{RYSZARD STEMPLOWSKI
Chile i obce koncerny naîtowe w okresie Wielkiego Kryzysu
W obrębie światowego system u kapitalistycznego funkcjonuje splot dom inacja — zależność, obejm ujący wysakouprzemysłowione cen tra domi
nujące oraz peryferia zależne. Funkcjonow anie stru k tu ry dom inującej rodzi rezonans w obrębie s tru k tu ry zależnej, lecz zarazem stru k tu ra do
m inująca n ie może funkcjonow ać (rozwijać się) bez powiązania z zależnym od niej obszarem niedorozwoju. Obie te s tru k tu ry przenikają się naw za
jem, tworząc splot związków przyczynowo-skutkowych, zm ienny w cza
sie 1. Niniejszy a rty k u ł jest próbą zbadania, na podstawie niew ykorzysta
nych dotąd źródeł z archiwów USA i Wielkiej Brytanii, jak funkcjonow ał pewien wycinek wymienionego splotu w okresie szczególnie silnych n a
pięć gospodarczo-politycznych2.
*
4 czerwca 1932 roku, 'wkrótce po ustanow ieniu Socjalistycznej Repub
liki Chile, „The New York Times” doniósł o projekcie bezpośredniej w y
m iany towarowej, przew idującej dostaw y ropy naftow ej z ZSRR do Chile w zam ian z a saletrę.
1 Literatura iw -zakresie problem atyki niedorozwoju i kapitalizm u zależnego w w iększości sprowadza się d o prac ekonom istów , socjologów i politologów , w ysu w a
jących interesujące hipotezy, przew ażnie bez 'weryfikacji źródłowej. D o najbardziej reprezentatyw nych należą: R. i P r e b i s c h , The Economic D evelopm en t of L atin A m erica and. its P rincipal Problem s, „Economic B ulletin for Latin Am erica” t. V II, 1962, iw. 1; A . P l n t o , N otas so b re desarrollo, subdesarrollo y dependencias, „l£l Trimestre Economic»” t. X X X V III, >1972, w. 2; C. F u r t a d о, D epen den tia E xterna у teoria económ ica, „El Txiimestre Econom ico” t. X X X V , 1971, r. 2; O. S u i n k e l , Change and F rustration in Chile, [-w:] O bstacles to Change in L atin A m erica red.
С. V éliz, Oxford 1965; T. D o s S a n t o s , D epen den tia y cam bio social, S antiago 1970; G. F r a n k , C apitalism and U n derdevelopm en t in L atin A m erica. H istorical Studies of C hile and Brazil, N ew York 1967; J. D. C o c r o f t , w raz z F. i D. J o h n s o n , D ependence and U nderdevelopm en t: L atin A m erica’s Political Econom y, N ew York 1972; F. E. C a r d o s o , D epen den tia e D esen volvim en to no A m erica Latina, Rio d e Janeiro 1970. Obszerne om ów ienie stanow iska tych autorów (i pełną biblio
grafię) zawiera artykuł C. R. B a t h i D. D. J a m e s , D ependency A n alysis of L atin Am erica: Some C riticism , Some Suggestions, „Latin American Research R eview ” t. XI, 1976, nr 3. Pxace historyczne sensu stricto naw iązujące do tych koncepcji są mniej liczne, por.: S. J. i В. H. S t e i n , T h e Colonial H eritage of L a tin Am erica:
Essays on Economic D ependence in P ersp ective, N ew York 1970; R. S t e m p l o w - s к i, Zależność i w y zw a n ie . A rgen tyn a w obec ry w a liza c ji m ocarstw anglosaskich i III R zeszy, W arszawa 1975. W zakresie historii C hile interesującym przyczynkiem jest artykuł H. B l a k e m o r e’a, Lim itation s of dependency: an historian’s v ie w and case stu d y, „Boletin d e Estudios Latinoam ericanos у d el Caribe” z 18 czerwca 1975, w którym autor podważa prawomocność 'koncepcji zależności w odniesieniu do C hile lat 1890-tych. Literatura otw arcie krytyczna w obec koncepcji zależności jest bardzo szeroka.
2 Publikacja niniejsza jest n ieco zmienioną, poprawioną w ersją m ego artykułu ' pt. Chile у las com panias petroleras. 1931— 1932; C ontribución al estudio del en tre- lazam iento dom m ación -depen den tia, ogłoszonego w zachodnioberlińskim „Ibero-A m e- rikanisches A rchiv”, 1978, %. 1, s. 1—19.
P H Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X I X , 1978, Z E S Z . 3.
446
Idea owej w ym iany handlowej nie wiązała się bynajm niej z czerwco
wym przewrotem , ani naw et z radykalizm em socjalistycznych reform a
torów, lecz iz inicjatyw ą radzieckich handlowców w latach 1928— 1930, realizowaną za pośrednictwem radzieckiej firm y Iuyam torg i jej oddziału w Valparaiso, oraz z działalnością Pablo Ram ireza Rodrigueza jako m ini
stra finansów w rządzie Ibańeza. Po przybyciu do Paryża w charakterze am basadora Republiki Chile, Ramirez izłożył w czerwcu 1931 roku w i
zytę posłowi ZSRR, W. Dowgalewskiemu i w ysunął hliżej niesprecyzo- waną koncepcję zwiększenia w ym iany handlow ej poprzez im port ropy radzieckiej do Chile. W piśmie do N. N. K rutinskiego, zastępcy komi
sarza spraw zagranicznych, Dowgalewski stwierdzał, iż Ram irez jest jed
nym z dyrektorów „chilijskiej kom panii saletrzanej” handlującej ze Związkiem R adzieckim 3. W niecałe trzy miesiące później am basada USA w Santiago de Chile donosiła D epartam entow i S tanu o projekcie wym iany saletry chilijskiej na radziecką ropę. Według późniejszych inform acji, paryskie biuro spółki COSACH (Compańia S alitrera de Chile) otrzym ało od radzieckich przedstawicieli ofertę w ym iany około 60 000 ton saletry za około 90 000 ton benzyny i 20 000 ton kerosenu (w przybliżeniu cało
roczne zaopatrzenie w paliw o )4.
Nie była to pierwsza oferta radzieckiej ro p y na latynoam erykańskim rynku. W 1930 roku (przedstawiciele radzieccy zaproponowali rządowi argentyńskiem u sprzedaż 250 000 ton ropy „po zupełnie przystępnej ce
n ie ” s, lecz obalenie Yrigoyena .położyło kres negocjacjom e, a rząd Uri- buru zamiknął w lipcu 1931 r. Iuyam torg z powodów politycznych i może nie bez zachęty ze stro n y monopoli n afto w y ch 7.
