MARIA JASIEŃ CWICZ, JOANNA LUKETEA
TRZYDZIEŚCI ŁAT DZIAŁALNOŚCI UNESCO NA RZECZ ROZWOJU BIBLIOTEK
' Wśród Is tn ieją cy ch pbecnie na św iacie Blisko 5 ty się cy o rg a n iz a c ji międzynarodowych jedną z n ajb ard ziej znanych je s t powstała w lis to p a d z ie 1946 r . UNESCO. Myśl o j e j utworzeniu zro d ziła s ię jeszcze w cza sie I I wojny światowej w r . 1943, kiedy premier Atjtlee wypowiedział sławne sformułowanie, że wojny rodzą s ię w umysłach lu d zi i tylk o umysł ludzki może znaleźć sposób, by ich uniknąć na p rzyszło ść. Słowa te zna
la z ły s ię później, w akcie konstytucyjnym o rg a n iz a c ji. Zgodnie z tym aktem "celem O rgan izacji je s t popieranie sprawy pokoju, bezpieczeństwa przez zacieśn ianie współpracy między narodami w d zie d zin ie oświaty, nauki i kultury dla zapewnienia powszech
nego poszanowania spraw iedliw ości, praw człowieka i podstawo
wych swobód, ja k ie Karta Narodów Zjednoczonych pr^rznaje wszy
stkim ludziom bez różnicy rasy, p i c i , języka lub r e l i g i i " . R ea lizu ją c swe główne założenia UNESCO rozw ija d z ia ła l
ność w zakresie rozszerzania kontaktów i wzajemnego zrozumie
nia między narodami za pomocą środków masowej in form acji /ra
d ia , t e le w iz ji, ksią żk i/ popierania rozwoju powszechnego nau
czania, badań naukowych, czuwania nad ochroną ogólnoludzkiego dziedzictw a kulturowego, rozw ijan ia współpracy i wymiany kul
tu ra ln ej między wszystkimi narodami.
W ch w ili powstania UNESCO lic z y ł a 20 państw członkowskich, głównie krajów zachodnio-europejskich /Polska należy od 1945r./
obecnie liczb a j e j członków wynosi 136, z których ponad połowę
stanowią państwa powBtałe po w ojnie. Od 1956 r . do UNESCO na
le ż ą Z8BB i k ra je s o c ja lis ty c z n e ; lic z b a państw Trzeciego świa- ta s t a le s ię również powiększa.
UNESCO je s t organizacją międzynarodową. Jej schemat orga
n izacyjny obejmuje; Konferencję Generalną, Badę Wykonawczą i S ek re ta ria t z sied zib ą w Paryżu. Organizacja ta d zia ła rów n i«ł przez komitety narodowe do spraw UNESCO w poszczególnych państw!
członkowskich. Komitety te organizują współpracę zainteresowa
nych in s t y t u c ji z UNESCO, u ła tw ia ją r e a liz a c ję programów między
narodowych w zakresie oówiaty, nauki 1 ku ltu ry.
Jako organizacja światowa UNESCO ś c iś le współpracuje z p rze szło 300-u innymi organizacjami międzynarodowymi; w zakresie bibliotekarstw a 1 b i b l i o g r a f i i współpracuje z IF LA, FIU, ISO.
W pierwszych latach po wojnie UNESCO zajmowała s ię szcze
g ó ln ie odbudową zniszczonych przez wojnę placówek oświatowych, naukowych'i kulturalnych. Pierwsze akcje prowadzone były głów
n ie na te re n ie Europy. Podstawowym problemem dla UNESCO była również walka z analfabetyzmem, która objęła zwłaszcza kraje T rzeciego Świata - A frykę, A zję , B lis k i i Daleki Wschód, Amery
kę Łacińską.
