- strukturą i świadomością. Przy czym charakterystyka struktury polskiego społeczeństwa jest dość powierzchowna i nie wnosi wiele nowego do już istniejącej wiedzy. O wiele bardziej interesujące i poznawczo oryginalne są spostrzeżenia dotyczące świadomości społeczeństwa polskiego (koncepcja etosu i metapostaw).
Zawarta w pracy ocena dokonań polskiej socjologii po drugiej wojnie światowej jest nader krytyczna - można odnieść wrażenie, że poza działalnością naukową Adama Podgóreckiego i grupy jego współpracowników w polskiej socjologii niewiele interesującego się działo. O próbach pogłębionych analiz społeczeństwa polskiego autor wspomina incydentalnie (mam tu na myśli chociażby dokonania S. Nowaka i jego zespołu, badania M. M arody, J.
Koralewicz i M . Ziółkowskiego, badania z serii „Polacy”).
W adą książki jest nadmiernie wyeksponowany osobisty wątek rozliczenio
wy. Nie sprzyja to jasności wywodu, ograniczając w poważnym stopniu obiektywizm prowadzonych analiz i dokonywanych ocen.
Książkę cechuje również dość uciążliwa dla czytelnika niestaranność.
Trudno orzec, czy powstała z winy autora czy wydawcy, ale jest faktem. Otóż porównanie indeksu i bibliografii z tekstem pokazuje, że ich przydatność jest niewielka. To, co jest w tekście, nie zawsze znajduje się w indeksie i bibliografii i na odwrót. T a niezgodność nie może być niczym uzasadniona ani tym bardziej usprawiedliwiona.
Adam Podgórecki pisze, że głównym celem zachodniego uczonego jest pomysłowe przetwarzanie cudzych idei oraz nadawanie starym koncep
cjom nowoczesnej formy językowej, a także nieustanne dążenie do auto- promocji. Niektóre z tych elementów są dość wyraźnie widoczne w omawianej książce.
Mimo zasygnalizowanych mankamentów ta interesująca, subiektywna i kontrowersyjna wizja polskiego społeczeństwa i polskiej socjologii powinna sprowokować środowisko socjologów do dyskusji o tym, co stało się ze społeczeństwem polskim po II wojnie światowej oraz o tym, jak to społeczeńst
wo przyjmuje kolejną transformację.
Arkadiusz Tuziak
Wiejskie gospodarstwo domowe oraz wiejskie społeczności lokalne na tle zmieniającej się rzeczywistości europejskiej
1. Economic Behaviour of Family Households in an International Context - Resource Income and Allocation in Urban and Rural, in Farm and Nonfarm Households, James Cecora (ed.), Society for Agricultural Policy Research and Rural Sociology (FAA), Bonn 1993, 335 s.
2. Changing Values and Attitudes in Family Households with Rural Peer Groups, Social Network and Action Spaces, James Cecora (ed.), Society for Agricultural Policy Research and Rural Sociology (FAA), Bonn 1994, 201 s.
W roku 1990 z inicjatywy kierownictw Katedry Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Federalnego Urzędu Gospodarki Wiejs
kiej w Brunszwiku, w kilku krajach Europy rozpoczęto szeroko zakrojone badania empiryczne nad problematyką jakości i standardu życia rodzin wiejskich1.
M ateriały uzyskane w pierwszej fazie realizacji projektu (lata 1990-1992) - prezentowane na międzynarodowych konferencjach naukowych, obradują
cych w Bonn, w dniach 13-20 czerwca 1993 roku i w Gdańsku, w dniach 7-12 marca 1994 roku - zamieszczono w dwóch książkach Economic Behaviour o f Family Households in an International Context - Resource Income and Allocation in Urban and Rural, in Farm and Nonfarm Households oraz Changing Values and Attitudes in Family Households with Rural Peer Groups, Social Network and Action Spaces, zredagowanych przez Jamesa Cecorę - jednego z koordynato
rów projektu - a wydanych w Niemczech przez Society for Agricultural Policy Research and Rural Sociology.