Omawiane tu w ydarzenia przypadają n a okres wzmożonej ekspansji monopoli naftow ych państw im perialistycznych i ich wzajem nej ryw a
lizacji oraz narastającej w Ameryce Łacińskiej tendencji do przejm owa
nia przez państwo gospodarki ropą. Do generalnych przesłanek w arunku
jących badaną stru k tu rę należy przede w szystkim Wielki Kryzys, tym ważniejszy, iż Chile było krajem , który prawdopodobnie najdotkliw iej odczuł skutki depresji 8.
3 D okum ien ty w n ieszn iej p o litik i SSSR, Moskwa 1968, s. 391 n.| A. M. S i z o - n i e - n k o , O czerki istorii sow ietsko-latin oam erikan skich otnoszenij, Moskwa 1971, S. 40.
* National A rchives o f the United States W ashington, D. C., General Records of the Department o f Staite, Record Grouip 59, Records of th e Department of Staite Relat
ing to Internal A ffairs of C hile (825), Industrial Matters M ines and Mining, Petroleum (6363), dokument nr 79 [cyt. dalej według schematu: NA/825/6363/79]: R. H. Norweb, chargé d ’affaires ad interim USA w Santiago d e Chile do Henry’ego L. Stimsona, Sekretarza Stanu USA, 1. dz. 1 0 1 0, 3 listopada 1931. NA/825/6363/96: W illiam S. Cul
bertson, ambasador USA w Santiago d e Chile, do Stim sona, 1. dz. 1102, 19 lutego 1932.
* W. W. W o l s k i , A m ery k a Łacińska. N afta i niezależność, tłum . z roe., War
szawa 1968, s. 67; M. S i z o n i e n к o, op. oit. s. 64.
* Oferta radziecka, związana ze znacznym importem z A rgentyny w latach 1920- tyoh, miała znaczenie n ie tylk o 'gospodarcze, albowiem jej realizacja ułatw iłaby wówczas firm ie Yacim ientos Patrol if eros Fiscales opanow anie dezorganizacji rynku argentyńskiego w yw ołanej przez nieprzyjazne (pociągnięcia m onopoli naftow ych USA, Holandii i W ielkiej Brytanii, zwalczających ito państw ow e przedsiębiorstw o argen
tyńskie.
7 AA N, MSZ 10340: W. D ostał, chargé d’affaires ad interim Rzeczypospolitej Polskiej w Buenos A ires do M inisterstw a Spraw Zagranicznych, l.d z . 287/Ar/b/2, 20 czerwca 1935;, R. G a r c i a L u p o , H istoria de unas m alas relaciones, Buenos Aires 1964, s. 18 n.
8 F. A. P i n t o S a n t a C r u z , E strnctura de n uestra econom ia, Santiago de Chile 1948, s. 215. F. B. P i k e , Chile and th e U nited S tates. 1880—1962, Notre Dame 1963, s. 208 п., 394.
C H IL E I O B C E K O N C E R N Y N A F T O W E 447
Dochód narodow y Chile w ponad 70% zależał od eiksportu saletry i m ied zi9. W skutek kryzysu eksport w 1932 r. wynosił 13% w artości eksportu 1929 r. W rezultacie spadku eksportu i niekorzystnych term s of trade 'Zmalał też drastycznie im port i w 1932 r. wynosił m niej niż 20% wartości im portu z 1929 r.10. Tymczasem wartość zużytej benzyny (przy stałych cenach) w zrastała system atycznie rósł im port (wówczas Chile nie wydobywało jeszcze ro p y ) 12■ Wzrost spożycia benzyny me świadczył o rozwoju produkcji przem ysłowej, bowiem kalkulacja ta nie obejmowała ani paliwa do motorów Diesla, ani ropy nierafinow anej.
W m arcu 1932 r. m inister do spraw rozwoju zajął stanowisko, że wzrost zużycia jest pochodną funkcjonow ania autobusów i samochodów p ry w at
nych (osobowych), z czego większość stanowi konsumpcję luksusową 13;
konsekw encją był postulat racjonowania benzyny. Ale paliwo było prze
cież potrzebne dla funkcjonow ania państwowego ap aratu przemocy i na
w et m inim alne zużycie benzyny wymagało wydatkow ania dewiz (podle
gających od sierpnia 1931 r. reglam entacji), przeto na dalszą m etę roz
wiązanie problem u polegać m usiało — logicznie — zarówno na ograni
czeniu zużycia benzyny, jak i na znalezieniu kupców n a saletrę czy miedź.
Wszelako o interesach narodow ych zależnego Chile decydowały głów
nie obce siły: wydobycie i eksport saletry były w przytłaczającej większo
ści w rękach Guggenheim B rothers Co., Banco Anglo i innych g ru p z USA i Wielkiej B rytanii (w tym dominująca pozycja w COSACH). N atom iast im portow ana benzyna, przewożące ją tankowce, magazyny i sieć dystry
bucji były całkowicie domeną West India Oil Co. (filia S tandard Oil Co.
of New Jersey) oraz Shell-M ex (Ghile) Ltd. (filia Royal D utch Shell Co.
of England).
W celu przezwyciężenia zależności od qbcych monopoli naftow ych rządy chilijskie podjęły w 1931 r. przygotowania do ustanow ienia pań
stwowego monopolu paliwowego. Rząd stałby się w takim w ypadku im
porterem i dystrybutorem »paliwa 14. P race legislacyjne w Kongresie i mi
nisterstw ach m iały trw ać bardzo d łu g o 15, izanim projekt ustaw y uzyskał kształt ostateczny. Tymczasem rząd M ontero za pośrednictwem swych przedstawicieli w COSACH 'zwrócił się w lutym 1932 r. do Shell-M ex (Chile) Ltd. i W est India Oil Co. o udostępnienie ich zibiorników i urzą
8 J. C. J o b e t , Ensayo critico del desarrollo económ ico-social de Chile, Santiago de Chile 1955, s. 175.
9 J. C. J o b e t , Ensayo critico del desarrollo económ ico-social de Chile, Santiago s. 116; B. P i k e , op. cit., s. 209.
11 AN/825/6363/105: Franklin B. Atwood, konsul USA w Santiago de C hile do Departamentu Stanu, 14 marca 1932; C hilijskie Ministerio de Fom ento oceniało, że roczna w artość zużytej .benzyny w zrosła w latach 1926— 1931 o praw ie 80*/#.