Oświata znajduje s ię w dalszym ciągu w centrum uwagi UNESCO^
podkreśla s ię prawo jednostki do k ształcen ia i nauki, uznaje za nieodzowny czynnik rozwoju ekonomicznego i społecznego. W r e a l i z a c ji tego celu dąży s ię do demokratyzacji 1 odnowy systemów oświatowych. "Rok 1970 ogłoszony b y ł przez UNESCO rokiem oświaty, w którym podjęto w iele in ic ja ty w w celu reformy systemów oświa
towych. Podniesiono również rangę oświaty ustawicznej, która odgrywa tak ważną r o lę w obecnym św ia cie. UNESCO współpracując
z Międzynarodowym Biurem Oświaty przyczynia 3ię do rozpowszech
niania nowych id e i pedagogicznych za pomocą wydawnictw. K o le j
nym przedmiotem zalnteresowań UNESCO je s t współpraca w d z ie d z i
n ie nauki i tech n ik i. Podobnie jak w sprawach oświaty główny nacisk położony je s t na pomoc krajom rozwijaj^pym s ię . Ponieważ nauka traktowana je s t jak jeden z głównych motorów zmian spo
łecznych, w centrum uwagi o rg a n iza c ji znajdują s ię nauki ś c is łe i przyrodnicze: g e o lo g ia , hydrologia i oceanografia, chociaż i nauki społeczne zajmują coraz w ięcej m iejsca w programach UNESCO. UNESCO poświęca w iele uwagi opracowywaniu p o lity k nau
kowych, in form a cji naukowej, badaniom naukowym.
T rze cią dziedzin ą d zia ła ln o ś c i o rg a n iza c ji je s t problema
tyka ku ltu ry, a szczeg óln ie ochrona w artości kulturalnych w kra
jach uprzemysłowionych i rozw ijających s i ę . Dążąc do wzajemnego z b liż e n ia między państwami o różnych kulturach UNESCO organizuje wystawy d z ie ł sztu k i, publikuje tłumaczenia wybitnych pisarzy oraz prowadzi studia sad kulturami.
D ziałalność w zakresie oświaty, nauki i kultury ś c iś le związana je s t z rozwojem środków in fo rm a cji, do których UNESCO przywiązuje dużą wagę. Reprezentując pogląd, że każdy ma prawo
s
do in fo rm a cji, UNESCO prowadzi akcję na rzecz wyrównania dys
p ro p o rc ji między krajami rozwiniętym i a rozw ijającym i s ię . Wy
korzystywanie środków masowej in form acji jak radia, t e le w iz ji, prasy i k s ią ż k i ma sprzyjać umocnieniu pokoju i międzynarodowego zrozumienia.
W r e a liz a c ji programów oświatowych, naukowych i k u ltu ra l
nych książka odgrywa zasadniczą r o lę . Toteż UNESCO poświęca pro
blemom k sią żk i w iele miejsca w swej d z ia ła ln o ś c i. Bok 1972 ogło
szony b y ł międzynarodowym rokiem k s ią ż k i, głównym jeg o hasłem było "książka dla w szystkich". V związku z nim odbyło s ię w ie le Imprez w poszczególnych państwach członkowskich oraz opracowano
"Kartę k s ią ż k i", która zobowiązuje wydawców, księgarzy, b ib lio tekarzy 1 twórców k sią żk i do aktywnej d zia ła ln o ści na rz e c z pro
dukcji i rozpowszechniania książek, sprzyjających współpracy po
kojowej 1 przyczyniających s ię do z b liż e n ia międzynarodowego.
V zintegrowanym systemie s zero k ie j d z ia ła ln o ś c i UNESCO b i
b lio t e k i, ośrodki in form acji 1 archiwa stanowią jedno z najważ
n iejszych ogniw. Bezpośrednio po wojnie n ajp iln iejszym zadaniem była pomoc materialna dla zniszczonych b ib lio te k 1 zabezpiecze
n ie ich zasobów. V późniejszym okresie głównym zainteresowaniem UNESCO objęte zosta ły k ra je ro zw ija ją ce s ię . J ej działalność dotyczyła wszystkich typów b ib lio te k , przy czym za szczególną zasługę o rga n iza c ji uznać n ależy podkreślenie r o l i i znaczenia b ib lio te k publicznych. Wiara UNESCO w b ib lio t e k i publiczne wyniki z samych założeń t e j o rg a n iz a c ji, według których "każdy człowiek ma prawo do swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym społe
czeństwa". Zgodnie z tą zasadą .UNESCO popiera tworzenie b ib lio tek publicznych i ośrodków In form acji tam, gdzie dotąd one nie is t n ia ły , n ie s ie pomoc finansową w ich tworzeniu oraz w k s z ta ł
ceniu kadry b ib lio te k a r s k ie j. Tak np. powstały: ośrodek szkole
niowy w Ibadan i b ib lio tek a wzorcowa w Enugu /N igeria/, b ib lio teka publiczna w tle d a llin ie /Kolumbia/, w Hawanie /Kuba/. Liczne sta że, konferencje, misje ekspertów i publikacje UNESCO dotyczą
ce b ib lio te k publicznych zm ierzały do podkreślenia ich r o l i jako ośrodków rozwoju ekonomicznego i społecznego, bładze p o lityczn e państw członkowskich, uznając tę r o lę , zrozumiały konieczność
n iesien ia pomoc; tym instytucjom w przekonaniu o ich użytecz
n ości dla ustawicznego kształcen ia oraz jako ośrodków in form acji słu żącej całemu społeczeństwu. X ramach s e r i i podręczników dla b ib lio te k publicznych ukazała s ię w r . 1963 broszura znanego pisarza francuskiego Andre ^aurois "La bibliothequ e publiQue et sa m ission", która przyczyn iła się do s z e rs z e j popu laryzacji t e j nowoczesnej koncepcji b ib lio t e k i.
