MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015
JAN ROMANISZYN
OBRZĘDOWOŚĆ POGRZEBOWA SPOŁECZNOŚCI KULTURY KOMAROWSKIEJ W MIĘDZYRZECZU DNIESTRU I PRUTU
1Abstract:
Funeral rites of the Bronze Age societies in the Western Ukraine were very diverse. This terrain include the Wolynha, Podole, Chocim Upland and Subcarpathians area. The purpose of this article is to present the funeral rites of the Komariv culture societes and attempt their interpretation.
Key words: Western Ukraine, Bronze Age, Komariv culture, funeral rites
WPROWADZENIE
Zagadnienie obrzędowości pogrzebowej spo- łeczności kultury komarowskiej (dalej: KK) z epoki brązu było przedmiotem badań wielu archeologów (np. Kostrzewski 1927; Kozłowski 1928; Swieszni- kow 1967; 1976; 1990; Sulimirski 1936; 1938; 1968;
Berezanska 1972; Dąbrowski 1972; Makarowicz 2010), jednak nie doczekało się ono dotąd opraco- wania monografi cznego. Materiały źródłowe pozy- skane w efekcie badań wykopaliskowych pochodzą głównie z XIX i początku XX wieku, najczęściej są więc niepełnowartościowe, mają ograniczoną infor- matywność. Tytułową jednostkę kulturową wyróżnił w roku 1936 T. Sulimirski, badacz eponimicznego stanowiska w Komarowie, który przygotował rękopis jej pierwszej monografi i, zaginiony niestety podczas II wojny światowej.
Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie źródeł sepulkralnych znanych z li- teratury przedmiotu oraz charakterystyka i próba interpretacji zwyczajów funeralnych społeczności
1
Artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej „Obrzędowość pogrzebowa społeczeństw kultury komarowskiej w międzyrzeczu Dniestru i Prutu w II tys. BC” napisanej w Instytucie Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza pod kierunkiem prof. UAM dr. hab. Przemysława Makarowicza.
„komarowskich”. Zakres terytorialny pracy obejmuje nadniestrzańskie skupisko osadnicze KK, tj. głównie Przedkarpacie Ukraińskie (synonimicznie: górne Naddniestrze), tereny południowej rubieży Wyżyny Wołyńskiej oraz Wyżynę Podolską (Kusiński, Za- stawnyj 2003, 22-25). Jej ramy chronologiczne wy- znacza okres rozwoju wspomnianego ugrupowania, tj. II tys. BC, a ściślej okres ok. 1800-1200 BC (Ma- karowicz 2010, 29, 52-54).
Pierwszym krokiem w realizacji wskazanych ce- lów było zebranie materiałów źródłowych. Zadanie to okazało się bardzo wymagające ze względu na małą dostępność, jakość i nikłą informatywność publika- cji archiwalnych. Początki badań na Przedkarpaciu miały charakter poszukiwań skarbów. Poszukiwacze- -amatorzy potrafi li rozkopać kurhan w ciągu jednego dnia, a ich uwaga skupiona była bardziej na dotar- ciu do komory grobowej i darów znajdujących się wewnątrz, aniżeli na aspektach naukowych samych badań i problematyce obrzędowości rytualnej. Infor- macje o pierwszych takich wykopaliskach pochodzą z końca XIX wieku i związane są z grupą archeo- logów krakowskich, m.in. A. Kirkorem, I. Koperni- ckim, T. Ziemięckim (por. Swiesznikow 1967, 40).
Metodyka ówczesnych badań nie była skomplikowa-
na. Kurhany badano („rozkopywano”) punktowo lub
też eksplorowano jedną połowę kurhanu, a następnie
drugą, bez dokumentowania profi lu, co ograniczało w znacznym stopniu możliwość obserwacji i zrekon- struowania struktury czynności pogrzebowych.
Intensyfi kacja badań nekropoli KK nastąpiła w dwudziestoleciu międzywojennym za sprawą ba- daczy polskich i ukraińskich. Był to okres, w którym rozpoznano najwięcej pochówków; pojawiły się wów- czas artykuły sprawozdawcze dotyczące omawianej jednostki taksonomicznej (m.in. Kostrzewski 1927;
Kozłowski 1928; Bryk 1932; Siwkówna 1937 – por.
Swiesznikow 1967; Sulimirski 1968). W latach po- wojennych nie prowadzono już badań terenowych zakrojonych na tak szeroką skalę. Skupiano się na eksploracji pojedynczych kopców, czasem kilku, lecz nacisk kładziono w głównej mierze na badania ratow- nicze. Kopce eksplorowano najczęściej tzw. „kołem”
do pewnej głębokości, usuwając ziemię na zewnątrz.