1г Tamże; w 1931 roku im portow ano 124 373 500 litrów benzyny.
13 Tam że, Norweb do Stim sona, por. przyp. 4.
14 Monopol państw ow y na poszukiw anie i w ydobycie ropy w Chile .przywróciła już ustaw a nr 4281 z 15 lu tego 1928 roku.
14 Podejm ow ano jednocześnie projekty cząstkow e zmierzające do usam odzielnie
nia się Chile. 20 stycznia 1932 roku Senat zatw ierdził in principio projekt ustano
w ienia państw ow ej rafinerii ropy. Public Record O ffice London, Records of the Foreign Office, File No. 371, General Correspondence after 1906, Political Correspon
dence, etc., of the P olitical Departments, 15829, Paper A 807/344/9 ’[cyt. dalej według schematu: PRO/FO 371/15829/A 807/344/9]: Sir Henry Chilton, ambasador brytyjski w Santiago d e Chile, do Sir Johna Sim ona, Sekretarza Stanu d.s. Zagranicznych 1. dz. 23, 22 stycznia 1932.
R Y S Z A B D S T E M P L O W S K I
dzeń w Chile iw celu magazynowania radzieckiego paliwa 18. Obie kom panie odrzuciły tę ofertę 17.
Mimo to p rojekt nie upadł. Prezes COSACH, M. G. B. Whelpley, złożył około 7 m arca zmodyfikowaną propozycję dyrektorow i West India Oil Co., Georgowi S. Laingowi: jedynym źródłem zaopatrzenia w benzy
nę na terenie Chile byłby dla dystrybutorów COSACH (paliwo pocho
dziłoby z ZSRR), natom iast firm y zagraniczne mogłyby zajmować się tylko sprzedażą detaliczną. W helpley dawał do zrozumienia, że propozy
cja jego pochodzi w istocie od rządu chilijskiego, a je j przyjęcie leży w dobrze pojętym interesie obu kompanii naftowych. Nasuwa się przy
puszczenie, że W helpley posługiwał się projektem państwowego mono
polu jako narzędziem nacisku na obie kompanie. Istotnie, zwiększenie eksportu saletry leżało we wspólnym interesie rządu Chile i tych obcych grup kapitałow ych, które zaangażowane były w COSACH 18. Ale i ta zmo
dyfikowana propozycja nie zyskała uznania. Dnia 12 m arca m inister do spraw rozwoju wniósł więc do Kongresu projekt ustaw y o rac jonowaniu benzyny. Cztery dni później obydwie kom panie zapowiedziały na na
stępny dzień podniesienie cen benzyny o 25%.
Zapowiedź racjonowania nakazywała kompaniom naftow ym przew i
dzieć nieunikniony w takich wypadkach wzrost kosztów jednostkowych, a zatem spadek zysków. Miałaby to wyrównać stosowna podwyżka. Co więcej jednak, kompanie m iały do czynienia z inną jeszcze przeszkodą:
od czasu wprowadzenia kontroli ruchu dewiz Komisja W alutowa decy
dowała o zamianie pesos na inne w aluty, co w w ypadku kompanii nafto
wych, wpływało na możliwość pokrycia kosztów im portu c.i.f. i na zakres repatriacji zysków, i to w w arunkach coraz głębszej deprecjacji w aluty chilijskiej. Coraz trudniej było wydostać z Chile dewizowy ekw iw alent pesos zarobionych przez kompanie, a w dodatku pesos te były coraz mniej w arte. Podwyżka cen benzyny m iałaby zaradzić także stratom z tego ty tu łu 19.
Reakcję na groźbę podniesienia cen najdokładniej przedstawiają: ra
port przesłany do M ilitary Intelligence Division, Office Chief o f Staff, przez wojskowego attach é USA w Santiago kpt. Ralpha W. Wootena, oraz sprawozdanie am basadora Culbertsona dla D epartam entu S ta n u 20.
W ynika z nich, iż jeszcze tego samego dnia rząd gwałtownie zaprotesto
wał przeciwko tym zamiarom. Także związek kierowców zorganizował wokół Pałacu Moneda masową dem onstrację, domagając się od rządu stanowczych kroków przeciwko działalności kom panii grożącej b ank ru ct
wem transportow i m iejskiem u i bezrobociem 50—60 tysięcy ludzi; za
powiadał m asowy stra jk i dalsze dem onstracje. O godzinie 23°° d y rek torzy obu kom panii Laing i A. J. Holt wezwani zostali na konferencję z udziałem prezydenta Montero, m inistrów spraw w ew nętrznych i prze
mysłu, szefa prow incji stołecznej i innych funkcjonariuszy. Po godzinach
16 NA/825/6363/100: notatka Orme W ilsona, urzędnika D ivision of Latin A m erican Affairs, Department o f State, z rozm owy z P. P. Campbellem, doradcą /prawnym Standard Oil Co. of N ew JerSey, 24 lutego 1932, oraz załączona doń parafraza frag
mentu telegram u Culbertsona do Departamentu Stanu, 22 lu tego 1932.
17 NA/825/6363'95: Stirrson do Ambasady USA w Santiago de Chile, l.dz. 12, 2 marca 1932; NA/825'6363/99: Notatka W ilsona z rozm owy z T. Shonem, I sekreta
rzem Ambasady brytyjskiej w W aszyngtonie, 5 marca 1932.
18 NA/825/6363/104: Culbertson d o Stiimsona, l . dz. 1122, 16 marca 1932.
19 ΝΑ/825/6363 Ί06: Culbertson do Stinfsona, l. dz. 1127, 22 marca 1932.
M NA/825/6363/115: Raport Wootena, l. dz. 1281, 21 marca 1932, Sprawozdanie Culbertsona, cyt. w przyp. 19.
