Zwyczaje ĝywieniowe osób pracujÈcych w systemie zmianowym a stan ich zdrowia

(1)

* Agnieszka Momora – mgr, Wyĝsza Szkoïa Informatyki i ZarzÈdzania z siedzibÈ w Rzeszowie.

** Jan Krupa – prof. nadzw. dr hab. inĝ., Wyĝsza Szkoïa Informatyki i ZarzÈdzania z siedzibÈ w Rzeszowie.

Adres do korespondencji: Wyĝsza Szkoïa Informatyki i ZarzÈdzania z siedzibÈ w Rzeszowie, ul.bSucharskiego 2, 35-225 Rzeszów, e-mail: amomora@wsiz.rzeszow.pl; jkrupa@wsiz.rzeszow.pl.

Studia i Materiaïy, 2/2018 (28), cz. 1: 101– 110 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2018.28.9

Zwyczaje ĝywieniowe osób pracujÈcych w systemie zmianowym a stan ich zdrowia

Agnieszka Momora

^*

, Jan Krupa

^**

Osoby pracujÈce w systemie zmianowym napotykajÈ utrudnienia, które uniemoĝliwiajÈ im prowadzenie zbilansowanej diety. W zwiÈzku z powyĝszym pracownicy zmianowi sÈ szcze- gólnie naraĝeni na zwiÚkszone ryzyko chorób takich, jak otyïoĂÊ, cukrzyca typu 2, choroby wieñcowe, zaburzenia snu i trawienia. Ponadto osoby te majÈ znacznie pogorszonÈ wydol- noĂÊ psychomotorycznÈ, co wpïywa na ich efektywnoĂÊ w pracy. Celem badania byïa analiza nawyków i preferencji ĝywieniowych osób zatrudnionych w systemie zmianowym. Na podsta- wie literatury przedstawiona zostaïa korelacja miÚdzy dietÈ pracowników a ich wydajnoĂciÈ ibefektywnoĂciÈ w pracy. Ponadto zbadano zaleĝnoĂÊ pomiÚdzy zachowaniami ĝywieniowymi badanych a ich stanem zdrowia. Badaniem objÚto 79 mieszkañców województwa podkar- packiego. Respondentami byïy osoby pracujÈce w systemie zmianowym. Do przeprowadzenia badania zostaï wykorzystany autorski kwestionariusz ankiety, skïadajÈcy siÚ z 34 pytañ. Dieta respondentów znacznie odbiegaïa od zasad zdrowego ĝywienia. W badaniu 32% pracowników zadeklarowaïo, ĝe odĝywia siÚ zdrowo. CzÚstotliwoĂÊ i dïugoĂÊ odstÚpów czasowych miÚdzy posiïkami byïa zaleĝna od charakteru pracy. Podczas zmian dziennych pracownicy odĝywiali siÚ regularniej niĝ nocÈ. Wykazano czÚste wystÚpowanie dolegliwoĂci pokarmowych oraz chorób o podïoĝu sercowo-naczyniowym.

Sïowa kluczowe: praca zmianowa, zachowania ĝywieniowe, dieta, zdrowie.

Nadesïany: 06.07.18 | Zaakceptowany do druku: 03.12.18

Eating behavior of shift workers and their health condition

Employees eating irregularly have a significantly reduced psychomotor performance, which affects their work efficiency. Shift workers encounter difficulties that prevent them from hav- ing a balanced diet. For this reason, they are particularly exposed to an increased risk of disorders, such as excessive body weight, type 2 diabetes, cardiovascular diseases, sleep and digestion disorders. The aim of the study was to analyze the habits and dietary preferences of shift workers, and to examine the correlation between the eating behaviors of employees and their health condition. Based on a review of the literature the aim of this study was to establish abcorrelation between employees’ nutritional behaviours and their efficiency and effectiveness at work. The study included 79 shift workers, residents of the Podkarpackie Province. The author’s questionnaire, consisting of 34 questions, was used to conduct the study. The diet of shift workers differed from the rational principles of nutrition. Regularity of meals was dependent on the nature of the work. During daily shifts, employees were fed more regularly than during the night hours. A high percentage of respondents were employees who consumed

(2)

1. Wst Úp

Od drugiej poïowy XIX w. liczba osób pracujÈcych na zmiany zaczÚïa wzrastaÊ.

Przeïomowym wydarzeniem byïo wyna- lezienie w tym czasie ĝarówki. Od tamtej pory odsetek ten nadal wykazuje tendencjÚ wzrostowÈ (Strajewski i in., 2016). Wbdzi- siejszych czasach najwiÚcej pracowników zatrudnionych w systemie zmianowym zamieszkuje kraje rozwiniÚte i rozwijajÈce siÚ. Zgodnie z danymi European Quality of Life Survey (EQLS) szacuje siÚ, ĝe wb uprzemysïowionych pañstwach Europy liczba ta oscyluje w granicach 15–20%, przy czym wbtakim systemie zdecydowanie czÚ- Ăciej pracujÈ mÚĝczyěni. Najwyĝszy odsetek pracowników zatrudnionych na zmiany, niezaleĝnie od pïci, odnotowany zostaï wbprzedziale wiekowym 25–34 lat (Villosio i in., 2008).

Podejmowanie pracy nocÈ zaburza rytm dobowy organizmu czïowieka. Takie zjawisko moĝe wywoïywaÊ wiele nieprawidïowo- Ăci zwiÈzanych z okoïodobowymi rytmami biologicznymi i czynnoĂciami fizjologicz- nymi. Skutki pracy zmianowej najczÚĂciej rozpatrywane sÈ w trzech kategoriach.

Moĝna wĂród nich wyróĝniÊ miÚdzy innymi konsekwencje o podïoĝu socjologicznym, biologicznym i zdrowotnym. Wedïug licz- nych danych literaturowych okazuje siÚ, ĝe stan zdrowia pracowników zmianowych jest istotnie gorszy od stanu zdrowia pra- cowników systemu dziennego (Ramin i in., 2015). Do najczÚĂciej cytowanych w literaturze skutków zdrowotnych takiego modelu pracy zalicza siÚ m.in. choroby o podïoĝu sercowo-naczyniowym, niewïaĂciwÈ masÚ ciaïa, cukrzycÚ typu 2, a takĝe choroby ukïadu pokarmowego oraz zwiÈzane zbnimi zaburzenia trawienia czy nietolerancje pokarmowe. Wszystkie wymienione schorzenia zaliczone zostaïy do chorób cywiliza-

cyjnych, okreĂlanych inaczej chronicznymi, niezakaěnymi chorobami XXI wieku.

Wedïug badañ Woïyñca i in. pracownicy majÈcy staĝ pracy zmianowej krótszy niĝ 10 lat miewajÈ przede wszystkim zaburzenia snu, natomiast osoby pracujÈce ponad 10 lat czÚĂciej zapadajÈ na nadciĂnienie tÚt- nicze oraz cukrzycÚ typu 2 (Woïyniec i in., 2015).

