow aniu i intersubiektyw nem u rozum ieniu sp o ieczn y ch uw arunkow ań tekstów w łaśn ie w jak iejś konkretnej sytuacji w ramach jak iejś określonej p rze­ strzeni sp ołeczn ej, przy c z y m dopiero w spułdziaianie takich jed n ostek jak o n o śn i­ k ó w zn aczeń kom ur.A acji sp ołeczn ej u m o żliw ia każdorazow o konkretne rozu­ m ien ie tek stow e i sp o łeczn e. N ie przenosi się w tedy jednak g o to w y ch , ju ż utrwa­ lonych, znaczeń. K ażde p orozu m ien ie opiera się raczej na pew nej dużej ilo śc i przesłanek s^tuacy m ych i kom unikacyjnych (m .in. na każdorazow ej w ie d z y o g ó l­ nej, działaniow ej i .ęzyk ow ej partnerów, na określonych postaw ach i k o n w en ­ cjach), u m o żliw ia ją cy ch partnerom /partnerowi odczytanie sensu (B u sse 2000: 159). W ynika z, tego, ż e zn a czen ia konstytuow ane są dopiero w zw iązk u z jed n o st­ k o w y m konkretnym aktem kom unikacji. Te aktualne zw iązk i zn aczen iow e, h isto­ ryczna rama m y ślo w a , która „w sp osób n ieu św iad om ion y określa m y ślen ie pod-WOLFGANG HEINEMANN

m io tó w i porządek rzeczy ” (B ublitz 2003: 4 7 ) sta n o w ią o s ta te c z n e istotę dyskur­ sów.

Ta w ię c celem analiz d yskursów - jak o m etod y badań so cjo lo g iczn y ch i/lub lin g w isty czn y ch - m usi b yć rekonstrukcja w sz y stk ic h czynników , które p rzyczy­ n iły się do k ażd orazow ego ukonstytuow ania s ię aktualnych znac zeń oraz do inte­ rakcyjnych działań partnerów (rów n ież m ających na celu zm ianę określonych sta­ n ó w sp ołeczn ych ). S zczeg ó ln a rola przypada tu tekstom i ich strukturom, gdyż „rzeczy w isto ść sp ołeczn a konstytuuje s ię (m y zaw ęzim y to stw ierdzenie dodając do niego: w dużej m ierze rów n ież) języ k o w o " (W engeler 2 0 0 3 :1 6 1 ; por. także A n- germ uller 2008: 187.) „Język uprzedim otaw ia w sp ó ln e d ośw iad czen ia i sprawia, że są dostępne dla w szy stk ich n ależących do danej w sp ó ln o ty języ k o w ej. W ten sp osób ję z y k staje sie je d n o cześn ie fundam entem i instrum entem k olek tyw n ego zasobu w iedzy." (B erger/L uckm ann 1980: 72).

A n aliza zn aczeń dyskursyw no ję z y k o w y c h p ozw ala w n io sk o w a ć o każdorazo­ w o aktualnych typach w ied zy społecznej i działań społeczn ych . Jeżeli nawet zw iązk i dyskursyw ne n a leży rozum ieć przede w szy stk im jako zw iązk i sem an­ tyczn e i z teg o p ow od u m ożn a zap ew n ić sob ie do nich dostęp poprzez wirtualne korpusy tek stow e z b a zo w y m i elem entam i cp istcm iczn ym i (Busse/Teubert 1994: 14), to rzeczy w iste korpusy są n iezb ęd n e dla u ch w y cen ia i scharakteryzowania k o m p lek so w y ch z a leżn o ści d yskursyw nych (por. B u sse 2008: 62). A n a lizy d ys­ kursu zorientow ane lin g w isty czn ie w y ch o d z ą w zw iązk u z p o w y ższy m od ję z y k o ­ w y c h struktur p o w ierzch n io w y ch (i ich potencjału sem antycznego: cech sem an­ tyczn ych , p ojęć, sieci pojęć, presupozycji, zn aczeń zdań i w y p o w ied zi, ram, reguł k o ń co w y ch ) i w toku analizy następuje ich integracja z tekstualnym i/transtekstual- nym i, a także so cja ln o -sp o łeczn y m i porządkam i/konstelaciam i. Z tego bierze się postulow ana jed n o lito ść dyskursów jak o ca ło ści. A n a lizy dyskursu z punktu w i­ d zen ia nauk s o c jo lo g ic z n y c h / sp o łe c z n y c h (z w ła s z c z a te p ro w a d zo n e w duchu F o u ca u lta ) słu sz n ie p o d k reślają, ż e sto su n k i sp o łe c z n ie n ie k on stytu u ją się p r y m a m ie p rzez ję z y k (istn ieją rćw n ież b ez udziału języ k a , jednakże ich p otw ier­ d zen ie lub aktualizacja m a form ę języ k o w ą . A n a liza ję z y k o w a m o że w ię c identy­ fik o w a ć stosunki i za leżn o ści sp ołeczn e, por. W engeler 2 0 0 3 :7 ). W zw iązk u z tym zw o le n n ic y m od eli so cjo lo g iczn y ch su geru ją że dostęp do dyskursów m o żliw y je st w y łą czn ie p op rzez teksty. Sam ym tekstom przypisują oni jednak raczej tylko funkcję p o m o cn iczą przy rekonstrukcji struktur praktycznych, które w praw dzie p ozostaw iają ślad y w tekstach, jednak tylko w arunkow o m o g ą p o słu ży ć objaśnia­ niu uw arunkow ań sp ołeczn ych . Punktem w y jścia do so cjo lo g iczn y ch analiz d y s­ kursu m usi b yć w ie c praktyka sp ołeczn a „rekonstrukcja spójnego zbioru reguł