C H IL E I O B C E K O N C E R N Y N A F T O W E 449
bezowocnej dyskusji, M onter o wybucha: albo kompanie będą nadal sprze
dawać benzynę po niezm ienionych cenach, albo je podniosą w ydając tym samym kraj w ręce komunistów, albo rząd skonfiskuje zapasy i urządze
nia i rozpocznie dystrybucję siłami adm inistracji 21. D yrektorzy, z ironią, opowiadają się za w ariantem trzecim. Rząd zmienia w tedy taktykę, chce nakłonić kompanie do zaakceptowania jakiegoś rozwiązania kompromiso
wego. Można by przecież połączyć koncepcję im portu państwowego z ra- cjonowaniem preferującym pogotowie ratunkow e, straż pożarną, policję i transport miejski; można by ew entualnie podnieść ceny dla niektórych tylko użytkowników, z wyłączeniem autobusów i taksówek. Ale d y rek torzy trzym ają się swego. Wzajemne oskarżenia przybierają n a sile. Rząd przepowiada strajk i i rew oltę społeczną. W którym ś momencie m inister spraw w ew nętrznych (resort obejm ujący carabineros) oświadcza, że w w ypadku podniesienia cen nie zapewnia ochrony obiektom należącym do monopoli naftowych. D yrektorzy kapitulują. Jest 300 nad ranem.
Strony um aw iają się na dalsze negocjacje w sprawie zróżnicowania cen dla różnych użytkowników. Podwyżka zostaje na razie odłożona.
W szerokiej kam panii prasowej, która potem nastąpiła, na czoło w y
bijały się oskarżenia przeciwko obcym monopolom szykanującym Chile i żerującym na kryzysow ym stanie państwa, w pogoni za zyskiem. Jeśli nadto uwzględnić krytyczną postawę lewicy wobec obcego kapitału, moż
na stwierdzić, że na tle stosunku do monopoli naftow ych zarysowała się wspólnota frontu sił chilijskich przeciwko zależności od obcych in tere
sów.
Obydwie kompanie były gotowe przedyskutow ać koncepcję zróżnico
wania cen dla różnych kategorii użytkowników, choć była to propozycja niewygodna. Jednak problem n abrał cech sporu bardziej zasadniczego i monopole m usiały publicznie udowodnić, że są w stanie przeforsować podwyżkę jako taką 22. Na ty m etapie zagadnienie podwyżki cen nabrało nowego w ym iaru politycznego. Rozwój wypadków wzbudził niepokój Foreign Office, obawiającego się skutków dalszego wzrostu napięcia spo
łecznego w Chile. P od w pływ em Foreign Office i raportów Ambasady brytyjskiej w Santiago zarząd Shell-M ex (Chile) Ltd. w Londynie zła- , godził nacisk w spraw ie podwyżki 23. Brak danych by sądzić, iż w podob
nym kierunku działał D epartam ent Stanu; na polecenie swych cen tral dyplomaci anglosascy uprzedzali rząd Chile, że ew entualna ekspropriacja kompanii (skutek planowanego monopolu) m usiałaby zostać zrekom pen
sowana 24. .
Inaczej niż kompania brytyjska, West India Oil Co. nadal otw arcie parła ku podwyżce, prowadząc w ty m celu naw et kam panię prasową za
21 Ten ostatni w ariant przedstawiony przez Mont ero był nierealny wdwazas, to
też szantaż nie m ógł być skuteczny.
22 Zob. iprzyp. 19.
23 Źródło c y t. w pnzyp. 19; PRO/FO 371. 15829/A 1659/344/9: Chilton do Sim o
na, Ldz. 29/R/, 17 m arca 1932. Z analizy dotyczących Chile m ateriałów archiw al
nych NA i PRO, ty lk o częściowo tu .cytowanych z e w zględów redakcyjnych, w y nika, że d o momentu dramatyaanej konfrontacji w dniu 16 marca (pomiędzy rzą
dem chilijskim a kompaniam i naftow ym i) kontakty pomiędzy resortam i spraw za
granicznych w USA i W ielkiej B rytanii — z jednej strony, a zarządami monopoli naftow ych — z drugiej, w UISA były bardzo częste, a w W ielkiej Brytanii nie
zwykle rzadikie. W USA d o kontaktu dochodziło przew ażnie z inicjatyw y Stan
dard Oil Co. o f N ew Jersey.
24 PRO/FO 371.15829/A 1 397/344/9: Sir Ronald Lindsay, ambasador brytyjski w W aszyngtonie, do Simona, ljdz. 139, 5 marca 1932; NA/825.6363/95: notatka Wilsona z rozm owy z Shonem, 10 marca 1932.
450 R Y S Z A R D S T E M P L O W S K I
pomocą płatnych ogłoszeń w „El Diario Illustrado” 2Î. D yrektor Laing starał się nadal przekonać m inistra do spraw rozwoju, H erm ana Eche- verria Cazotte o konieczności podwyżki, a przynajm niej udzielenia kom
paniom rekom pensaty (np. w formie redukcji podatków i ułatw ień w do
konywaniu w ym iany pesos), ten drugi postulat popierał też dyrektor Shell-M ex (Chile) Ltd., H o lt26. Posługując się ultym atyw nym tonem, Laing szantażował m inistra groźbą całkowitego zaprzestania przez kom
panie sprzedaży benzyny, co m usiałoby sparaliżować funkcjonow anie pań
stwa. Rząd konsekw entnie w ysuw ał argum ent rew olty społecznej, a m i
nister Echeverria stw ierdzał dosłownie, że w w ypadku podwyżki należy się liczyć z atakam i „tłu m u ” na instalacje należące do obydwu kompa
nii 27.
Zarówno w D epartam encie Stanu ja k i w Foreign Office liczono się z nieuniknioną podwyżką. Dnia 18 kw ietnia b ry ty jsk i chargé d ’affaires w Santiago, George Thompson, zapowiedział w chilijskim MSZ, że rząd w Londynie oczekuje od w ładz Chile stosownej ochrony n a wypadek roz
ruchów wywołanych przez oczekiwaną p o dw yżkę28. Nowy m inister do spraw rozwoju, Marco de la Cuadra Poisson wskazywał w odpowiedzi na oczekiwaną m odyfikację ustaw odaw stw a finansowego, k tó re może stworzyć dogodniejsze w arunki uzyskiwania dewiz. Podtrzym ywał jed
nak tezę o ryzyku w ypływ ającym z .podwyżki, inform ując Lainga i Holta 0 planowanych dem onstracjach 1-majowych, groźbie strajk u generalnego 1 innych zab u rz eń 2e. Następnego dnia m inister przekazał obydwu dyrek
torom życzenie prezydenta, b y wprowadzenie podwyżki odłożyć do 5 ma
ja. Rząd gw arantow ał rekom pensatę i w yrażał zgodę n a wprowadzenie wyższej ceny od 5 m aja, pod w arunkiem utrzym ania ceny niezmienionej na paliwo do autobusów. Obiecywano też kompaniom — co praw da w ogólnikowej formie — ułatw ienia w izakresie w ym iany pesos. W ten spo
sób, za cenę poważnych ustępstw finansowych państwa, podwyżka zo
stała ponownie odłożona, ale kompanie obniżyły sprzedaż do poziomu 75% ówczesnego spożycia i zlikwidowały niektóre stacje benzynowe. We
dług nieoficjalnych oświadczeń rzeczników obydw u kompanii zapasy pa
liwa w Chile m iały w ystarczyć tylko do końca m aja. W tym samym cza
sie komisja rządowa zaleciła im portow anie paliw a bez pośrednictwa kom panii, przy preferencji krajów gotowych do im portow ania surowców chi
lijskich; do tran spo rtu miano by użyć okrętów m arynarki w ojennej Chile.