Dopiero początek XXI wieku przyniósł nową jakość w badaniach (Makarowicz et al. 2013). Rezultaty prospekcji wykopaliskowych i badań interdyscypli- narnych w południowo-zachodniej odpowiadają na stawiane wcześniej pytania badawcze i zmuszają do stawiania nowych.
PREZENTACJA ŹRÓDEŁ
W tej części pracy skoncentrowano się na przedstawieniu podstaw źródłowych dla podjętej w kolejnym rozdziale próby rekonstrukcji specyfi ki obrzędowości funeralnej KK. W syntetyczny sposób scharakteryzowano diagnostyczne cechy i prawid- łowości dotyczące czterech rozpatrywanych „pozio- mów analitycznych”: cmentarzysk, grobów oraz po- chówków i ich wyposażenia.
1. Cmentarzyska
Społeczności „komarowskie”, podobnie jak lud- ność całego trzcinieckiego kręgu kulturowego (dalej:
TKK), charakteryzowało bardzo duże zróżnicowanie zachowań funeralnych (ostatnio: Makarowicz 2010).
Analizując przedstawione niżej dane należy jednak wziąć pod uwagę liczne ograniczenia poznawcze.
Informacje dotyczące badań pochodzą z różnej prze- strzeni czasowej i rozpatrywane są w ramach zróżni- cowanych tradycji badawczych. Niektóre nekropole nie doczekały się jakichkolwiek publikacji i znane są tylko z krótkich wzmianek w czasopismach spra- wozdawczych. Dodatkowo, w wielu publikacjach nie zamieszczano map z usytuowaniem stanowisk, nie wykonywano planów, a w sprawozdaniach bardzo często brakuje również rycin, ilustracji i zdjęć po- zyskanego materiału archeologicznego. W efekcie pojawiły się też trudności w jednoznacznym przypo- rządkowaniu danego cmentarzyska bądź grobu do KK oraz przypisaniu zabytku do określonego typu.
Istotnym problemem jest brak przeprowadzonych badań nieinwazyjnych oraz interdyscyplinarnych.
Dotyczy to zwłaszcza niemanifestujących się w te- renie cmentarzysk płaskich. Żadne ze stanowisk z uwzględnionego w pracy regionu nie doczekało się monografi i, jedynie nekropola w Komarowie została zbadana w sposób systematyczny i niemal całościowy (Sulimirski 1936; 1938; 1964; 1968). Jednak i w tym przypadku wypada podkreślić, że jeden kurhan kopa- no 1-2 tygodnie, stąd należy do tych danych podcho- dzić z dużą ostrożnością.
Na omawianym terenie znajduje się więcej cmentarzysk kurhanowych niż płaskich (ryc. 1), co potwierdza spostrzeżenie, że wyżynna wersja TKK charakteryzuje się dominacją nekropoli z grobami pod nasypem (por. Makarowicz 2010, 204). Jednak- że przy tego typu analizach należy pamiętać o tym, że cmentarzyska kurhanowe (zwłaszcza w lasach) zazwyczaj manifestują się na powierzchni. Nie można również zapominać o pewnej modzie, rozpo- wszechnionej wśród badaczy końca XIX i początku XX wieku, z dużą ochotą rozkopujących widoczne w krajobrazie kopce. Cmentarzyska płaskie odkrywa- no w głównej mierze przypadkowo, podczas różnego rodzaju czynności budowlanych czy rolniczych.
Cmentarzyska „komarowskie” zakładano bez wyjątku na wyeksponowanych formach terenu góru- jących nad otoczeniem. Umiejscawiano je na wyso- czyznach, szczególnie na ich krawędziach. Bardzo charakterystyczną cechą jest bliskość cieków wod- nych. Nekropole często spotykane są na terasach nadzalewowych (np. Tenetniki), wododziałach rzek (np. Horodnica – ryc. 2). Ze względu na brak badań powierzchniowych trudno określić relację cmentarzy- sko – osada. Jedynie w przypadku stanowiska w Ko- marowie wiadomo, iż osada została założona około 1 km na południe od cmentarzyska, w niewielkiej odległości od rzeki (por. Sulimirski 1968, Plan 1).
Wielkość rozpatrywanych nekropoli jest bardzo zróżnicowana. W przypadku cmentarzysk płaskich, zbadanych częściowo, nie można wiarygodnie okre- ślić ich wielkości. Rozpoznano na nich tylko parę grobów (Horodnica – 4, Biały Potok – 3, Dźwino- gród – 3, Nagórzanka – 3, Beremiany – 2, Czernelica – 1(?), Stawki – 1 – Kopernicki 1878; Kostrzewski 1927; Kozłowski 1928; 1939; Swiesznikow 1967).