Pawlak i Pawlak podkreĂlajÈ, ĝe model pracy zmianowej nie powinien byÊ trakto- wany jako czynnik uniemoĝliwiajÈcy pozo- stanie w zdrowiu, lecz zwiÚkszajÈcy ryzyko niektórych schorzeñ (Pawlak i Pawlak, 2015). JednÈ ze skïadowych determinu- jÈcych osiÈgniÚcie szeroko rozumianego zdrowia jest odpowiedni sposób odĝywiania (World Health Organization, 2014).

Osoby pracujÈce w systemie zmianowym napotykajÈ liczne utrudnienia, unie- moĝliwiajÈce im ksztaïtowanie pozytywnych nawyków ĝywieniowych. Nawyki ĝywie- niowe sÈ wypracowanym sposobem doboru produktów ĝywnoĂciowych. Znaczenie ma takĝe czÚstotliwoĂÊ konsumpcji, sposób przyrzÈdzania posiïków i utrwalone rytuaïy towarzyszÈce ich spoĝywaniu.

Van Wormer i in. w 2015 roku opubli- kowali wyniki badania, którego celem byïa analiza korelacji pomiÚdzy czynnikami stylu ĝycia a efektywnoĂciÈ i wydajnoĂciÈ pra- cowników zmianowych. Zestawione zostaïy wyniki pracowników, którzy w ciÈgu 2 lat zwiÚkszyli aktywnoĂÊ fizycznÈ bÈdě spoĝycie warzyw i owoców, z efektami pracowników, u których czynniki stylu ĝycia pozostaïy sta- bilne. W pierwszej grupie badanych wykazano mniejszÈ utratÚ wydajnoĂci i wiÚk- szÈ efektywnoĂÊ w pracy (Van Wormer, Boucher i Sidebottom, 2015).

Praca na zmiany nocne wiÈĝe siÚ zb zaburzeniami rytmu dobowego organizmu, na który skïadajÈ siÚ: faza czuwania (16bgodzin) oraz faza snu (8 godzin). Takie meals in fast food bars. A high consumption of red meat and highly processed snacks was found. In own research, 32% of workers declared that they eat healthy. Frequent occurrence of food problems and cardiovascular diseases has been demonstrated. In order to increase the awareness of shift workers, it would be a good undertaking to introduce campaigns and educational programs.

Keywords: shift work, eating behavior, diet, health.

Submitted: 06.07.18 | Accepted: 03.12.18

JEL: I12

(3)

zjawisko ĂciĂle koreluje z wydajnoĂciÈ pracowników zmianowych. Rytm ten jest regulowany przez wiele impulsów ze Ăro- dowiska (Lemmer i Oster, 2018). Czas snu osób odsypiajÈcych w dzieñ jest zazwyczaj krótszy niĝ w porze nocnej. Wykazano, ĝe pracownicy zmianowi w porównaniu zbpra- cownikami dziennymi ĂpiÈ statystycznie ob2bgodziny krócej (Bilski, Perz i Perz, 2005).

Ponadto sen po powrocie ze zmiany nocnej przypada na najmniej korzystnÈ porÚ doby, która zwana jest zakazanÈ strefÈ (ang. for- biden sleep zone). W tym czasie dochodzi do pogïÚbiajÈcego siÚ uczucia znuĝenia ibzmÚ- czenia. Ponadto obniĝa siÚ temperatura ciaïa i maleje aktywnoĂÊ psychofizyczna.

W porze tej wzrasta równieĝ subiektywna sennoĂÊ (Lavie, 1997). Zjawisko to zacho- dzi w okresie nasilajÈcej siÚ biosyntezy melatoniny. Dane kliniczne wskazujÈ, ĝe melatonina peïni funkcjÚ sygnaïu chrono- biologicznego, który informuje organizm o nadejĂciu czasu snu (BrzÚczek, Sïonka ibHyla-Klekot, 2016).

Celem artykuïu byïo podjÚcie próby okreĂlenia nawyków i preferencji ĝywie- niowych osób pracujÈcych w systemie zmianowym. Na podstawie przeglÈdu literatury przedstawiony zostaï wpïyw diety na wydajnoĂÊ i efektywnoĂÊ w pracy. Ponadto zbadano zaleĝnoĂÊ pomiÚdzy zachowaniami ĝywieniowymi a stanem zdrowia respon- dentów. W tym celu dokonano przeglÈdu bïÚdów ĝywieniowych, najczÚĂciej popeïnia- nych przez uczestników badania.

2. Metodyka bada ñ i materiaï badawczy

Podczas realizacji pracy wykorzystano bezpoĂredniÈ metodÚ badawczÈ – ankiety- zacjÚ. Do przeprowadzenia analizy zostaï uĝyty autorski kwestionariusz ankiety, skïa- dajÈcy siÚ z 34 pytañ, dotyczÈcych sposobu odĝywiania siÚ, pytañ ogólnych w zakresie stanu zdrowia oraz metryczki. Ankieta zawieraïa pytania zamkniÚte. BiorÈc pod uwagÚ schorzenia, na które sÈ szczególnie naraĝeni pracownicy zmianowi, takie jak:

choroby wieñcowe, nadmierna masa ciaïa, cukrzyca typu 2, choroby ukïadu pokarmowego, w tym zaburzenia trawienia i nietolerancje, w pracy zostaïy omówione wybrane bïÚdy ĝywieniowe, które istotnie predyspo- nujÈ do ich rozwoju.

Osoby biorÈce udziaï w badaniu wyko- nywaïy swojÈ pracÚ w systemie zmianowym,

tj. 6.00–18.00, 18.00–6.00 oraz 6.00–14.00, 14.00–22.00, 22.00–6.00. Badaniem objÚto 79 mieszkañców województwa podkarpac- kiego. Badanie przeprowadzono w okresie od 1 lutego do 30 kwietnia 2017 roku.

GrupÚ badawczÈ stanowiïy kobiety (50,6%) i mÚĝczyěni (49,4%). WĂród ankietowanych przewaĝaïy osoby z grupy wiekowej oscylu- jÈcej w granicach 26–30 lat (31,6%), natomiast 30,4% respondentów stanowiïy osoby w wieku 31–40 lat. Wiek 20% respondentów mieĂciï siÚ w przedziale oscylujÈcym pomiÚ- dzy 18–25 lat, zaĂ najmniej licznÈ grupÚ sta- nowiïy osoby w wieku 41–50 lat (18,4%).

Ponad poïowa ankietowanych (50,6%) miaïa wyksztaïcenie Ărednie. Wyksztaïce- nie wyĝsze miaïo 26,6% respondentów, natomiast pozostaïa czÚĂÊ grupy badawczej (22,8%) miaïa wyksztaïcenie zawodowe.