Inny projekt rządow y zakładał nabycie urządzeń do przemysłowej de- hydratyzacji alkoholu w celu zastąpienia częśai im portow anej b en zy n y зч.
Np. 20 marca 1932.
*· NA/825/6363/113: G. S. Laing d o Juana E. Montero Rodrigueza, 24 i 30 m ar
ca 1932: Laing do Hermana Echeverrii Casołtte, 31 marca 1932: załączniki do raportu Culbertsona do Departamentu Stanu, l.dz. 1132, 5 k w ietnia 1932; NA/825/6363/116:
Culbertson do Stim sona, l.dz. 1143, 20 ‘kwietnia 1932.
Eeheverlä d o Lainga, 1 kw ietnia 1932, zał. do raportu Culbertsona, 5 k w iet
nia 1932, cyrt. w iprzyp. 26; PRO/FO 371. 15829/A 2370/344/9: George Thompson, brytyjski chargé d ’affaires ad in/ter im w 'Santiago d e Chile do Simona, l.dz. 55, 18 kwietnia 1932.
28 Kopia aide m em oire ambasady brytyjskiej d o ch ilijsk iego MSZ, 18 kw ietnia 1932, zał. do raportu Culbertsona do Stim sona, 20 towietnia 1932, cyt. w przyp. 26.
** Tamże: Março d e la Cuadra Poisson d o A . J. H olta i Lainga, 18 k w ietnia 1932, zał. do cyt. rasportu Culbertsona.
*° Tamże: PRO/FO 371.15824/A 2884/86/?: Thompson do Simona, 'l.dz. 122, 2 m a
ja 1932; NA/825.00/741: Chide-American Association, Confidential Report No. 5, May 1932.
C H IL E I O B C E K O N C E R N Y N A F T O W E
I znów kiedy nadchodził term in w prowadzenia odkładanej podwyżki rząd podjął kolejną próbę jeszcze jednego jej odłożenia, i tak jak przed
tem, m inister do spraw rozw oju w yrażał obawę przed rozrucham i. Thom
son pisał do Foreign Office, że nie trak tu je tego jako bluff: Pałac Moneda był przez cały czas ściśle strzeżony, wzmocniono posterunki przy siedzi
bach placówek dyplom atycznych i konsularnych. Członkowie rządu zdra
dzali wielkie zdenerwowanie, nie byli pewni, jak się zachowa wojsko.
I ty m razem rząd zdołał wyperswadować kompaniom podwyżkę, którą — tym razem do końca czerwca — odłożono za cenę ustępstw (podatkowych i innych finansowych) rządu. Ze swej strony kompanie m iały jednak ogra
niczyć wwóz benzyny przystosowując jego rozm iar do poziomu mającego pokrycie w państw ow ych przydziałach dew iz n a ten cel. W praktyce oznaczało to dalsze zmniejszenie spożycia, do poziomu 50%. W zawarciu nowej ugody bardzo aktyw nie uczestniczyły am basady USA i Wielkiej B ry ta n ii31.
Po serii upokarzających przetargów z .zagranicznymi kompaniami i ob
cymi dyplom atam i, władze chilijskie przeszły ponownie do ofensywy.
Dnia 16 m aja K ongres uchwalił Ustawę n r 5124, upoważniającą P rezy denta do w prowadzenia monopolu państwowego w dziedzinie paliw płyn
nych 32. W parę dni później prezydent Montero wyłożył w orędziu do Kongresu politykę rządu: m aksym alne stym ulowanie eksportu z jedno
czesnym dążeniem do substytucji im portu (m.in. w celu popraw y bilansu płatniczego); im port m aszyn i urządzeń należy pokryw ać — przynajm niej częściowo — eksportem surowców (barter), chociaż konsum pcja tych ostatnich jest za granicą ograniczana w w yniku „wąskiego nacjonalizm u”
skłaniającego inne kraje do zastępowania chilijskiej saletry sztucznymi nawozami; stosowanie kontroli rządowej za .pośrednictwem licencji im portowych; popieranie przem ysłów przetw arzających surowce miejsco
we; stosowanie ulg wobec nowootwderanych przedsiębiorstw przem ysło
wych; w prowadzenie w życie ustaw y o państw ow ym monopolu paliw płynnych. W naw iązaniu do ustaw y o monopolu paliwowym M ontero po
wiedział, że rząd nie k ieru je się intencją stosowania represji, lecz chęcią współpracy z innym i krajam i i pragnie podjąć wysiłek konieczny nie tylko do posunięcia się naprzód na drodze ku „niezależności gospodar
czej”, lecz także do w prowadzenia k ra ju w „stan równowagi” w dziedzi
nie handlu zagranicznego. P rezydent m usiał jednak przyznać, że defi
cyt na koniec 1931 roku wyniósł 412,7 milionów, a dług publiczny (we
w nętrzny i zew nętrzny) aż 4.597,6 milionów pesos. P rezydent wezwał współobywateli do „zjednoczenia się pod sztandarem wiary, optymizmu i rekonstrukcji, w przekonaniu, że wówczas Opatrzność ześle nam lepsze dni pokoju, sprawieidliwości i dobrobytu”.
Thompson skom entował to przem ówienie Montero, pisząc do Foreign Office, że „słowa te brzm ią dziwnie dla kogoś, kto właśnie ogląda, jak obok am basady przejeżdża długi korow ód samochodów prowadzonych
SI NA/825.6363/117: Culbertson d o Stim sona, lJdz. 28, 4 maja 1932; NA/825.6363/121: ' Culbertson d o Stim sona, l.dz. 1161, 18 kw ietnia [pow inno być: m aja] 1932, oraz za
łączona kopia m em oriału ambasady USA, 4 m aja 1932; PRO/FO 371. 15829/A 2735:
Thompson do Simona, l.dz. 72/R/, 4 maja 1932; NA/825/6363/128; notatka Edwina C. W ilsona, kierow nika D ivision o f Latin Am erican A ffaires, Departament o f State, z rozmów telefonicznych z przedstaw icielam i Standard Oil Co. of N ew Jersey, G.