W szerokim kręgu zainteresowań UNESCO znajdują s ię również b ib lio t e k i szkolne i informacja oświatowa. '>7 bib liotek a ch szkol
nych nabywa s ię bowiem nawyków czyteln iczych , pozwalających w p rzy szło ści uniknąć groźby wtórnego analfabetyzmu'oraz uzyskuje możliwość edukacji permanentnej. B ib lio t e k i szkolne muszą być in te g ra ln ie włączone w plany rozwoju oświaty poszczególnych państw pod kątem zmodyfikowania procesu nauczania w rozmaitych stadiach k szta łcen ia . Dlatego też ważna je s t koordynacja pracy b ib lio te k z założeniami rozwojowymi in s t y t u c ji, do których obsłu
g i zostały one powołane. Na w ielu zjazdach i konferencjach UNE3CC podkreślano tę nową r o lę b ib lio te k szkolnych, w niektórych krajad rozw ijających s ię /N ig eria , Honduras/ powstały b ib lio t e k i doświać czalne podejmujące służbę oświatową. Nowa koncepcja przyswajania wiedzy poprzez uczenie samodzielnych poszukiwań czyteln iczych prowadzi do ca łk o w itej in te g r a c ji pracy b ib lio t e k i z procesem k szta łcen ia . Toteż wraz ze wzrostem oświaty konieczny je s t roz
wój nowoczesnych b ib lio te k .
7.' zakresie b ib lio te k uniwersyteckich i specjalnych, ś c iś le związanych z dziedziną nauki i tech n ik i, UNESCO również rozwi
ja ła szeroką działalność poprzez seminaria, zjazdy, stypendia, p u b lik a cje, przyczyn iając s ię do poprawy ich d z ia ła ln o ś c i.
D zięki UNESCO zosta ły wyraźniej określone c e le i funkcje b ib lio tek , ich m iejsce w życiu u czeln i oraz niezbędne warunki potrzeb
ne do r e a liz a c ji ich r o l i statutow ej. Dla krajów rozw ijających s ię UNESCO zorganizowała szereg kształcących k o n feren cji /np.
w Uendozie, w Argentynie/, m.in. dotyczących udziału b ib lio t e k i w budżecie uniwersyteckim.
Pojmowanie r o l i b ib lio te k z biegiem l a t u legało znamiennej ew o lu c ji. Polega ła ona na o oia z ściślejszym ich włączaniu w zin tegrowany system in form a cji naukowej i tech n iczn ej. Znalazło to wyraz w szeregu seminariów informacyjnych, organizowanych przez UNESCO jak w Quito /Ekwador/ w Colombo /3 ri Lanka/ w K airze /Egipt/ a wreszcie w k o n feren cji międzynarodowej na temat pla nowania in frastru ktu ry narodowej w d zied zin ie dokumentacji, b ib lio t e k i archiwów /Paryż 23-27.IX .19747, która z le c iła pań
stwom członkowskim stw orzenie narodowych systemów in form a cji /NATIS/.
Stworzenie światowego systemu in form a cji UNISIST je s t przedmiotem prac UNESCO wspólnie z Międzynarodową Badą Unii Naukowych /ICSU/ już od roku 1967* Chodzi tu ta j o utworzenie systemu dostatecznie elastycznego w oparciu o systemy informa
cyjne poszczególnych państw członkowskich,który zaspokoiłby po
trzeby in form a cji c a łe j .wspólnoty naukowej na św iecie.