Pierwsze z tych opracowań, zestawione z materiałów prezentowanych na konferencji w Bonn, koncentruje się przede wszystkim na problematyce wpływu wiejskiego miejsca zamieszkania na ekonomiczne zachowania go
spodarstw domowych oraz stosowanej wobec nich polityki społecznej różnych krajów europejskich. Ogrom i wieloaspektowość materiałów zgromadzonych przez uczestników badań (ekonomistów, socjologów, politologów), różnice ekonomiczne, technologiczne, polityczne i kulturowe między porównywanymi państwami, z pewnością nie ułatwiają percepcji tej interesującej pracy. To, że stanowi ona jednak całość, zawdzięczamy jasnej perspektywie teoretycznej wynikającej z zastosowanego punktu widzenia ekonomii instytucjonalnej (in
stitutional economics), która proponuje odejście od opisywania dystrybucji zasobów i statusu jedynie jako funkcji rynku, przypisując te zjawiska również szerszym strukturom organizacyjnym i hierarchii władzy. Stąd w analizach i wyjaśnieniach zjawiska rynku istotny staje się również udział takich dziedzin jak socjologia, psychologia, politologia. Ekonomia instytucjonalna broni się przed eklektyzmem za pomocą holistycznego i ewolucyjnego podejścia do podziału dóbr.
W zaproponowanym ujęciu gospodarstwo domowe - będące głównym przedmiotem zainteresowania autorów kilkunastu artykułów - traktowane jest jako „(...) najbardziej podstawowe ciało podejmujące zbiorowe decyzje, składą- jące się z jednostkowych czynników ekonomicznych, dzielących wspólne
1 Polska część badań od roku 1990 jest finansowana przez Komitet Badań Naukowych.
mieszkanie i budżet finansowy, pozwalający na zaspokajanie potrzeb m aterial
nych i niematerialnych”2. Chociaż w pracy pojawiają się różne typy gos
podarstw domowych, uwaga autorów koncentruje się przede wszystkim na wiejskim gospodarstwie domowym, które przysparza sporo problemów defini
cyjnych. Problemem staje się wyznaczenie kryterium jego „wiejskości”, które może być określane przez lokalizację, proporcje źródeł dochodów (dochody z rolnictwa czy spoza rolnictwa), przez kryterium posiadania gospodarstwa rolnego i jego wielkości, przez sam fakt produkcji żywności. Niestety charakter pracy - zbiór artykułów, będących analizą danych uzyskanych w badaniach w różnych krajach - nie pozwolił na doprecyzowanie tej kategorii, kluczowej dla książki, ze szkodą dla niej.
Jak już wspomniałam, materiały zamieszczone w pierwszym z omawianych tomów pozwalają nie tylko na międzynarodowe porównania sytuacji gos
podarstw domowych, ich otoczenia ekonomicznego i instytucjonalnego, źródeł i alokacji dochodów, ale także na analizowanie zmian zachodzących pod wpływem procesów transformacji systemowej i rozwoju gospodarczego. D oko
nywane porównania są tym bardziej interesujące, że zarówno w grupie krajów Europy Zachodniej, jak i Europy Środkowej, występują istotne różnice jak i pewne podobieństwa, co umożliwia porównania nie tylko pomiędzy „dwiema Europami”, ale też w obrębie każdej z nich, a także pomiędzy Europą i innymi częściami świata.
Z takim bardziej globalnym spojrzeniem na sprawy wiejskich gospodarstw domowych spotykamy się w drugiej części analizowanej książki, poprzedzonej opracowaniem autorstwa Luiselli Goldschmidt-Clermont (B asie methodological considerations in surveying and evaluating household economic behaviour on an international level), w którym autorka omawia problemy metodologiczne pojawiające się przy badaniach porównawczych, ze względu na różnice kulturo
we, instytucjonalne, polityczne, ekonomiczne, technologiczne. Dzięki temu bardzo kompetentnemu wprowadzeniu, unikamy swoistego „szoku poznawcze
go”, gdy w drugiej części książki porównywane są wiejskie gospodarstwa domowe z Zachodnich Niemiec (James Cecora, Geographical and sectoral aspects o f rural households strategies fo r resource income and allocation in Western Germany) oraz Zachodniego Samoa (Barbara Mohlendick, Evolution o f the form and economic functions o f rural households in Wetem Samoa). To zadziwiające zestawienie pozwala jednak na porzucenie złudnego europocentryzmu i dostrzeżenie, obok uderzających różnic (chociażby w stopniu zaawansowania rozwoju, podziale pracy, możliwości zdobywania dochodu), podobieństw. Jedną z cech łączących te dwa tak pozornie odmienne kraje jest duży wkład działań pozarynkowych dla dobra, powodzenia gospodarstwa domowego i jednocześnie uwikłanie tego ostatniego w szerszą sieć społecznych powiązań. Artykuły te zmuszają do refleksji