W ellmanem i T. W. iPailmerem, 6 czerwca 1932; PRO/FO 371.15829/A 2370: Thompson do Simona, l.dz. 55, 18 kw ietnia 1932. x
ю Por. w szczególności art. art. 1, 2b, 5, 7: „Diario Oficial” z 17 maja 1932.
452 R Y S Z A R D S T E M P L O W S K I
przez swych głośno w ykrzykujących właścicieli w kierunku Pałacu P re zydenckiego, gdzie od samego rana trw ają dem onstracje związane z prob
lemem b e n z y n y --- a k tó re doprowadziły w łaśnie do strajk u w tran s
porcie autobusowym. Na Alemeda de las Delicias pojazdy te w strzym ują obecnie ruch tram w ajów i powodują .powszechny tu m u lt” 33.
Obydwaj (kierownicy dyplom atycznych placówek anglosaskich, Cul
bertson i Thompson, określili Ustawę n r 5124 jako posunięcie „silnie nacjonalistyczne”. Obydwie am basady ponownie zastrzegły sobie wobec Chili jeżyków praw o poparcia roszczeń odszkodowawczych, choć jedno
cześnie stały n a stanow isku, że rząd nie będzie zdolny — ani organiza
cyjnie ani finansowo — do wcielenia ustaw y w życie 34.
Istotnie, łatw iej było rządowi realizować p ro jek ty cząstkowe. Na pod
stawie U stawy n r 5125 (też z 16 maja) utworzono 31 m aja C entralną Ko
misję Cen do nadzorow ania handlu artykułam i pierwszej potrzeby, do których zaliczono również paliwo. W dzień później now y ten organ wy
dał przepisy ograniczające stopę zysku handlowego w obrocie wymienio
nymi artykułam i do poziomu 8°/o. Zaniepokoiło to Standard Oil Co.35, lecz zanim zdołał się rozwinąć konflikt wokół tego nowego zarządzenia, prok
lamowana została Socjalistyczna Republika Chile i konflikt wokół prob
lemu paliw wszedł w nową fazę.
Pod hasłem „Chleb, dach nad głową i okrycie dla ludu”, kierow ani przez M armaduke Grove Vallejos i Eugenio M atte Hurtado, socjaliści w oj
skowi i cywile ogłaszają program wymierzony w chilijską oligarchię i ka
pitał obcy. Dnia 5 czerwca 1932 ir. rząd publikuje deklarację, w której m.in. przew iduje „import, na swój w łasny rachunek, cukru, ropy nafto
wej, benzyny oraz innych artykułów podstaw ow ych”. W ogłoszonym jed
nocześnie przez N ueva Accion Publica (partia kierow ana przez M atte) 30т
punktow ym programu immediato zapowiedziano m.in.: a) natychm ia
stowe otw arcie izakładów saletrzanych (szło głównie o zm niejszenie bezro
bocia, ale w zrost produkcji saletry jeszcze bardziej zwiększał potrzebę jej eksportu); b) ustanow ienie monopolu w dziedzinie jodyny, paliw płyn
nych, zapałek, tytoniu, alkoholu i cukru; c) uznanie rządu radzieckiego i rew izję umów z kompaniami zagranicznymi zajm ującym i monopolistycz
ną pozycję w Chile; d) wprowadzenie państwowego monopolu w handlu zagranicznym 36.
Z obydwu wymienionych powyżej dokum entów wymieniam te pbstu- laty programowe, k tóre bezpośrednio dotyczą problem u benzyny i saletry.
Nie zamierzamy omawiać w tym m iejscu całej prohlem atyki Socjalistycz
nej Republiki Chile 1932 roku. W ystarczy tu stw ierdzenie, że program Republiki miał ch arakter wszechstronnego w yzw ania pod adresem zasta
nego stanu rzeczy, w związku z czym problem paliw był ujm ow any jako jeden z wielu aspektów splotu dominacja-zależność.
33 PRO/FO 371.15825/A 3568: Thompson d o Simona, l.dz. 148, 27 m aja 1932.
S4 PRO/FO 371.15829/A 3002/344/9: Thompson do Sim ona, l.dz. 85/R/, 18 maja 1932; NA/825.6363/120: Culbertson do Stim sona, l.dz. 45, 18 m aja 1932. W ty m samym czasie prasa opublikowała odpow iedź Montera na postulaty niektórych zw iązków za
wodowych, iw której prezydent podkreślał, iż rząd zapobiega podw yżce cen benzyny a jednocześnie za-dhęca do rozwijania m iejsk iego transportu konnego. PRO/FO 371.15825/A 4207: Thom pson d o Sim ona, l.dz. 152, 2 czerw ca 1932.
35 NA/825.6363/133: Palm er d o E. C. W ilsona, 20 czerwca 1932.
** PRO/FO 371.15825/A 4311/86/9: Declaration of the R evolutionary Junta to the country m ade at 220 a.m., June 5, 1932),Thirty points of th e Junta’s Immediate Programme; przekłady z j. hiszpańskiego! Ta ostatnia publikacja pochodziła w isto- aie od partii N ueva Aocion Popular.
C H IL E I O B C E K O N C E R N Y N A F T O W E
W odpowiedzi n a program nowej w ładzy pierwszą reakcją obronną było oświadczenie Ambasady USA, że w w ypadku konfiskaty m ienia swych obyw ateli rząd Stanów Zjednoczonych A m eryki domagać się bę
dzie pełnego odszkodowania w w ym ienialnej walucie. Około 8 czerwca do dyrekcji West India Oil Co. dotarła wiadomość, że rząd RS de Chile zamierza całkowicie wywłaszczyć obydw ie kom panie naftowe. Wówczas sięgnięto do środków ostrzejszych: S tandard Oil Co. w strzym ała przywóz paliwa do Chile. Jed en tankowiec zatrzymano w pobliżu peruw iańskiego portu Moliendo, poza chilijskim i wodami te ry to ria ln y m i37, drugi (ocze
kujący już w pobliżu Valparaiso) skierow ano do B razy lii3S. Obie kom panie działały szybko i zdecydowanie, na co nie bez wpływu pozostawał fakt osobistego znieważenia i próba pobicia na ulicy, parę dni przedtem, dyrektorów obu (!) kompanii („Jankesi — grabieżcy, jankesi — złodzie
je ”) 39, a potem ataki tłum u na urządzenia West India Oil Co. w dn^u 5 czerwca 40.