Bardziej informatywne pod tym względem są ne- kropole kurhanowe, zwłaszcza te zlokalizowane na obszarze zalesionym. Liczba kurhanów na cmen- tarzyskach waha się od kilku do kilkudziesięciu.
W Komarowie zbadano wykopaliskowo ponad 60 kurhanów, w Bukównej do tej pory udokumentowano powierzchniowo 59 kopców
2, w Rakowej 29 kopców, we wspomnianych Tenetnikach 25 kopców, w Wolicy 11 kopców, w Kołpcu 8 kopców, w Kryłosie przynaj- mniej 8 kopców, w Krasowie, Ostapiu, Sarnikach po
2
Stan badań na maj 2013 r., badania pod kierownictwem prof.
UAM dr. hab. Przemysława Makarowicza z Instytutu Prahistorii
UAM w Poznaniu.
6 kopców. Znaczna część z tych obiektów reprezentu- je jednak kulturę ceramiki sznurowej, a kurhany „ko- marowskie” wznoszono na istniejących już wcześniej nekropolach (Makarowicz 2010; 2011)
Liczba kurhanów pierwotnie była większa, ale zostały one zniszczone w wyniku intensywnej gospodarki rolnej oraz działalności urbanizacyjnej i infrastrukturalnej podejmowanej na terenie dzisiej- szej Ukrainy. Część kurhanów jest zniwelowana do tego stopnia, że mało odróżniają się od naturalnego pofałdowania terenu). Stosowanie nowych maszyn rolniczych, erozja gleb, drenaż pól sprawiają, że tylko w ciągu ostatnich 100 lat na omawianym terenie de- strukcji mogło ulec blisko 90% kurhanów (Machnik 1993; Kobyliński 2001; Machnik et al. 2006; Trow 2010). Za przykład może posłużyć nekropola w Te- netnikach. Z opisu i planu Gotfryda Ossowskiego (1890, 38) wynika, że do końca XIX w. w miejscu dzisiejszych pól rósł las, dzięki czemu ów badacz mógł zarejestrować 25 kurhanów. Obecnie w efekcie intensywnych prac rolnych zachowały się jedynie dwa kopce.
Cechą ludności „komarowskiej” było sypanie mogił w miejscu, gdzie nekropole już istniały. Naj- lepszym przykładem współwystępowania kurhanów
„komarowskich” i obiektów chronologicznie wcześ- niejszych jest eponimiczne cmentarzysko w Koma- rowie (ryc. 3). Pośród wszystkich wyeksplorowanych kurhanów tylko niespełna połowę przypisano KK (Sulimirski 1968). Dodatkowo, należy wziąć pod uwagę przypadki, w których ludność „komarowska”
wkopywała się w kurhany kultury ceramiki sznuro- wej (dalej: KCSZ). Dalsze przykłady cmentarzysk, na których zarejestrowano obecność wcześniejszych kurhanów, pochodzą m.in. z: Krasowa, gdzie cztery spośród sześciu kurhanów należały do KK, Sarnik (3 z 6 kopców), Wolicy (3 z 11) i Kołpca (1 z 8 – Sulimirski 1968).
W Białym Potoku cmentarzysko „komarowskie”
założono w miejscu wcześniejszej osady kultury try- polskiej. Jeden z grobów (grób podwójny) odkryto w chacie „trypolskiej”. Natomiast podczas eksplora- cji znajdowano fragmenty ceramiki tego ugrupowania kulturowego w warstwie przemieszanej (Kostrzewski 1927, 9-11). W nasypie niektórych kopców KK reje- strowano materiał innych kultur, m.in. w Bukównej odnotowano fragmenty ceramiki kultury Babino (Makarowicz et al. 2013). Analogie współwystępo- wania materiału tych kultur pochodzą też z terenów Bukowiny (por. m.in. Boghian, Ignatescu 2012).
Układ przestrzenny kopców można określić w przypadku niektórych nekropoli kurhanowych (ryc. 4). Kopce w Komarowie usytuowane są wzdłuż osi SW-NE, na wododziale Łukwy i Łomnicy, na długości ponad 2,5 kilometra. W jednym z sektorów nekropoli, bliżej północno-wschodniej granicy, wi- doczna jest koncentracja kurhanów „komarowskich”
(por. ryc. 3). Kurhany znajdują się bardzo blisko sie- bie, widoczne są przykłady wznoszenia kopców „ko- marowskich” wokół kurhanu KCSZ. W Tenetnikach, w północnej części cmentarzyska, znajdują się trzy kurhany usytuowane na osi N-S. W części południo- wej znajduje się koncentracja kopców różnej wiel- kości. Oprócz obiektów pojedynczych widoczne są pary lub układy „trójkowe” kurhanów wzniesionych na linii N-S (por. ryc. 6). W Wolicy cmentarzysko jest lekko rozciągnięte na linii NW-SE (por. ryc. 6 – Os- sowski 1890; Sulimirski 1968).