NATIS, systemy narodowe in form a cji, i UNISIST, międzynaro
dowy system przekazywania in form a cji, stanowią zasadniczy wkład UNESCO w stworzenie nowocześnie pojętych służb informacyjnych i dokumentacyjnych na w szelkich poziomach: r e g i . nalnym, narodo
wym i międzynarodowym. Konferencja Generalna zaaprobowała te dwa systemy, których zasadniczym celem je s t "otworzyć dostęp każdemu i bez jakichkolw iek ograniczeń do zasobów b iblioteczn ych
i dokumentacyjnych lu d zk ości".
Wzrosła ro la b ib lio te k narodowych, którym UNESCO poświęca
ła również w iele uwagi. W ramach NATIS b ib lio t e k i te n ie tylko u czestniczą w międzynarodowej wymianie p u b lik a c ji, a le również przez tworzenie b ib l i o g r a f i i bieżą cej wezmą u dział w b ib lio g r a f i i światowej. Powstały na konferencjach UNESCO i FIAB światc wy system k o n tr o li b ib lio g r a fic z n e j /UBC/ dąży do ujednolicenia norm b ib lio g ra fic z n y c h , co pozwoli przy pomocy komputerów byó może już w 1964 r . zrealizować ambitne marzenie O tleta o stwo
rzeniu b i b l i o g r a f i i światowej.
UNESCO obok zagadnień ogólnych, dotyczących in form acji i b ib lio te k , interesowała s ię w dużym stopniu międzynarodową nor
m alizacją technik gromadzenia i zarządzania jak.również środków użytkowania in fo rm a cji. «/ zakresie ujedn olicenia norm katalogo
wania i b ib lio g r a f ii UNESCO wspólnie z FTAB opracowywała nowe zasady. Co s ię tyczy przekazywania i poszukiwania in form acji za pomocą komputerów, UNESCO nieustannie pracuje nad racjonalnym zastosowaniem inform atyki do bibliotekarstw a i b ib l i o g r a f i i . Polepszenie metod pracy w bibliotekach w połączeniu z próbami wdrażania nowoczesnych technik je s t przedmiotem tro s k i UNESCO.
Celowi temu słu ry szereg p u b lik a cji, m.in. seryjne jak "Dokumen
ta c ja , b ib lio t e k i i archiwa. Studia i badania", " B ib lio g r a fie i inform atory". Podstawową publikacją, obejmującą artykuły ze wszystkich dziedzin interesujących b ib lio te k a rz y , je s t "B u lle tin de l ’ uNESCO a 1 in ten tio n des b ib lio th e q u es ", publikowany w p ię c iu język ach ,. który pozwala na wymianę doświadczeń o zasięgu światowym.
Nakreślone powyżej kierunki d z ia ła ln o ś c i UNESCO w okresie t r z y d z ie s to le c ia nie wyczerpują r e je s tru różnorodnych a k c ji
podejmowanych przez tę o rgan izację. Wśród nich najważniejsze je s t k szta łcen ie b ib lio te k a rz y na różnych poziomach, które wyra- gałoby osobnego omówienia. Niewątpliwą zasługą UNESCO je s t z b l i żenie pracowników k sią żk i z różnych rejonów świata, podniesienie rangi b ib lio te k , które w spółdziałając z instytu cjam i, jakim słu żą, mogą skutecznie oddziaływać na przyspieszenie procesu rozwoju ekonomicznego i społecznego krajów.
L itera tu ra przedmiotu:
1. Penna Carlos V ic to r: Trente ans d 'a c t iv it e de l'UNSSCO en fave ux du developpement des services de documentation, b ib lio - thSques e t arch ives. B u lle tin de l'UNESCO a l'in t e n t io n des bibliothSques 1976 V o l. 30 nr 6 s. 339 - 348..
2. Biuletyn Polskiego Komitetu do Spław UNESCO 1976 nr 8/192/, 42 b. Numer specjalny z o k a zji XXX-lecla UNESCO p t. UNESCO 1946 - 1976.
3. Cain Julien: Struotiąre e t fonction s du Department de la Docu
mentation, des Bibliotheąues e t des Archives de 1'UNESCO.
B u lle tin de 1*UNESC0 a 1 'in te n tio n des bibliotheąu es 1971 V ol. 25 s. 331 - 333.
4. Biuletyn Polskiego Komitetu do Spraw UNESCO 1971 nr 9/144/, 47 s. Numer specjalny: UNESCO 1946 - 1971.