BiorÈc pod uwagÚ miejsce zamieszkania respondentów, stwierdzono, ĝe ponad poïowa zamieszkiwaïa tereny wiejskie (54,4%). Blisko poïowa badanych (49,4%) okreĂliïa swojÈ sytuacjÚ materialnÈ jako przeciÚtnÈ. W sytuacji materialnej okre- Ălonej, jako „dobra” lub „bardzo dobra”

znajdowaïo siÚ 41,7% pracowników, zaĂ w trudnej sytuacji materialnej byïo 8,9%

respondentów.

3. Wyniki bada ñ

WĂród respondentów tylko 18,9%

okreĂliïo, ĝe interesuje siÚ zdrowym odĝy- wianiem w stopniu wysokim. NajwiÚcej ankietowanych, bo aĝ 45,6%, interesowaïo siÚ w stopniu Ărednim, natomiast ponad 10% respondentów zadeklarowaïo, ĝe nie przywiÈzuje wagi do zdrowego odĝy- wiania siÚ. W jednym z pytañ uczestnicy oceniali, czy stosowana przez nich dieta dostarcza wszystkich niezbÚdnych skïadni- ków odĝywczych. Blisko poïowa ankietowanych (49,4%) uwaĝaïa swoje odĝywianie za wystarczajÈce pod wzglÚdem iloĂcio- wym i jakoĂciowym. Z kolei 1/3 badanych (32%) zadeklarowaïa, ĝe stara siÚ odĝywiaÊ zdrowo, jednakĝe nie ma pewnoĂci, czy stosowana dieta jest wystarczajÈco zbilan- sowana. Najniĝszy odsetek respondentów (20,3%) stanowili pracownicy, którzy oce- nili swój sposób odĝywiania siÚ jako nie- wïaĂciwy, to znaczy taki, który nie dostarcza skïadników odĝywczych w odpowiedniej iloĂci.

Okazuje siÚ, ĝe 38% ankietowanych wypijaïo 1–1,5 l wody, natomiast 35,4%

(4)

respondentów wypijaïo 1,5–2 l. Mniej niĝ 1 l wody dziennie piïo 17,7% badanych.

Najmniej liczna grupa osób (8,9%) spo- Ăród ankietowanych, wypijaïa 2–2,5 l wody w ciÈgu doby.

Po napoje energetyzujÈce kilka razy w miesiÈcu siÚgaïo aĝ 30,4% ankietowanych, natomiast kilka razy w tygodniu ponad 20%. Nieliczna grupa ankietowanych (5,1%) piïa napoje energetyzujÈce codziennie. Blisko poïowa ankietowanych (43%) nie pijaïa ich w ogóle. W tabeli 2 zestawione zostaïy wyniki dotyczÈce czÚ- stotliwoĂci picia napojów energetyzujÈ- cych.

Tabela 2. CzÚstotliwoĂÊ siÚgania po napoje ener- getyzujÈce przez pracowników zmianowych

Wyszczególnienie CzÚstotliwoĂÊ Procent

Codziennie 4 5,1

Kilka razy

w tygodniu 17 21,5

Kilka razy

w miesiÈcu 24 30,4

W ogóle 34 43,0

Ogóïem 79 100,0

½ródïo: opracowanie wïasne.

Z danych dotyczÈcych spoĝycia kawy wynika, ĝe wiÚkszoĂÊ pracowników siÚgaïa najczÚĂciej po 2 filiĝanki kawy (53,2%).

JednÈ filiĝankÚ wypijaïo 15,2% ankietowanych. Trzy lub wiÚcej filiĝanek kawy spoĝy- waïo 15,1% osób, natomiast 16,5% badanych nie siÚgaï po kawÚ wcale. Badanie wykazaïo, iĝ wysoki odsetek ankietowanych (44,3%) siÚgaï po soki, nektary ib napoje gazowane typu cola.

Wedïug wyników badañ wïasnych wiÚk- szoĂÊ osób (68,4%) nie spoĝywaïa posiïków o regularnych porach. Tylko 31,6% ankietowanych zadeklarowaïo, ĝe spoĝywa posiïki regularnie. Ponad poïowa ankietowanych (50,6%) spoĝywaïa tylko 2 posiïki dziennie, natomiast blisko 9% respondentów zade- klarowaïo, iĝ ze wzglÚdu na system pracy konsumuje zazwyczaj tylko jeden posiïek.

Cztery posiïki dziennie spoĝywaïo 10,1%

respondentów, natomiast 5 i wiÚcej posiï- ków dziennie spoĝywaïo tylko 1,3% ankietowanych. Pozostaïa czÚĂÊ respondentów (29,1%) nie potrafiïa okreĂliÊ czÚstotliwoĂci konsumpcji posiïków.

W odpowiedzi na pytanie dotyczÈce ilo- Ăci przekÈsek, jaka zazwyczaj wystÚpowaïa pomiÚdzy posiïkami w pracy, wykazano, ĝe pracownicy spoĝywajÈ zdecydowanie wiÚ- cej posiïków, niĝ podawali w odpowiedzi na wczeĂniejsze pytanie. Ponad poïowa ankietowanych (55,7%), oprócz posiïków wyszczególnionych zadeklarowaïa mia- nowicie, ĝe konsumuje dwie dodatkowe przekÈski dziennie. Ponad 1/5 responden- tów (21,5%) siÚgaïa po jednÈ dodatkowÈ przekÈskÚ, natomiast „niekontrolowane”

trzy przekÈski wystÚpowaïy w diecie 15,2%

ankietowanych. Niĝszy odsetek ankietowanych (3,8%) stanowili pracownicy, którzy dodatkowo dojadali 4 lub wiÚcej razy podczas pobytu w pracy. Taki sam wynik (3,8%) przedstawiaï siÚ u osób, które nie dojadaïy wcale.

Na podstawie wyników dotyczÈcych rodzaju najczÚĂciej wybieranych przekÈsek podczas pobytu w pracy okazuje siÚ, iĝ naj- wiÚcej ankietowanych (48%) nie potrafiïo okreĂliÊ, jakie przekÈski preferujÈ. Respon- denci wybierali zarówno przekÈski typu fast food, posiïki przygotowywane wbmiejscach, w których zazwyczaj siÚ stoïujÈ, wysoko przetworzone przekÈski zakupione w auto- matach lub pobliskich sklepach, owoce lub saïatki warzywne oraz samodzielnie przygotowane posiïki w domu. Wb drugiej kolejnoĂci pracownicy najczÚĂciej wybierali kanapki lub wysoko przetworzone produkty, przy czym te pierwsze respondenci przyrzÈdzali w domu lub wybierali takie, które byïy sprzedawane w miejscu pracy. PrzekÈskÚ w takiej postaci prefero- waïo 21,5% badanych. PrzekÈski wyïÈcznie w postaci gotowych, wysoko przetworzonych produktów wystÚpowaïy w jadïospisie 10,1% respondentów. Dania typu fast food najczÚĂciej wybieraïo 6,3% ankietowanych.