Odległość między kurhanami jest bardzo zróż- nicowana i wynosi od kilku do kilkudziesięciu me- trów. W Krasowie obiekty KK tworzą układ liniowy na osi W-E, podobnie jak wcześniej wzniesione na tym cmentarzysku kurhany KCSZ. Również zbliżony do liniowego układ mają kopce w Sarnikach, usytuo- wane na osi NW-SE (por. ryc. 6). Na podstawie do- stępnych danych można stwierdzić, że cmentarzyska kurhanowe tworzyły liniowy i liniowo-grupowe ukła- dy przestrzenne na kulminacyjnych częściach terenu (Machnik et al. 2006; Makarowicz 2010; 2011).
2. Groby
Na obszarze Nadniestrza spotyka się groby płaskie i podkurhanowe. W obu tych kategoriach re- jestruje się różnego rodzaju konstrukcje. Do ich bu- dowy ludność „komarowska” używała ziemi, kamieni i drewna (Makarowicz 2010, 229). Konstrukcje gro- bowe stosowano zarówno w grobach ciałopalnych (np. Bukówna, kurhan 1 – Makarowicz et al. 2013), Krasów, kurhan (Sulimirski 1968), jak i szkieleto- wych (np. Bukówna, kurhan 2
3). Różny jest kształt konstrukcji grobowych i innych obiektów rejestrowa- nych w kopcach (jamy, cysty, konstrukcje drewniane i drewniano-kamienne, rowy, słupy, kręgi – np. Bryk 1932; 1936; Sulimirski 1936; 1938; 1964; 1968; Ma- karowicz 2010; 2013). Część z nich pełniła funkcję sakralną, inne były oznaczeniem danego grobu lub miały za zadanie go uszczelnić i uchronić (por. Nicu- lica, Boghian 2013).
Groby płaskie są związane przede wszystkim z grupą białopotocką (Kostrzewski 1928). W przewa- żającej mierze cechowała je obecność różnorodnych konstrukcji (spośród 14 grobów tej grupy przynaj- mniej 10 miało obstawę kamienną). W przypadku znajdującego się w części zachodniej omawianego terenu cmentarzyska płaskiego w Dźwinogrodzie nie zarejestrowano towarzyszącej pochówkom kon- strukcji (Swiesznikow 1967). Wielkość konstrukcji grobowych była zróżnicowana, podobnie jak ich
3
Badania wspólnej ekspedycji Instytutu Prahistorii Uniwersy-
tetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytutu Archeologii
Narodowej Akademii Nauk w Kijowie i Katedry Etnologii i Ar-
cheologii Instytutu Historii, Politologii i Stosunków Międzynaro-
dowych Narodowego Przykarpackiego Uniwersytetu im. Vasyla
Stefanika w Ivano-Frankivsku.
poziom złożoności oraz „zaawansowania technicz- nego” (ryc. 5). Nie udokumentowano dotąd grobów płaskich z drewnianymi konstrukcjami, jest to jednak skutek szybkiej mineralizacji drewna. Konstrukcje kamienne charakteryzują się regularnym, niekiedy wanienkowatym kształtem obstawy. W Beremianach płyty kamienne ustawione były w krąg i ułożone jed- na na drugiej; wyłożono nimi także dno konstrukcji (Rogozińska 1959, 103). Grób z Białego Potoku miał kształt pięcioboku. Ściany dłuższe były do siebie rów- noległe i przykryte dwiema płytami wierzchnimi, któ- re zapadły się do środka (Kostrzewski 1928, 11-12).
Bardziej zaawansowane technicznie były groby ze Stawków i Horodnicy. Grób 1 z Horodnicy był obiek- tem trzykomorowym. Do głównej komory przylegały dwie mniejsze (jedna od strony zachodniej, druga pół- nocnej). Duże podobieństwo do grobu z Białego Po- toku wykazywały groby 2 i 4 z tego cmentarzyska (Os- sowski 1890; Swiesznikow 1967, 53-55 – por. ryc. 5).