2 J. Cecora, 1993, Źródło i podział zasobów - temat badań ekonomicznych i socjologicznych, s. 4.
nad tym, na ile i czym wobec tego zdeterminowany jest kierunek rozwoju społeczeństw. Czy konieczne jest przejście od formacji premodernistycznej, przez modernistyczną do postmodernistycznej, jaką są lub stają się Zachodnie Niemcy? Choć jednak artykuły te inspirują do stawiania tego typu pytań oraz poszukiwania na nie odpowiedzi, ich autorzy nie podejmują takiego wyzwania, ograniczając swe rozważania do stosunkowo wąskiej proble
matyki.
Istotnym problemem koncentrującym uwagę wielu autorów książki jest nieformalna działalność ekonomiczna, nieformalne zasoby i rynki zbytu wiej
skich gospodarstw domowych, które przybierając różny charakter i różne znaczenie w różnych społeczeństwach, występują jednak na całym obszarze Europy. W byłych państwach socjalistycznych zależność od nieformalnego dochodu wydawała się mieć większe znaczenie dla funkcjonowania gospo
darstw domowych oraz - co może wydawać się absurdalne - dla wydajności gospodarki socjalistycznej niż w krajach Europy Zachodniej. W rzeczywistości nieformalne sieci wymiany były częścią strategii ominięcia niewydolnego rynku kontrolowanego przez państwo, w poszukiwaniu bardziej wydajnego użyt
kowania jego zasobów (Istvan Harsca, Self-defence reflexes in household economic behaviour in Hungarian socialism). Transformacja ustrojowa i gos
podarcza nie przyniosła rezygnacji z działań pozarynkowych. Nie oznacza ona bowiem - jak podkreśla Rainer Neef ( Use o f time as a resource in ,.coping strategies” o f Eastern German Households) - prostego polepszenia zaopatrzenia w dobra konsumpcyjne. „Wielka zmiana” to również utrata dostępu do wielu dóbr „formalnych”, zw łaszcza u p ra w n ień i usług, stąd zasoby p o zaryn ko w e nabrały szczególnej wartości.
Rola samozaopatrzenia i wymiany w sieciach społecznych w okresie transformacji różni się w zależności od stopnia wcześniejszej kolektywizacji i państwowej kontroli nad rynkami byłych państw bloku radzieckiego. Te ostatnie czynniki decydują także o stosunku mieszkańców obszarów wiejskich do samego procesu transformacji. Symptomatyczny w tym kontekście jest przypadek Czechów, stosunkowo „konserwatywnych” w tym sensie, że żądają utrzymania dużego stopnia kontroli rynku, co wynika z faktu, że czeskie rolnictwo było niemal w całości skolektywizowane (Helena Hudeckova, Michał Lośtak, Living conditions and sources o f income in Czech rural households).
Z omawianej książki dowiadujemy się również, że takie zjawiska nie są specyficzne wyłącznie dla krajów przechodzących od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej. W Europie Zachodniej rozwój nieformal
nej aktywności ekonomicznej przyniósł proces urbanizacji, który przeobraził obszary wiejskie nie tylko w wymiarze materialnym, ale i społeczno-kulturo
wym (zmiany ról społecznych, struktur grup pierwotnych i społeczności lokalnych, dochodowych funkcji rolnictwa). Wydaje się jednak (Werner Pevetz,
Informal economic activity o f rural households in Austria), że nieformalna wymiana dóbr i usług w wielu krajach Europy Zachodnij podyktowana jest raczej oczekiwaniami społecznymi niż rzeczywistymi potrzebami.