Posiïki zarówno typu fast food, jak i przygotowane w domu spoĝywaïo 2,5% ankietowanych, natomiast saïatki warzywne lub owoce konsumowaïo tylko 5,1% respon- dentów. SpoĂród wszystkich pracowników objÚtych badaniem po same owoce siÚgaïo wyïÈcznie 2,5%.

NastÚpne pytanie dotyczyïo przerwy miÚdzy posiïkami, jakie wystÚpowaïy zazwyczaj w jadïospisie respondentów podczas zmian dziennych. Ponad poïowa ankietowanych (57%) spoĝywaïa posiïek, co 3–4 godziny. Posiïki, co 5 godzin konsu- mowane byïy aĝ przez 31,6% pracowników.

Blisko 8% respondentów zadeklarowaïo,

(5)

ĝe miewa zdecydowanie dïuĝsze przerwy, trwajÈce nawet ponad 5 godzin, natomiast po posiïek co 2 godziny siÚgaïo 3,8% badanych osób. ZestawiajÈc procentowy udziaï pracowników, w stosunku do dïugoĂci przerwy, jaka wystÚpowaïa zazwyczaj podczas zmiany dziennej i nocnej, moĝna zauwaĝyÊ duĝe zróĝnicowanie. NajwiÚcej pracowni- ków (73,4%) podczas zmiany nocnej robiïo przerwy wynoszÈce 3–4 godziny. Blisko

14% ankietowanych nie spoĝywaïo ĝadnych posiïków w nocy. U blisko 9% responden- tów przerwy trwaïy powyĝej 5bgodzin. Mniej niĝ dwugodzinne przerwy podczas zmian nocnych, podobnie jak podczas zmian dziennych zadeklarowaïo 3,8% ankietowanych.

Tabela 1 obrazuje procentowe zestawienie dïugoĂci przerw miÚdzy posiïkami podczas zmian nocnych i dziennych.

Tabela 1. Procentowe zestawienie pracowników odnoszÈce siÚ do dïugoĂci przerwy pomiÚdzy posiï- kami, jakie najczÚĂciej wystÚpowaïy podczas zmian nocnych i dziennych

Wyszczególnienie dïugoĂci przerw pomiÚdzy posiïkami

Procent pracowników (zmiany dzienne)

Procent pracowników (zmiany nocne)

5 i wiÚcej godzin 7,6 8,9

Od 3–4 godzin 88,6 73,4

Mniej niĝ 2 godziny 3,8 3,8

Nie spoĝywam posiïków podczas pobytu w pracy – 14,0

W badaniu zwrócono uwagÚ na iloĂÊ sïo- dyczy i wysokoprzetworzonych przekÈsek, jakÈ spoĝywali pracownicy. Wyszczegól- nione zostaïy batony, cukierki oraz sïone przekÈski, takie, jak: paluszki, orzeszki solone, krakersy czy chipsy. Najwyĝszy odsetek ankietowanych (36,7%) stanowili pracownicy, którzy spoĝywali wspomniane produkty kilka razy w tygodniu. Podobne wartoĂci wykazano u osób spoĝywajÈcych je kilka razy w miesiÈcu (34,2%). Codziennie po wysoko przetworzone i sïodkie przekÈ- ski siÚgaïo aĝ 21,5% ankietowanych. Tylko w diecie 7,6% respondentów wyĝej wymienione produkty nie znajdowaïy siÚ w ogóle.

Zaledwie 26,6% osób siÚgaïo po owoce i warzywa codziennie, natomiast 13,9%

respondentów spoĝywaïa je tylko kilka razy w miesiÈcu. Najniĝszy odsetek pracowników (2,5%) stanowiïy osoby, które nie siÚgaïy po wspomniane produkty wcale. Analizu- jÈc wyniki dotyczÈce czÚstoĂci wystÚpowa- nia wb diecie nasion roĂlin strÈczkowych, moĝna stwierdziÊ, ĝe najwiÚkszy odsetek badanych (49,4%) spoĝywaï je kilka razy w miesiÈcu. Blisko 1/3 osób (32,9%) miaïo w zwyczaju spoĝywaÊ je kilka razy w tygodniu, natomiast 13,9% osób w ogóle nie wprowadzaïo ich do diety. Okazuje siÚ, ĝe w jadïospisie tylko 3,8% ankietowanych znajdowaïy siÚ one codziennie. Analizu- jÈc deklaracje respondentów dotyczÈce

spoĝycia Ăniadania niezaleĝnie od charakteru zmiany pracy, widzimy, ĝe wiÚkszoĂÊ ankietowanych (62%) konsumowaïa pierw- szy posiïek bezpoĂrednio po przebudzeniu.

Okoïo 1/4 pracowników objÚtych badaniem (24,1%) nie spoĝywaïo Ăniadañ wcale. Naj- niĝszy odsetek osób (13,9%) stanowili pracownicy, którzy nie przywiÈzywali uwagi do godziny pierwszego posiïku.

W pracy wyszczególniono równieĝ wystÚpowanie posiïku obiadowego. Zde- cydowana wiÚkszoĂÊ, bo aĝ 69,6% ankietowanych, spoĝywaïa obiad. Blisko 10,1%

respondentów nie konsumowaïo obiadu wb ogóle, natomiast 20,3% ankietowanych sporadycznie spoĝywaïo posiïek gïówny.

Kolejnym poruszonym aspektem byïa forma konsumowanych posiïków podczas pobytu w pracy. Okazuje siÚ, ĝe najwiÚcej respondentów (38%) spoĝywaïo gïównie posiïki, które przyrzÈdzili w domu. Blisko 1/4 osób (24,1%) stwierdziïa, iĝ stoïuje siÚ w barach lub restauracjach, ulokowa- nych nieopodal miejsca pracy. Tylko 10%

respondentów korzystaïo ze stoïówek, które znajdowaïy siÚ w miejscu pracy. Blisko 28%

stoïowaïo siÚ w róĝnych miejscach, a takĝe spoĝywaïo posiïki przygotowane wbdomu.

BiorÈc pod uwagÚ rodzaj miÚsa, jaki kon- sumowany byï najczÚĂciej, stwierdzono, ĝe blisko poïowa ankietowanych (48,1%) pre- ferowaïa miÚso czerwone. Po wieprzowinÚ

(6)

najchÚtniej siÚgaïo 17,7% respondentów, po woïowinÚ 11,4%, natomiast cielÚcinÚ wybieraïo 19% ankietowanych. Pozostaïa czÚĂÊ pracowników zadeklarowaïa, ĝe naj- czÚĂciej siÚga po miÚso drobiowe. ¿aden zbpracowników objÚtych badaniem nie pre- ferowaï dziczyzny ani jagniÚciny. Pozostali uczestnicy zadeklarowali, iĝ sÈ wegetaria- nami. Kolejne pytanie dotyczyïo czÚstoĂci spoĝywania wysoko przetworzonego miÚsa (wÚdliny, wyroby wÚdliniarskie czy produkty konserwowane). WiÚkszoĂÊ ankietowanych (50,6%) spoĝywaïo wspomniane produkty kilka razy w tygodniu. Produkty takie codziennie wystÚpowaïy w diecie 26,6% badanych. Blisko 1/5 respondentów (19,0%) spoĝywaïa wymienione produkty kilka razy w miesiÈcu.