Groby kurhanowe charakteryzują się dużą róż- norodnością struktur. Można wyróżnić kurhany, w których występują tylko pojedyncze ślady działalno- ści funeralnej ludności „komarowskiej” oraz obiekty z bardzo złożonymi konstrukcjami kamiennymi, drewnianymi czy też kamienno-ziemno-drewnianymi (Makarowicz 2010, 231-242). Zróżnicowana jest tak- że wielkość kopców (por. Romaniszyn 2013, tab. 4).
Kurhany o mniejszej średnicy (do 10 metrów) odnoto- wano m. in. w Bukównej, Krasowie, Oknianach, Sarni- kach i Wolicy (Sulimirski 1968). Kurhany o średnicy kilkunastu metrów znane są przede wszystkim z naj- większych cmentarzysk w Komarowie i Bukównej (Su- limirski 1968). Kopce o dużych rozmiarach (powyżej 20 metrów średnicy) znajdowały się w Horodyszczu oraz Komarowie i Ostapiu (Kobilnik 1933; Bryk 1936;
Sulimirski 1968). Wśród kurhanów „naddniestrzań- skich” przeważają obiekty o średnicy kilkunastu me- trów i zachowanej wysokości około 1 m (ryc. 6).
Analiza statystyczna kurhanów wykazała, że blisko 40% grobów kurhanowych cechowała obec- ność konstrukcji. W grobach ich nie posiadających rejestrowano jedynie depozyty naczyń, koncentracje kości, ślady przepalonych węgli drzewnych, ewen- tualnie zarys jamy grobowej. Nie ma pewności, że brak jamy grobowej oraz konstrukcji w kurhanie nie wynika z błędów eksploratorów (np. niedokopanie się do warstwy próchnicy pierwotnej). Wśród grobów z konstrukcjami największą grupę tworzą obiekty z elementami kamiennymi (47%), mniej z pozostałych surowców: drewnianego (26%), kamienno-drewniane- go (16%), innego typu (11%). Do ciekawych przykła- dów konstrukcji kamiennych należą te z kurhanów 14 i 48 z Komarowa (ryc. 7). W pierwszym przypadku natrafi ono na kamienną konstrukcję w centralnej czę- ści mogiły. Miała ona kształt zbliżony do prostokąta o wymiarach 1,20 x 1,10 m. Zbudowano ją z małych kamieni ustawionych w dwóch rzędach, w trzech lub
czterech warstwach. Konstrukcja była zagłębiona w ziemię na ok. 0,50 m, a jej profi l miał kształt lejko- waty. W jej środku nie odnaleziono żadnego materiału ruchomego. Oprócz tego, wokół opisywanej konstruk- cji, zalegały trzy skupiska dużych kamieni (w każdym po trzy). Dwa były do siebie podobne, a kamienie tworzyły trójkąt. Pierwsza konstrukcja znajdowała się na zachód od jamy, druga na wschód. Trzecie skupi- sko kamieni składało się z trzech kamieni ułożonych w rzędzie, w odległości ok. metra na SW od opisywa- nej konstrukcji (Sulimirski 1968, Plan 13). W kurha- nie 48 tego cmentarzyska, a ściślej w jego zachodnim sektorze, znaleziono rozbudowaną konstrukcję grobo- wą. Miała ona wymiary na osi W-E 2,30 m, 1,90 m na osi N-S. Obwarowanie zagłębione było 0,10 m w powierzchnię pierwotną. Konstrukcje zbudowano z kamieni i płyt piaskowca o różnych rozmiarach.
Północna ściana wyłożona była brukiem kamiennym grubości 0,20-0,25 m. Wschodnią i południową ścianę tworzył rząd pojedynczych kamieni. Zachodnią par- tię konstrukcji wykonano z ułożonych w podwójnym rzędzie kamieni o mniejszych rozmiarach. Na północ i południe od konstrukcji znajdowały się strefy silnie przepalonych węgli drzewnych, T. Sulimirski interpre- tuje je jako dwie jamy grobowe. Wewnątrz konstrukcji odnotowano topór kamienny i naczynia ceramiczne (Sulimirski 1968, Plan 24).
Bardzo złożony konstrukcyjnie był, zbadany w 2010 roku, kurhan 1 z Bukównej. W kopcu odno- towano obecność sześciu obiektów nieruchomych.
Wśród nich należy wymienić konstrukcje kamienne, drewniane oraz kamienno-drewniane (por. Makaro- wicz et. al. 2013). Przykładem kurhanu z konstrukcją innego typu, w tym wypadku rowu wokół pochówku, jest kopiec na cmentarzysku w Ostapiu na Podolu.
Rów wkopany był w less na głębokość ok. 0,50 m.
Pod nasypem znaleziono szkielet i naczynia (Bryk 1936, 124-125).