W Foreign Office uważano, iż stopniowe w yczerpyw anie się zapasów paliwa będzie m iało „uzdraw iający w pływ n a w ładze” 41. C ulbertson in formował D epartam ent Stanu, że zapasy dostępne w Chile w ystarczą na pokrycie zwykłego zapotrzebowania ty lk o do końca lipca; oceniał, że rząd Chile będzie niezadowolony z (powstrzymania tankowców, bowiem „za
opatrzenie w benzynę stało się czynnikiem pierwszej wagi w chilijskim życiu polityczym” 42. Podobnie o pow strzym aniu tankowców sądził Thompson, że „jest to, ja k dotąd, najdotkliw szy cios, jaki ju n ta otrzym a
ła ze strony obcych interesów ” 43. W istocie pociągnięcie to miało charak
ter blokady i stało się dla obcych kapitałów zarówno narzędziem presji na Republikę Socjalistyczną jak i jedną z przyczyn upadku grupy Grove- Matte.
Po zamachu z 16 czerwca i odsunięciu od władzy radykalnych refo r
matorów, władzę objęła ju n ta z Carlosem Davilą. D yrektorów kompanii poinformowano, że rząd nie planuje wywłaszczeń w najbliższym czasie, starać się będzie natom iast o wygospodarowanie dewizowych ekw iw alen
tów na pokrycie kosztów przywożonego, paliwa. W tej sytuacji odbloko
w ano dostawy paliw a a dyrektorzy kompanii poczęli naw et mówić o ko
nieczności „zrozum ienia” nowego rządu 44.
Okres odprężenia nie mógł trw ać długo. Około 20 lipca w Santiago poczęły krążyć pogłoski o zakupie przez rząd benzyny na w łasną rękę.
D ystrybucją m iałaby się zająć państwowa sieć kolejowa. Pow stałaby w ten sposób altern aty w n a sieć dystrybucyjna, konkurencyjna dla anglo
saskich kompanii. D yrektor nowojorskiego b iu ra W est India Oil Co., W arren Simonson, natychm iast — choć mógł się .powołać tylko na po
głoski — napisał do szefa B iura Spraw Latynoam erykańskich w D epar-
37 PRO/FO 371.15829/A 3503/344/9/: Thom pson do Sim ona, l.dz. 111, 9 czerwca 1932; NA/825/6363/127: Palm er do E. C. Wilsona, 6 czerwca 1932.
33 NA/825.6363/126: Culbertson do Stiimsona, 1. dz. 90, 14 czerw ca 1932.
38 Thompson do Simona, zob. przyip. 37.
40 PRO/FO 371.16824/A 3385/86/9: Thompson do Simona, 1. dz. 93, 5 czerwca 1932.
" Thompson do Sim ona, cyt. w przysp. 37.
4* PRO/FO 371.15829/A 3640/344/9: Thompson do Simona, l.d z . 134(R), 15 czerwca 1932; Culbertson do Stim sona, zob. przyp. 38.
49 PRO/FO 3Ι71.15&2Θ/Α 3640/3441/9: Thompson do Simona, 1. dz. 134(R), I15 czerw ca 1932.
u PRO/FO 371.15829/A 3736/344/9: Thompson d o Sim ona, L. dz. 139(R), 18 czerw ca 1932.
s
454
tarnende Stanu, Edw ina С. Wilsona, z żądaniem poinstruow ania am basa
dora Culbertsona, by te n podjął działania w obronie S tandard Oil Co.45 Okazało się, że adijiinistracja Davili prowadzi rozmowy z Export Petroleum Co. of California w spraw ie nabycia 10 min litrów benzyny.
Culbertson uważał, że projekt ten je st reakcją rządu na „nacisk politycz
n y w yw ierany n a władze, by te uczyniły coś dla zapewnienia krajow i bardziej niezależnej pozycji w zaopatrzeniu w tak istotny arty k u ł, a tym samym uwolniła [państwo] od tego co się tu powszechnie określa jako kontrolę sprawowaną przez zagraniczne kompanie naftow e” 46.
Export Petroleum Co. była firm ą m a łą 47 i n a gruncie chilijskim no
wą, mogła przeto spełnić funkcję kontrahenta rządu bez niebezpieczeń
stwa, że zapanuje nad jego polityką paliwową. Dla Chile był to partn er wygodny. Transakcji z tą firm ą były, rzecz prosta, przeciwne obie kom
panie panujące na chilijskim rynku. Z drugiej strony była to firm a pół
nocnoam erykańska i współpraca Chile z tym przedsiębiorstwem nie po
w inna była budzić niepokoju w D epartam encie Stanu. A jednak niedw u
znaczny przekaz źródłowy wskazuje na to, że przeciwko omawianej tran s
akcji, tj. w obronie jednej firm y z USA i (przeciwko innej firmie z USA, w ystąpił am basador Culbertson. Wiedziano o tym jego posunięciu w D e
partam encie S tanu i po rozważeniu spraw y nie sprzeciwiono się mu.
C ulbertson założył u chilijskiego m inistra spraw zagranicznych nieoficjal
ny protest przeciwko transakcji godzącej w interesy Standard Oil Co.
Rząd Chile m iał przeciwko sobie nie tylko wielkie monopole 4S.
Pomimo ty lu niepowodzeń, grupy rządzące Chile nie ustaw ały w dą
żeniach do uniezależnienia się od monopoli naftow ych. Starania te były w omawianym okresie rządów Davili częścią generalnego planu reform zm ierzających do budowy czegoś w rodzaju system u parasocjalizmu pań
stwowego. W tedy to właśnie w ydany został ów doniosły D ekret z mocą U stawy (DFL) n r 520, dający państw u w szechstronny instrum ent skutecz
nej i głęboko sięgającej kontroli gospodarki, łącznie z upoważnieniem do wywłaszczania w dziedzinie przemysłu, rolnictw a, handlu i usług 49. W tym samym dniu, 31 sierpnia 1932 r., w ydany też został DFL n r 519 o n ad zorze i kontroli państw a nad im portem ropy i jej pochodnych, dystry
bucją oraz sprzedażą hurtow ą i detaliczną tych produktów na terenie kraju. Jednocześnie wznowiono rozmowy w spraw ie w ym iany chilijskiej saletry na radzieckie paliwo, za pośrednictwem G. C. K endrick a n d Co.
oraz A ndrew W eir and Co. z Glasgow. Tym razem rząd zwrócił się o współpracę tylko do Shell-Мех Ltd., z pominięciem West India Oil Co.