Wyniki dotyczÈce czÚstoĂci spoĝywania ryb obrazujÈ, ĝe okoïo 57% ankietowanych spoĝywaïo je kilka razy w miesiÈcu lub nawet rzadziej. Zaledwie 36,7% osób wprowadzaïo ryby do jadïospisu kilka razy w tygodniu, natomiast 6,3% respondentów nie spoĝywaïo ryb w ogóle.

Praca w systemie zmianowym ma nega- tywny wpïyw na wiele aspektów ĝycia, wbtym równieĝ na stan zdrowia. W tabelib3 przedstawiono wyniki dotyczÈce wystÚ- powania wĂród respondentów wybranych schorzeñ (zaliczanych do niezakaěnych chorób cywilizacyjnych). W badaniu wziÚto pod uwagÚ, m.in. problemy ĝoïÈdkowo-jelitowe, zaburzonÈ gospodarkÚ wÚglowoda- nowÈ, choroby sercowo-naczyniowe oraz nadciĂnienie tÚtnicze.

Tabela 3. Wybrane, najczÚĂciej diagnozowane schorzenia, wĂród osób pracujÈcych w systemie zmianowym

Wyszczególnienie CzÚstotliwoĂÊ Procent

Problemy ĝoïÈdkowo-jelitowe 13 16,4

Problemy z poziomem cukru we krwi 1 1,3

Choroby sercowo-naczyniowe 6 7,6

NadciĂnienie tÚtnicze 10 12,7

Brak schorzeñ 49 62,0

Ogóïem 79 100,0

Stwierdzono, ĝe ponad poïowa ankietowanych (62%) nie cierpiaïa na ĝadne zb wymienionych schorzeñ. Ponad 15%

pracowników zadeklarowaïo, iĝ dokuczajÈ im problemy zwiÈzane z wypróĝnieniami, natomiast problemy z gospodarkÈ wÚglo- wodanowÈ wystÚpowaïy u 1,3% ankietowanych. Szczególnie zauwaĝalna byïa wysoka zapadalnoĂÊ na choroby o pod- ïoĝu sercowo-naczyniowym (20,3%) oraz schorzenia ĝoïÈdkowo-jelitowe (16,4%).

Wedïug autorskiego badania najczÚstszymi dolegliwoĂciami deklarowanymi przez pra- cowników byïy zaparcia (22,8%), biegunka (8,9%) i wzdÚcia (8,8%).

Kolejne pytanie dotyczyïo subiek- tywnego odczucia gïodu podczas zmian nocnych. Stwierdzono, ĝe blisko poïowa pracowników (45,6%) spoĝywaïa posiïki wbpracy dopiero wtedy, gdy odczuwaïa silny gïód. Okazuje siÚ, ĝe 43% respondentów

staraïo siÚ siÚgaÊ po posiïek przygotowany wczeĂniej, aby zapobiec pojawieniu siÚ takiego odczucia. Z kolei 6,3% ankietowanych, niezaleĝnie od towarzyszÈcego im gïodu, nie konsumowaïo posiïku wb pracy, ani po powrocie do domu. Najniĝszy odsetek badanych osób (5,1%) stanowili pracownicy, którzy rezygnowali z posiïku wb pracy, pomimo doskwierajÈcego im gïodu.

Kolejna kwestia dotyczyïa dolegliwoĂci zwiÈzanych z charakterem pracy. ZmÚcze- nie wraz z bezsennoĂciÈ oraz nerwowoĂciÈ wystÚpowaïy u 3,8% ankietowanych. ZmÚ- czenie, bezsennoĂÊ, nerwowoĂÊ, ograni- czona zdolnoĂÊ do wysiïku wraz z utratÈ apetytu stanowiïy problem u 13% ankietowanych. Na zmÚczenie wraz z nerwowoĂciÈ cierpiaï niski odsetek osób (2,5%). Bezsen- noĂÊ wystÚpowaïa u 15,1% ankietowanych, natomiast na nerwowoĂÊ cierpiaïo 12,7%

(7)

osób. OgraniczonÈ zdolnoĂÊ do wysiïku odczuwaïo 22,8% respondentów. Ograni- czona zdolnoĂÊ do wysiïku wraz zb utratÈ apetytu wystÚpowaïa u 2,5% osób. Tylko utratÚ apetytu zadeklarowaïo 7,6% badanych, natomiast utrata apetytu wraz z ner- wowoĂciÈ przejawiaïa siÚ u 2,5% ankietowanych.

4. Wnioski

BïÚdem ĝywieniowym mogÈcym pogïÚ- biaÊ zmÚczenie i zmniejszaÊ tym samym efektywnoĂÊ pracowników jest brak regu- larnoĂci w dostarczaniu wody. Odpowiednie nawodnienie zawsze bÚdzie nierozïÈcznym elementem zbilansowanej diety. Pracow- nicy zmianowi sÈ szczególnie naraĝeni na odwodnienie i zwiÈzanÈ z tym zmniejszonÈ wydolnoĂÊ organizmu (Gifkins i Loudoun, 2018). Respondenci wyraĝali niezdolnoĂÊ do picia wystarczajÈcej iloĂci pïynów wbpracy, tym samym zaobserwowana zostaïa zbyt niska iloĂÊ konsumowanej wody.

W celu zïagodzenia odczucia zmÚcze- nia pracownicy siÚgali natomiast po napoje energetyzujÈce i kawÚ. Umiarkowane spo- ĝycie kawy wydaje siÚ lepszym wyborem niĝ spoĝycie napojów energetyzujÈcych.

Wb przeglÈdzie badañ od 1966 do 2002 r.

nie odnaleziono dowodów na to, ĝe picie kawy moĝe negatywnie wpïywaÊ na nawodnienie organizmu. Ponadto publikowane dane wskazujÈ, ĝe kawa moĝe byÊ pomocna w obniĝaniu ciĂnienia tÚtniczego, dziÚki zawartoĂci kwasu chlorogenowego (Loader i in., 2017).

Na podstawie badañ wïasnych stwierdzono, ĝe regularnoĂÊ posiïków byïa Ăci- Ăle zaleĝna od charakteru pracy. Podczas zmiany dziennej pracownicy odĝywiali siÚ regularniej niĝ w godzinach nocnych, bowiem aĝ 57% badanych spoĝywaïo posiïki, co 3–4 godziny. W ciÈgu nocy odsetek ten byï zdecydowanie niĝszy (35,4%).