praktyki d yskursyw nej” (por. D iaz-B on e 201 Ob: 2 6 ). Za p od sta w o w e jednostki i typy takich reguł m o g ą w k onsekw encji zostać uznane n ie regularności natury ję - zykow o-gram aty cznej c z y sem antycznej a socjoep istem y, które - oprócz cech j ę ­ zy k o w y ch -- o b n m u ją rów n ież uw arunkow ania sp o łeczn e i to, co nie zostało po-

v> ied ane. A zatem so cjo lo g iczn e analizy dyskursu dążą do zbadania „m odelu obejm ującego to, c o sp o łeczn e”. Centralne m iejsce w tym m odelu przypada d ys­ kursom.

O bie procedury analityczne często prow adzą do zg o d n y ch lub przynajm niej p o ­ rów nyw alnych rezultatów. Z arów no n acech ow an y lin g w isty czn ie m od el analizy dyskursu typu bottom up, jak i bardziej ukierunkow ana so c jo lo g iczn ie procedura badania dyskursu typu top dow n okazują się dobrze nadaw ać do produkcji/kon- strukcji/rekonstrukcji i charakterystyk, dyskursów . O bie m etody o d w ołu ją sic do tych sam ych sp ołeczn o-k om u n ik acyjn ych jed n o stek b a zo w y ch dyskursów.

N ie zg o d n o ści biorą s ię stąd, ze niektórzy so c jo lo g o w ie utożsam iają analizę tek­ stu ze starszym i analizam i gram atycznym i typu strukturalistycznego i je s z c z e nie uznali lingw istycznej analizy dyskursu za m etod ę so cjo lo g iczn o -lin g w isty czn ą , w ramach której spostrzeżenia gram atyczn o-język ow e sta n o w ią tylko p od staw ę dla ich u sy tu o w a n ia i zin teg ro w a n ia z aktualnym i w y d a rzen ia m i k om u n ik acji społecznej. P od ejście nauk sp o łeczn y ch do zjaw isk a dyskursu w y m a g a dalszej specyfikacji, zw ła szcza je śli chodzi o konkretyzację p o sz c z e g ó ln y c h socjoep iste- mów.

Tak w ię c n ie istnieje jak iś zasad n iczy p ow ód , b y podtrzym yw ać kontrow ersje p om ięd zy reprezentantam i obu p od ejść m eto d o lo g iczn y ch . Procedury i w yn ik i każdego z nich m o g ą p o słu ży ć do uzupełniania drugiego m odelu. P rzecież w grun­ cie rzeczy so cjo lo g iczn e u jęcie dyskursu z jednej strony i u ię c ie lin g w isty czn e (ujęcie z punktu w id zen ia lin g w .sty k i tekstu) z drugiej, stanow ią tylko d w a aspek­ ty jed n eg o m odelu kom unikacji sp ołeczn ej, które różni rozłożen ie akcentów . 4 .1 .3 . O „śm ierci podm iotu”

A utorem tezy o „śm ierci podm iotu" je st Roland Barthes (1 9 o 8 ). H asło to podjął na n ow o m .in. Foucault i poststrukturalisci (ch o cia ż nie w tak radykalnej form ie). W ielu zw o len n ik ó w zn alazło on o z w ła szcza w literaturoznaw stw ie (m .in. Kr steva 1967). P odstaw ow a teza dialektyki, że w szy stk o je st ze sob ą pow iązan e o d ­ n iesion a została do d zieł literackich. W szystk ie dzieła literackie naw iązują do tek­ stów w cześn iejszy ch . W konsekw encji autor dzieła nie je st tak bardzo oryginalny jako w ^twórca tekstu (jak do teg o czasu zakładano). W gruncie rzeczy je st nie stw órcą dzieła literackiego, a je d y n ie autorem uw ikłanym w w ielk ie tradycje