Komentarza wymaga sposób usytuowania jam grobowych w kopcach. Naturalne zdawać by się mo- gło lokalizowanie ich w centralnej strefi e kurhanu, jednakże wyniki przeprowadzonej analizy pokazu- ją, że nie było to jedyne miejsce pochówku. Regułą było sytuowanie ich w różnych sektorach, zwłaszcza w tych kopcach, w których rejestrowano więcej niż jeden grób. Warto także przytoczyć informacje do- tyczącą kurhanów z obrządkiem ciałopalnym w Te- netnikach. Powołując się na G. Ossowskiego (1890) można stwierdzić, że szczątki zmarłych znajdowały się w strefach przy granicy zarysu kurhanu, a nie w jego części centralnej.
3. Pochówki
Na terenie górnego dorzecza Dniestru ludność
„komarowska” chowała zmarłych zarówno skremo-
wanych, jak i niespalonych; znane są także pochówki
birytualne. Na opisywanym obszarze nieznacznie
przeważa kremacja (ok. 54%) nad inhumacją (ok.
42%), pochówki birytualne występują incydentalnie (4%). Większe zróżnicowanie widoczne jest w przy- padku rodzaju grobu. W obiektach beznasypowych bez wyjątku rejestruje się inhumację, natomiast w obiektach podkurhanowych zwiększa się odsetek pochówków birytualnych (ok. 10%). W przypadku kremacji konieczne jest podkreślenie jej różnorodno- ści. Część to typowe pochówki ciałopalne, w których szczątki zmarłych po spaleniu poza obrębem kurha- nu wybierano i wkładano do urn lub bezpośrednio do jam grobowych. Zmarli znajdowali się też w kon- strukcjach podkurhanowych, które palono przed wzniesieniem nasypu. W tym przypadku zaobserwo- wano bardzo różny stopień zachowania tkanki kost- nej (Makarowicz 2010, 242-243). Tego typu zwyczaj zarejestrowano m.in. w Komarowie w międzyrzeczu Łomnicy i Łukwy. W kurhanie 11 jama grobowa z wę- glami drzewnymi i przepalonymi kośćmi znajdowała się w jego centralnej części. Obok usytuowanej na wschód od jamy konstrukcji kamiennej zaobserwo- wano liczne ślady węgli drzewnych (Sulimirski 1968, 108). Może to sugerować, że zmarły był spalony już po złożeniu do kurhanu. Podobną sytuację odnoto- wano w kurhanie 47. Wewnątrz konstrukcji słupowej zarejestrowano szczątki ludzkie w warstwie silnie przepalonej gleby i pozostałości węgli drzewnych (op. cit., 114).
Łatwiej uchwytny dla archeologów jest szkiele- towy obrządek pogrzebowy, zarejestrowany zarówno w grobach płaskich, jak i podkurhanowych. Obok szkieletów chowanych w porządku anatomicznym (m.in. pochówki płaskie z Dźwinogrodu [ryc. 8] czy pochówek podkurhanowy z Ostapia), znajdowane są takie, w których zaobserwowano dekompozycję szczątków kostnych. Wewnątrz konstrukcji kamien- nej grobu płaskiego w Stawkach natrafi ono na dwa szkielety. Pierwszy z nich zachowany był w porządku anatomicznym i znajdował się w zachodniej części grobu. Zmarłego złożono w pozycji skurczonej, na prawym boku, z głową skierowaną na zachód. Drugi pochówek, znajdujący się w centralnej części grobu, był oddzielony od niego kamieniami. Zawierał on skupisko kości przykryte kamieniami. Swiesznikow sugeruje, że były to kości zmarłego pochowanego wcześniej (1967, 53-55).
Cechą diagnostyczną TKK są groby zbiorowe (Makarowicz 2010, 244, 377-383). Potwierdzają to także przykłady z dorzecza górnego Dniestru. Trze- ba jednak podkreślić, że nie zarejestrowano grobu szkieletowego, w którym pochowano więcej niż dwie osoby. Na tym obszarze występują cmentarzyska, w których zarejestrowano zarówno groby podwój- ne, jak i jednostkowe. Za przykład może posłużyć cmentarzysko w Horodnicy. Dwa spośród wyeksplo- rowanych pochówków były grobami indywidualnymi, a dwa podwójnymi (Kopernicki 1878). Podobne
przypadki znane są z innych cmentarzysk grupy bia- łopotockiej (np. Beremiany, Biały Potok – Koperni- cki 1878; Kostrzewski 1927).