ZadowalajÈcy byï fakt, iĝ Ăniadanie, nie- zaleĝnie od charakteru pracy, spoĝywaïa wiÚkszoĂÊ ankietowanych.

Wysoki odsetek ankietowanych stanowili pracownicy, którzy spoĝywali gïównie produkty wysoko przetworzone, takie jak sïodkie i sïone przekÈski. Codziennie po te produkty siÚgaïo aĝ 21,5% ankietowanych.

NajwiÚcej respondentów (38%) spoĝywaïo gïównie posiïki, które przyrzÈdzili w domu.

Blisko aĝ 25% respondentów stoïowaïo siÚ jednak wyïÈcznie w barach lub restaura-

cjach. Posiïki pracowników byïy zazwyczaj monotonne, spoĝywane w poĂpiechu, bez zwracania uwagi na ich jakoĂÊ. Takie bïÚdy ĝywieniowe popeïniane byïy najczÚĂciej przez mïodych pracowników i mogïy wyni- kaÊ z braku dbaïoĂci o jakoĂÊ odĝywiania siÚ, bÈdě niewystarczajÈcej iloĂci czasu na samodzielne przygotowywanie posiïków.

Pracownicy zmianowi sÈ szczególnie naraĝeni na zwiÚkszone ryzyko róĝnorod- nych zaburzeñ. NajczÚĂciej wymienianymi w literaturze sÈ, m.in. nadmierna masa ciaïa, cukrzyca typu 2, choroby sercowo naczyniowe, zaburzenia snu, zaburzenia trawienia czy niedobory witamin. WĂród pracowników zmianowych moĝna zauwaĝyÊ ponadto czÚste wystÚpowanie dolegliwoĂci ze strony ukïadu pokarmowego. Zjawisko to moĝe wynikaÊ z duĝych przerw, jakie wystÚpujÈ miÚdzy posiïkami. Niesprzyja- jÈcym zjawiskiem, zwiÚkszajÈcym ryzyko chorób sercowo-naczyniowych byï fakt, ĝe wysoki odsetek ankietowanych (20%), stanowiïy osoby, które spoĝywaïy posiïki przygotowywane przez bary typu fast food.

Naleĝy zaznaczyÊ, ĝe podstawowÈ technikÈ obróbki kulinarnej, wykorzystywanÈ do przygotowywania posiïków w barach fast food jest smaĝenie zanurzeniowe z uĝyciem nieodpowiedniego tïuszczu roĂlinnego.

Ponadto posiïki sÈ z reguïy przyrzÈdzane z uĝyciem duĝej iloĂci soli, bÈdě przypraw zb dodatkiem glutaminianu sodu. Konse- kwencjÈ tego jest zwiÚkszone ryzyko nad- ciĂnienia tÚtniczego.

Z nadciĂnieniem tÚtniczym borykaïo siÚ 12,7% ankietowanych. Na uwagÚ zasïuguje badanie opublikowane w The New England of Medicine, w którym zmniejszenie podaĝy soli poprzez zastosowanie diety DASH doprowadziïo do obniĝenia Ăredniego skur- czowego ciĂnienia krwi o 7,1 mm Hg u osób niemajÈcych nadciĂnienia i o 11,5bmmbHg u uczestników ze zdiagnozowanym nadci- Ănieniem tÚtniczym (Frank i Laura, 2001).

Ponadto dodatkowym czynnikiem predys- ponujÈcym do nadciĂnienia u pracowni- ków zmianowych jest koniecznoĂÊ podjÚ- cia aktywnoĂci nocÈ, w czasie niezgodnym zbrytmem dobowym organizmu.

W badaniach wïasnych wykazano wyso- kie spoĝycie przetworzonych produktów miÚsnych. Warto zaznaczyÊ, ĝe zbyt wysoka iloĂÊ przetworzonego miÚsa stanowi kolejny czynnik zwiÚkszajÈcy ryzyko chorób sercowo-naczyniowych i nowotworowych (World Health Organization, 2018). BiorÈc

(8)

pod uwagÚ gatunek miÚsa, jaki wybierany byï najczÚĂciej przez uczestników badania, blisko poïowa (48,1%) preferowaïa miÚso czerwone. Zjawisko to jest niepokojÈce, gdyĝ wedïug ekspertów WHO ryzyko wystÈ- pienia raka prostaty moĝe siÚ zwiÚkszaÊ ob17%, wraz z kaĝdÈ kolejnÈ 100bgramowÈ porcjÈ czerwonego miÚsa konsumowanÈ w ciÈgu dnia (Raphaëlle, Fabrice ib Cor- pet, 2008). Ponadto wiÚkszoĂÊ ankietowanych (50,6%) spoĝywaïa miÚso czerwone aĝ kilka razy w tygodniu w postaci wÚdlin, bÈdě wysoko przetworzonych produktów miÚsnych. Prospektywne badanie kohor- towe wĂród japoñskich pracowników zmianowych pïci mÚskiej ujawniïo zwiÚkszonÈ zachorowalnoĂÊ na raka prostaty (Kubo ibin., 2006). U mÚĝczyzn wykazano równieĝ sïabsze parametry nasienia i zmniejszonÈ pïodnoĂÊ (Lipshultz i in., 2018).

Dieta respondentów charakteryzowaïa siÚ niskÈ zawartoĂciÈ kwasu dokozaheksa- enowego (DHA) i kwasu eikozapentaeno- wego (EPA). W jadïospisie pracowników znajdowaïo siÚ przede wszystkim zbyt maïo ryb, obfitujÈcych w EPA i DHA. Ponad 6% osób objÚtych autorskim badaniem nie spoĝywaïo ryb w ogóle. Z kolei wyniki metaanalizy z udziaïem 200 tys. osób wyka- zaïy, ĝe wystarczy wprowadziÊ, co najmniej 1 porcjÚ raz w miesiÈcu ryb do diety, aby istotnie obniĝyÊ ryzyko wystÈpienia udaru czy choroby niedokrwiennej serca (He i in., 2004).

W badaniach wïasnych wysoki odsetek respondentów (16,4%) zadeklarowaï, ĝe miewa problemy ĝoïÈdkowo-jelitowe. Pro- blemami ze strony ukïadu pokarmowego byïy zaparcia, biegunka i wzdÚcia. Wyniki badania autorskiego potwierdzajÈ dane zb2017 roku (Lim, 2017). U 20% pracow- ników, którzy doĂwiadczyli 24-godzinnej zmiany w ciÈgu ostatnich 6 miesiÚcy, stwierdzono zaburzenia ĝoïÈdkowo-jelitowe.