Przedmiotem drugiej z prezentowanych książek, zestawionej przede wszyst
kim z materiałów prezentowanych na konferencji gdańskiej, jest również wiejskie gospodarstwo domowe, chociaż w tym przypadku akcent przesunięto z zagadnień ekonomicznych na psychologiczne i społeczne. Jej autorzy roz
ważają zagadnienia trwania w społeczeństwie przemysłowym stosunkowo homogenicznej społeczności wiejskiej, której podstawowym wyróżnikiem m ia
łaby być wspólnota wartości i sposobów ich osiągania.
Z lektury artykułu M atteo Mariniego ( Values and life-styles o f rural fam ily households in contemporary Italy), poświęconego wartościom i stylom życia członków wiejskich gospodarstw domowych we współczesnych Włoszech wyni
ka, że zróżnicowanie regionów pod względem rodowodu etnicznego i ich historii wyklucza możliwość istnienia „globalnej”3 społeczności lokalnej. Za obecnością społeczności lokalnych we współczesnym społeczeństwie wydaje się natomiast przemawiać to, co autor nazywa „regionalną specyfiką”.
Właśnie „regionalność” jako jedna ze zmiennych, wydaje się określać tożsamość lokalnej społeczności w Portugalii, co potwierdza Isabel Rodrigo {From the land to the profession. Social identities and fam ily farming in Northern Portugal). Czy jednak „regionalność” - zapewniająca stosunkowo dużą auto
nomię wiejskim środowiskom lokalnym, przyznająca pierwszeństwo interesom zbiorowym przed indywidualnymi i wymuszająca podobieństwo pracy, techno
logii i umiejętności — może nadal określać sposób funkcjonowania wsi i wiej
skiego gospodarstwa domowego w społeczeństwie przemysłowym? Z badań autorki artykułu wynika, że rozwój ekonomiczny i społeczny powoduje zanik autonomii środowiska społecznego, różnicuje je również wewnętrznie (wy
twarza bardziej zróżnicowane sieci społeczne i grupy pierwotne), prowadzi do stopniowego zaniku „pamięci zbiorowej”. Okazuje się zatem, że regionalizacja przestaje być głównym wyznacznikiem tożsamości i źródłem systemów nor
matywnych. W tym procesie zmiany istotna jest obok zmian obiektywnych (na przykład ekonomicznych) zmiana percepcji rzeczywistości, a także warun
kowanych przez nią postaw i wartości. Znika więc nie tylko homogeniczność ekonomiczna i społeczna, ale również „psychologiczna” .
Osłabienie więzi ze społecznością wydaje się związane ze zmianą takich funkcji wspólnoty jak opieka, socjalizacja oraz ze zmianą potrzeb materialnych gospodarstw domowych. Przemiany tego rodzaju, to jest powołanie instytucji przejmujących wspomniane funkcje, powodują zanik nieodłącznego elementu społeczności lokalnej, jakim jest wzajemna pomoc i wymiana, wzajemna
3 „Globalność” oznacza tu, że wszystkie społeczności lokalne mają pewne wspólne cechy, niezależnie od lokalizacji, historii, sytuacji ekonomicznej.
zależność. N aturalną konsekwencją tego jest osłabienie więzi ze wspólnotą, na co zwraca uwagę Andrzej Hałasiewicz w artykule Structural and functional education o f Polish rural fam ily households since World War II.
W podobnym duchu rozpatruje zagadnienie przemian społeczności lokalnej Barry Wellman (Personal communities. Some basic characteristics), chociaż - jego zdaniem - nie oznaczają one wcale zaniku wiejskich społeczności lokalnych, ale zmianę ich kształtu i „zawartości”. Przeobrażeniom podlegają bowiem stosunki w obrębie wspólnoty, nie jest to już szerokie wsparcie, ale raczej wyspecjalizowane kontakty. Społeczność w tym ujęciu przybiera charak
ter rozluźnionej, zmiennej sieci wzajemnych powiązań i obejmuje szerszy niż sąsiedzki obszar. Traci jednak swoją autonomię wobec otoczenia politycznego, ekonomicznego i społecznego.