Charakterystyczne są prawidłowości w złożeniu zmarłych. Można tu wyróżnić trzy zasadnicze typy:
pozycję skurczoną na boku, na wznak oraz na wznak z podkurczonymi nogami. Zdecydowana większość szkieletów ułożona jest zgodnie z typem pierwszym.
Pozycja tego typu występowała zarówno w grobach płaskich (np. Beremiany, Dźwinogród, Nagórzanka – Kopernicki 1878; Kozłowski 1928; Swiesznikow 1967), jak i w kurhanowych (m.in. Ostapie – Bryk 1936). Ciekawy przykład stanowi grób podwójny z Białego Potoku. Jeden ze zmarłych leżał w pozycji na wznak, z silnie podkurczonymi nogami. Drugiego ułożono na prawym boku, z rękoma złożonymi na piersiach (Kostrzewski 1927).
Bardzo czytelne są reguły w orientowaniu zwłok w grobach płaskich oraz podkurhanowych (ryc. 9).
Zdecydowanie przeważa składanie zmarłego z gło- wą skierowaną w kierunku zachodnim. Rzadziej rejestruje się zmarłych ułożonych głową w kierunku północno-zachodnim. W tym przypadku widoczne są analogie dla pochówków „komarowskich” z obszarów Rumunii i Mołdawii, gdzie zdecydowanie przeważa orientowanie zmarłego we wspomnianym kierunku.
Z terenów Naddniestrza znane są również przykłady orientowania zmarłych w kierunku północnym.
Analizy wieku oraz płci zmarłych z cmenta- rzysk naddniestrzańskich przeprowadzono tylko dla dwóch grobów grupy białopotockiej z Beremian oraz Białego Potoku (Kopernicki 1879; Stojanowski 1928). Na cmentarzysku płaskim w Beremianach analizie antropologicznej poddano dwóch osobników z grobu 1. Pochowano w nim kobietę oraz mężczyznę w wieku Adultus. Jak zaznacza w swoim sprawozda- niu I. Kopernicki, nie można wykluczyć, że w grobie znajdowały się szczątki trzeciego zmarłego (1879).
W Białym Potoku zbadano trzy szkielety pod wzglę- dem płci oraz wieku. Dwa pochodzące z grobu po- dwójnego 1-2 oraz jedno z grobu 3. Grób podwójny zawierał szczątki mężczyzny i kobiety. Wiek obojga zmarłych określony został na dojrzały (Adultus).
W grobie 3 odnotowano prawdopodobnie obecność osobnika płci żeńskiej. W tym przypadku nie udało określić się wieku (Stojanowski 1928).
4. Dary grobowe
Baza źródłowa dotycząca przedmiotów składa-
nych wraz z zmarłymi jest stosunkowo bogata. Cha-
rakterystyczną cechą wielu kurhanów było rejestrowa-
nie materiału archeologicznego w różnych sektorach
kopca. Za przykład może posłużyć kurhan 1/2010
z Bukównej, w którym odkryto 38 naczyń w kilkuna-
stu depozytach; jednak nie były to typowe dary gro-
bowe (Makarowicz et al. 2013, 102). W tym samym
kurhanie w różnych częściach nasypu odnotowano
łącznie ponad 400 źródeł ruchomych: m.in. szpilę brązową, zawieszkę, grocik oraz fragmenty naczyń i krzemienie (op. cit., 102).
Bardzo wartościowe dla zobrazowania rodzaju, liczby oraz lokalizacji darów grobowych są informa- cje i plany kurhanów z wykopalisk przedwojennych wykonane przez Sulimirskiego (1964; 1968). Groby kultury komarowskiej z Przedkarpacia charakteryzu- ją się różną liczbą zdeponowanych darów grobowych.
W tej strefi e w większości grobów rejestrowano tylko jeden artefakt, jednak znaczny procent stanowią gro- by, w których umieszczono osiem lub więcej zabyt- ków (ryc. 10).
Groby o bogatym inwentarzu pochodzą z ne- kropoli w Komarowie. W kurhanie 6 natrafi ono na liczne wyroby metalowe, m.in. brązowy sztylet, złote kolczyki, brązową szpilę wraz z naczyniami (Suli- mirski 1964, 1968; Makarowicz 2009; 2010; 2012).
Niezwykle interesujące są także znaleziska z kurha- nu 8. W centralnej części kopca odkryto drewnianą szkatułkę z biżuterią: złota zausznica, szpila z główką gwoździowatą, bransoleta, dwie zawieszki oraz brą- zowa ozdoba. Złotą zausznicę zarejestrowano także w kopcu 28 (Sulimirski 1968).