W jadïospisie respondentów wykazano zbyt niskie spoĝycie produktów obfitujÈ- cych w bïonnik pokarmowy. W gïównej mierze zjawisko to byïo spowodowane niskÈ podaĝÈ warzyw i owoców. WiÚkszoĂÊ ankietowanych (57%) spoĝywaïa wspomniane produkty tylko kilka razy w tygodniu.

Stwierdzono, ĝe zbyt niska podaĝ wïókna roĂlinnego moĝe doprowadzaÊ do dysbiozy mikroflory jelitowej. Zjawisko to predys- ponuje do rozwoju chorób ukïadu pokarmowego, spoĂród których moĝna wyróĝniÊ

schorzenia, takie jak zespóï jelita draĝli- wego i nieswoiste zapalne choroby jelit (Dudziñska, 2016). Objawy te mogÈ byÊ równieĝ spowodowane róĝnicami w proce- sie wchïaniania, bÈdě trawienia pokarmów w godzinach nocnych. Takie zjawisko pre- dysponuje do rozwoju dolegliwoĂci, takich jak: zmniejszenie apetytu, cofanie siÚ tre- Ăci pokarmowej, wzdÚcia, nieregularnoĂÊ wypróĝnieñ. Wedïug badañ obserwacyjnych zaburzony rytm snu i czuwania jest równieĝ czynnikiem zwiÚkszajÈcym ryzyko rozwoju lub zaostrzenia wspomnianych schorzeñ ibich nastÚpstw (Swanson, Burgess i Kesha- varzian, 2011).

RozpatrujÈc zachowania ĝywieniowe ankietowanych, warto zwróciÊ uwagÚ na wiek respondentów. Wedïug ekspertów WHO proces starzenia siÚ organizmu obniĝa zdolnoĂÊ do adaptacji, w zwiÈzku zb czym praca w trybie trzyzmianowym jest niezalecana dla pracownika powy- ĝej 45.b roku ĝycia (Zuĝewicz i Konarska, 2004). NajwiÚkszÈ czÚĂÊ grupy responden- tów wbbadaniach wïasnych stanowiïy osoby (62%) w wieku oscylujÈcym w granicach 26–40 lat. Ponad 15% ankietowanych stano- wiïy osoby wieku 41–50 lat. Warto zaznaczyÊ równieĝ, ĝe ponad poïowa (50,6%) badanych miaïa wyksztaïcenie Ărednie, co mogïo byÊ przyczynÈ braku wiedzy ĝywieniowej.

5. Podsumowanie

Stwierdzony w badaniach wïasnych spo- sób odĝywiania siÚ osób pracujÈcych na zmiany odbiegaï od racjonalnych zasad ĝywienia. Powodem tego moĝe byÊ niedo- stateczna wiedza oraz maïa ĂwiadomoĂÊ respondentów w zakresie podstaw nauki ob ĝywnoĂci i ĝywieniu. Pracownicy zmianowi odczuwali szereg dolegliwoĂci, zwiÈ- zanych z pogarszajÈcym siÚ szeroko rozu- mianym stanem zdrowia. Ponadto wysoki odsetek badanych deklarowaï, ĝe cierpi na bezsennoĂÊ, rozdraĝnienie czy nerwowoĂÊ.

ReasumujÈc, moĝna stwierdziÊ, ĝe wĂród respondentów wiedza na temat wïaĂciwego sposobu ĝywienia byïa zbyt niska. Ankieto- wani popeïniali podstawowe bïÚdy, doty- czÈce miÚdzy innymi regularnoĂci i iloĂci spoĝywanych oraz iloĂci wypijanych pïynów.

Takie postÚpowanie moĝe skutkowaÊ roz- wojem nadwagi, otyïoĂci oraz innych cho- rób dietozaleĝnych.

W literaturze znajduje siÚ zbyt maïo informacji opartych na EBM (ang. evidence

(9)

based medicine), dotyczÈcych odĝywiania o róĝnych porach dnia i nocy. Wedïug dyrektywy Parlamentu Europejskiego ib Rady Europy (2003/88/WE), poruszajÈ- cej aspekty pracy w systemie zmianowym, pracodawca ma obowiÈzek zagwarantowaÊ, jak najlepsze warunki pracy. Wymagania zawarte w rozporzÈdzeniu majÈ gïównie na celu zwiÚkszyÊ komfort pracy i tym samym umoĝliwiÊ pracownikom utrzymanie przez jak najdïuĝszy czas dobrego stanu zdrowia (Gersdorf i in., 2004). Liczne dane literatu- rowe potwierdzajÈ, ĝe lepszy stan zdrowia pracowników ĂciĂle koreluje ze zwiÚkszonÈ efektywnoĂciÈ i ich wydolnoĂciÈ w pracy.

Wb celu zwiÚkszenia wiedzy ib ĂwiadomoĂci osób pracujÈcych na zmiany dobrym przed- siÚwziÚciem byïoby wprowadzenie kampa- nii i programów edukacyjnych zarówno dla pracowników zmianowych, jak i ich prze- ïoĝonych.

Bibliografia

Bilski, B., Perz, S. i Perz, K. (2005). Czy egzogenna melatonina moĝe byÊ skuteczna w profilaktyce ibleczeniu zaburzeñ zwiÈzanych z pracÈ zmianowÈ ibnocnÈ? Medycyna Pracy, 56(3), 257–261.

Bøggild, H. i Knutsson, A. (1999). Shift work, risk factors and cardiovascular disease. Scand J Work Environ Health, 2(2), 85–99, http://dx.doi.

org/10.5271/sjweh.410

BrzÚczek, M., Sïonka, K. i Hyla-Klekot, L. (2016).

Melatonina – hormon o plejotropowym dziaïaniu.

Pediatria i Medycyna Rodzinna, 12(2), 127–133.

Dudziñska, E. (2016). Wpïyw mikroflory jelitowej na rozwój zespoïu jelita draĝliwego. Medycyna

¥rodowiskowa, 19(3), 70–76.

Frank, M. i Laura, P. (2001). Effects on Blood Pres- sure of Reduced Dietary Sodium and the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH). Diet N Engl J Med., 4(1), 3–10, http://dx.doi.org/10.1056/

NEJM200101043440101.

Gersdorf, M., RÈczka, K., Skoczyñski, J. i Salwa, J.

(2004). Praca w porze nocnej. Kodeks pracy. Komen- tarz. Warszawa: LexisNexis.