Chociaż tezy artykułu osłabiają przekonanie o zaniku wiejskich społeczno
ści w społeczeństwie przemysłowym, bez wątpienia w całej Europie mamy do czynienia z procesami zmiany ich struktur i to niezależnie od stopnia rozwoju cywilizacyjnego danego regionu kontynentu. Z tej perspektywy szczególnej wartości nabiera hipoteza Heleny Hudećkowej (Impacts o f urbanisation and socialist collectivism on Czech rural values and institutions) o podobieństwie wpływów kapitalistycznej urbanizacji i socjalistycznej kolektywizacji na system wartości i postaw mieszkańców wsi4. Obydwa procesy prowadzą do zmniej
szenia zależności od tradycji, lokalnych zwyczajów i obyczajów. Miejsce konserwatywnych wartości, świata uporządkowanego przez religię i świata
„irracjonalnych” norm zajmują cele materialistyczne i technologia, racjonal
ność. Podstawą nieformalnych transakcji przestaje być solidarność, a staje się nią zysk.
Problem zaniku i trwania wiejskich społeczności lokalnych w kontekście specyficznych systemów wartości członków wiejskich gospodarstw domowych nie jest jedynym problemem poruszanym w książce. Celem prezentowanych badań było także zobrazowanie wpływu wymiany niematerialnej (postaw i wartości) między aktorami społecznymi i ekonomicznymi na materialne wymiary ich powodzenia życiowego (warunki życia) oraz poczucie szczęścia i zadowolenie z życia (jakość życia). W całej serii artykułów pojawiają się przesłanki umożliwiające sformułowanie hipotezy, zgodnie z którą w obrębie systemów wartości różnice miasto-wieś nie są wyznaczane przez monolityczne tendencje. I tak w krajach postprzemysłowych, jak Niemcy czy Holandia, różnice między wartościami, postawami i stylami życia mieszkańców miast i wsi są nieznaczne. W krajach o znacząco mniejszym poziomie rozwoju cywilizacyj
nego (na przykład byłe kraje socjalistyczne) analizowane różnice między miastem a wsią wzrastają. Czy można zatem mówić o obszarach wiejskich jako
ł Rodzi się tu również pytanie, ważne dla społeczeństw w okresie transformacji, czy istnieją wartości sprzyjające zmianie.
jednakowo uprzywilejowanych lub równo pokrzywdzonych? R uut Veenhoven {How satisfying is rural life? Empirical findings on evaluation o f rural living) zwraca uwagę na funkcjonujący w wielu społeczeństwach stereotyp sielskości wsi, który ujmuje ją jako oazę na pustyni miejskości. Życie na wsi m a odpowiadać naturze i potrzebom ludzkim i stąd daje więcej zadowolenia.
Gdyby stereotyp ten znajdował rzeczywisty wyraz w życiu na wsi, potwierdzał
by hipotezę o jednakowym uprzywilejowaniu obszarów wiejskich, rodzącym wspólnotę. Jest to jednak wiara fałszywa, jako że nie znajdujemy uniwersalnego wzoru postaw, warunkowanego przez miejsce zamieszkania, uniwersalnej percepcji rzeczywistości. Dodajmy, że interesujące dopełnienie empiryczne tej problematyki stanowi artykuł Jamesa Cecory, Erika Calupeina i Andrzeja Kalety {Values, attitudes, and the process o f socio-economic and political transition), prezentujący wartości dobrego udanego życia mieszkańców wsi czeskich, niemieckich i polskich.
Bardzo trudno w dość lakonicznym sprawozdaniu z lektury odnieść się do wszystkich wątków obecnych na przeszło sześciuset stronach obu książek, ustosunkować się do wielości podejść, hipotez, różnorodności opisywanych krajów, a także bogactwa zgromadzonego materiału empirycznego, który wydaje się przytłaczać swoim ogromem. Dość luźna forma jego prezentacji pozostawia jednak czytelnikowi swobodę wyboru problematyki i perspektyw jej analizy. N a zakończenie pragnę zasygnalizować, że autorzy nadal trwających badań zapowiadają już kolejny tom, tym razem przygotowywany na I Światowy Kongres Badań nad Jakością Życia (sierpień 1996, Kanada), poświęcony warunkom i jakości życia członków wiejskich gospodarstw domowych w kra
jach Europy Centralnej.
Monika Kwiecińska