Trudno ocenić liczbę zabytków przypadają- cą na zmarłego określonej płci i wieku. Wynika to z niedostatecznej liczby analiz antropologicznych z Naddniestrza. W podwójnym grobie z Beremian, w którym natrafi ono na szczątki kobiety i mężczyzny w wieku Adultus, znaleziono szpilę brązową z tarcz- kowatą główką, kolczyki brązowe, nóż krzemienny, czarę uchatą oraz kamienny topór, natomiast grobie podwójnym z Białego Potoku, przy szczątkach ko- biety oraz mężczyzny zarejestrowano dwa naczynia (Kopernicki 1878; Kostrzewski 1925, 27).
Przedmioty z brązu i złota pełniły przede wszyst- kim funkcję ozdób (biżuteria), ale znane są również wyroby metalowe o charakterze insygnialnym bądź militarnym. Do grupy ozdób należy zaliczyć szpile.
Z Przedkarpacia znane są brązowe szpile z główkami różnego typu: okazy z główką tarczkowatą, dwustoż- kowatą, romboidalną, gwoździowatą oraz w kształ- cie spiralnej tarczki („pastorałowate”). Dodatkowo z kurhanu 1 w Horodyszczu pochodzi jedyny do tej pory odnotowany egzemplarz szpili żelaznej (Kobil- nik 1933; Swiesznikow 1967, 72-73). Przedmiotami metalowymi o charakterze bardziej insygnialnym/bo- jowym (?) były brązowe sztylety odkryte w Komaro- wie, kurhan 6 oraz Sarnikach (Sulimirski 1964; 1968;
Swiesznikow 1967).
Z Naddniestrza znane są cztery znaleziska arte- faktów ze złota. W kurhanie 3 z Bukównej, podczas badań w 2012 r., zarejestrowano zausznicę typu sy- bińskiego (Makarowicz 2013). Na złotą zausznicę na- trafi ono również w kurhanie 28 w Komarowie. Miała ona długość 3,5 cm, widoczne były na niej ślady repe- rowania (Sulimirski 1968, 110). Podobny egzemplarz
zarejestrowano w kurhanie 8 (op. cit., 108). Złoty kolczyk znaleziono w kurhanie 6 tej samej nekropoli (Sulimirski 1964, 174, 175). Należy także wspomnieć o żelaznym pierścieniu znalezionym w kurhanie 43, jednakże jego kontekst nie jest pewny.
Najwięcej artefaktów rejestrowanych na cmen- tarzyskach KK stanowią naczynia gliniane. Liczba deponowanych pojemników ceramicznych była zróż- nicowana, ale widoczna jest przewaga grobów, w któ- rych przy zmarłym deponowano jedno naczynie.
Duży udział mają groby z dwoma-trzema naczynia- mi, a także obiekty, w których deponowano osiem lub więcej naczyń. Pokaźna liczba zabytków ceramicz- nych pozwala na wyróżnienie wielu typów naczyń ze względu na formę oraz ornamentykę. Naczynia były lepione przez ludność „komarowską” ręcznie, z gliny zawierającej dużą ilość domieszki tłucznia. Surowiec do produkcji naczyń był pozyskiwany z glin moreno- wych w dolinach rzecznych (Rogozińska 1959, 105;
Makarowicz 2011, 163). Jako tłuczeń służyły składni- ki eratyków zbierane z powierzchni ziemi oraz pra- żony krzemień (Swiesznikow 1967, 57; Berezańska 1972, 284).
W przypadku grobów kurhanowych dokładna lokalizacja darów grobowych została przedstawiona w pracy Sulimirskiego (1968). Miejsce ich zdepono- wania zanalizowano pod względem statystycznym, a także w zależności od surowca, z jakiego były one wykonane. Reprezentatywną grupę tworzyły wyroby ceramiczne, krzemienne oraz kamienne. Pod uwagę nie brano odłupków krzemiennych oraz pojedynczo znajdowanych ułamków ceramiki
4. Na załączonych wykresach (ryc. 11 i 12) jest widoczne, że zdecydo- wana większość przedmiotów znajdowała się w cen- tralnej części kurhanu. Wiele z nich deponowano w częściach północno-zachodniej oraz zachodniej nasypu. W przypadku sektora północno-zachodniego koresponduje to z lokalizacją jam grobowych w tej części kurhanu. Niewiele darów lokalizowano w pół- nocnej części kopca. Ten układ przestrzenny jest charakterystyczny dla wyrobów metalowych. Podob- ną sytuację odnotowano też w przypadku toporów kamiennych, których zdecydowana większość znaj- dowała się w sektorze centralnym. Większe zróżnico- wanie widoczne jest wśród zabytków krzemiennych i ceramicznych.
4