Gifkins, A., Johnston, J. i Loudoun, R. (2018). The impact of shift work on eating patterns and self- care strategies utilised by experienced and inexperi- enced nurses. The Journal of Biological and Medical Rhythm Research, 96(12), 811–820, doi:10.1080/074 20528.2018.1466790

He, K, Song, Y., Daviglus, M.L., Liu K., Van Horn,b L. i Dyer, A.R. (2004). Fish consumption and incidence of stroke: a meta-analysis of cohort studies. Stroke, 35(7), 538–542, http://dx.doi.

org/10.1161/01.STR.0000130856.31468.47

Hittl, J., Gillespi, S., Zizi, F., Pandi-Perumal, S.R., Myers, A.K., Auguste, E., Jean-Louis, G. i McFar- lane, S.I. (2018). Identifying shift worker chrono- type: implications for health.). Industrial Health, 3, http://dx.doi.org/10.2486/indhealth.2018-0018 Hulsegge, G., Picavet, J., Van der Beek, J., Verschu- ren, W. i Twisk, J. (2018). Shift work, chronotype and the risk of cardiometabolic risk factors. Eur J. Public Health, http://dx.doi.org/10.1093/eurpub/

cky092.

Jehan, S., Zizi Ferdinand, R., Pandi-Perumal, S.K., Myers, A., Auguste, E., Jean-Louis, G. i McFar- lane,b S. (2017). Shift Work and Sleep: Medical Implications and Management. Sleep Med Disord.

1(2), 1–14, doi.org/10.1136/bmjopen-2017-019098 Kawachi, I., Colditz, G.A., Stamfer, M.J., Wil- lett,bW.C. i Manson, J.E. (1996). Prospective study of shift work and risk of coronary heart disease in women. Circulation, 92(11), 3178–3182.

Knauth, P. i Hornberge, S. (2003). Preventive and compensatory measures for shift workers.

Occupational Medicine, 53, 109–116, http://dx.doi.

org/10.1093/occmed/kqg049

Kubo, T., Ozasa, K., Mikami, K., Wakai, Ki ib Fujino,b Y. (2006). Prospective Cohort Study of the Risk of Prostate Cancer among Rotating-Shift Workers: Findings from the Japan Collaborative Cohort Study. American Journal of Epidemiology, 164(6), 549–555, http://dx.doi.org/10.1093/aje/kwj232 Kwarecki, K. i Zuĝewicz, K. (2002). Charaktery- styka snu i dobowego wzoru aktywnoĂci lokomoto- rycznej u pracowników zmian nocnych. Medycyna Pracy, 53(1), 79–84.

Lavie, P. (1997). Melatonin: role in gat- ing nocturnal rise in sleep propensity. J.

Biol. Rhythms. 12(6), 657 – 665, http://dx.doi.

org/10.1177/074873049701200622

Lemmer, B. i Oster, H. (2018). The Role of Cir- cadian Rhythms in the Hypertension of Diabe- tes Mellitus and the Metabolic Syndrome. Curr Hypertens Rep., 20(5), 43, http://dx.doi.org/10.1007/

s11906-018-0843-5

Lim, S.K., Yoo, S.J., Koo, D.L., Park, C.A., Ryu, H.J. i Jung, Y.J. (2017). Stress and sleep quality in doctors working on-call shifts are associated with functional gastrointestinal disorders. World J Gastroenterol., 23(18), 3330–3337, http://dx.doi.

org/10.3748/wjg.v23.i18.3330

Lipshultz, L.I., Pastuszak, A.W., Deng, N., Kohn,bT.P.

(2018). The Relationship Between Shift Work and Men’s Health. Sex Med Rev., 6(3), 446– 456, http://

dx.doi.org/10.1016/j.sxmr.2017.11.009

Loader, T.B., Taylor, C.G., Zahradka, P. i Jones, P.J.

(2017). Chlorogenic acid from coffee beans: evalu- ating the evidence for a blood pressure-regulating health claim. Nutr Rev. 75(2), 114–133, http://dx.doi.

org/10.1093/nutrit/nuw057

(10)

Maughan, R.J. i Griffin, J. (2003). Caffeine inges- tion and fluid balance: a review. J Hum Nutr Diet., 16(6), 411–420.

Pawlak, J. i Pawlak, B. (2013). Praca zmianowa ab powstawanie chorób ukïadu sercowo naczynio- wego w kontekĂcie regulacji normatywnej. Hygeia Public Health., 48(1), 6–9.

Ramin, C., Devore, E.E., Wang, W., Pierre-Paul, J., WÚgrzyn, L.R. i Schernhammer, E.S. (2015). Night shift work at specific age ranges and chronic disease risk factors. Occup Environ Med., 72(2), 100–107, http://dx.doi.org/10.1136/oemed-2014-102292 Raphaëlle, L., Fabrice, P. i Corpet, D.E. (2008).

Processed meat and colorectal cancer: a review of epidemiologic and experimental evidence.

Nutr Cancer., 60(2), 131–144, http://dx.doi.

org/10.1080/01635580701684872

Saksvik, I.B., Bjorvatn, B., Hetland, H., San- dal,b G.M. i Pallesen, S. (2011). Individual differ- encesintolerance to shift work. A systematic review.

Sleep Med Rev. 15(4), 221–235, http://10.1016/j.

smrv.2010.07.002

Strajewski, P.J., Kuczaj, A., Domal-Kwiatkow- ska,b D. i Mazurek, U. (2016). Wpïyw pracy noc- nej i zmianowej na zdrowie pracowników. PrzeglÈd Lekarski, 73(7), 513–514.

Swanson, G.R., Burgess, H.J. i Keshavarzian,b A.

(2011). Sleep disturbances and inflammatory bowel disease: a potential trigger for disease flare.

Expert Rev Clin Immunol. 7(1), 29–36, http://dx.doi.

org/10.1586/eci.10.83

Van Wormer, J., Boucher, J.L. i Sidebottom, A.C.

(2015). Two-year impact of lifestyle changes on workplace productivity loss in the Heart of New Ulm Project. Occup Environ Med., 72, 460–462.

Villosio, C., Di Pierro, D, Giordanengo, A., Pasqua, P. i Richiard, M. (2008). LABORatorio Riccardo Revelli (LABOR) Collegio Carlo Alberto. Centre for Employment Studies. Working conditions of an ageing workforce. Dublin: Centre for Employment Studies. European Foundation for the Improve- ment of Living and Working Conditions.

Woïyniec, W., Kurlapski, M., Januszczyk, J.

ib Renke,b M. (2015). Cukrzyca w spoïeczeñstwie 24/7. ZwiÈzek miÚdzy pracÈ zmianowÈ a zaburze- niami metabolicznymi. Diabetologia Kliniczna, 4(1), 22–28, http://dx.doi.org/10.5603/DK.2015.0004 World Health Organization. (2014). Italy: World Health Organization. Basic documents. Forty-eighth edition.

World Health Organization. (2018). France: IARC Library Cataloguing in Publication Data Red Meat and Processed Meat. Editors IARC Working Group on the Evaluation of Carcinogenic Risk to Humans.

International Agency for Research on Cancer.

Zuĝewicz, K., Konarska, M. (2004). Changes in age-related tolerance of physical and mental shift work. Bezpieczeñstwo Pracy, 7(8), 28–30.