44 NA/825.6363/135: Warren Simonson, dyrekftor nowojorskiego biura West India Oil Co. d o E. C. Wilsona, 22 llipca 1932.
** NA/825.6363/134: Culbertson do Stim sona, l.d z . 742, 22 lipca 1932.
47 NA/825.6363/134: n otatki wew nętrzne, B iuro Doradcy Ekonomicznego w De
partam encie Stanu, 23 lipca 1932, załącznik.
48 T am ie; ΝΑ/825.6363/Ί36: notatka H. Free,mana M atthewsa, urzędnika Division of Latin Am erican A ffairs, Department o f State, 29 lipca 1932.
ы T o w łaśn ie ten akt .prawny b ył .później w ykorzystyw any przez rząd Salvadora A ll ende. E. N o v o a, El Dificil Cam ino de la L egalidad, „Revista de la Universidad Téonica del Estado”, 1972, nr 7. Niektóre postanow ienia tego aktu stosowano w 1966 roku — R. v o n B r a u n , Chile? Con le y es tradicionales hacia n ueva economia?, Santiago de Chile 1972, s. 22 n., 65 nn.Jf3łędnie o genezie DFL 520 i jego zastoso
w aniu przed 1970 r. pisze S. d e V y l d e r , A llen de’s Chile. The Political Economy of th e rise and fall of the Unidad Popular, Cambridge 1976, s. 138.
C H IL E I O B C E K O N C E H N Y N A F T O W E 455
Podsekretarz S tanu w chilijskim MSZ zabiegał o poparcie projektu za strony dyplom acji b r y ty js k ie j50.
U padek Davili i ostateczne porzucenie reform związanych z koncep
cją RS de Chile nie położyło kresu chilijskim staraniom. Uporczywość ta, a z drugiej stro ny rozpaczliwe położenie gospodarki i państw a chilij
skiego, spraw iły, że naw et ludzie pokroju Lainga poczęli przemyśliwać nad rozwiązaniem problem u, a nie tylko nad skutecznym sposobem w y
dostania dewiz od rządu. Laing w ysunął w początkach września sugestię, by S tandard Oil Co. zaczęła przyjm ować saletrę jako zapłatę za paliwo.
Koncepcja ta przew idyw ała sprzedaż saletry przez liczne placówki S tandard Oil Co. n a południu USA. Innym i słowy, kapitał USA zająłby miejsce im portera radzieckiego, przewidywanego w koncepcjach rządów chilijskich. P ro jek t ten miał co najm niej jedną bardzo słabą stronę: nie uwzględniał siły interesów zaangażowanych w przemysłowe w ytw arza
nie saletry syntetycznej w USA sl.
D yrektor Shell-M ex (Chile) Ltd. począł się w końcu skłaniać ku idei w spółpracy przy dystrybucji 'paliwa radzieckiego52; innego zdania był jednak głów ny zarząd kompanii w Londynie. Sir George Macdonough złożył 31 października na ręce D. K elly’ego w Foreign Office obszerne m em orandum uzasadniające odmowę w spółpracy przy dystrybucji paliw a radzieckiego i wszelkiego innego nie będącego własnością tej kompanii.
Podstawowy argum ent sprowadzał się do stw ierdzenia, że na projektow a
ną w ym ianę chilijsko-radziecką nie wolno patrzeć jako n a coś tym cza
sowego. Byłaby to w ym iana dla obu stro n korzystna i raz naw iązana nabrałaby cech trwałości. Shell-M ex (Chile) Ltd. zostałaby wówczas spro
wadzona na zawsze do roli sprzedawcy komisowego wynagradzanego na domiar złego w chilijskiej walucie. Rozprowadzanie paliw a radzieckiego, stwierdzali autorzy m em orandum , nie służyłoby ani interesom chilijskim (sic!), ani brytyjskim , an i Shell-M ex (Chile) Ltd.5*.
Mimo w szystko negocjacje z Soj uznefteksportem toczyły się nadal. Dy
rektor U rzędu Zaopatrzenia w Ropę (instytucja utw orzona n a podstawie DFL n r 519) tw ierdził w połowie listopada, że w zam ian za 50 tysięcy ton saletry Chile otrzym a 5 m in litrów benzyny. Pierw szy ze statków firm y A ndrew W eird a n d Co. m iał już czekać na załadunek w jednym z portów radzieckich. Ładunek w Chile m iała przejąć firm a Gibs and Co. Rząd nadal liczył na współpracę z Shell-М ех (Chile) Ltd. w dziedzi
nie dystrybucji. Z drugiej strony, przedstaw iciel COSACH uważał, że rozmowy nie są w cale łatwe, bowiem z ofertą pod adresem Moskwy wy
stąpili też producenci saletry syntetycznej, a więc sztucznych nawozów, i nie wiadomo było czyje w arunki zostaną ostatecznie zaakceptowane w ZSRR
Ostatecznie, transakcja z ZSRR nie została sfinalizowana, a jedną z istotnych przyczyn była negatyw na postaw a obu kom panii odm aw iają
50 PRO/FO 371.15830/A 5742/344/9: Thom pson do Simona, l.d z . 223{R), 2 w rześ
nia 1932.
51 NA/825.6363/138: Edward J. Sparks, III sekretarz am basady U SA iw Santiago de C hile do Stim sona, 1. dz. 1257, 7 w rześnia 1932.
42 Thom pson do Sim ona, zob. przyp. 50.
» PRO/FO 371.15830/A 7372/344/9: S ir G eorge Macdonough, prezes Shell-M ex (Chile) Ltd. do Davida K elly’ego, urzędnika Foreign Office, 31 października 1932.
Memorandum S h ell-M ex (Chile) Ltd., 1. dz. 7/20/0338, 27 października 1932.
“ PRO/FO 371. 1583Q/A/8066/344/9 : Chilton d o Sim ona, 1. dz. 331, 15 listopada 1932.
R Y S Z A R D S T E M P L O W S K I
cych współpracy 55. Ożywienie polkryzysowe miało jednak przynieść ulgę gospodarce chilijskiej, w 1934 roku powołano Compańia de Petróleos de Chile i podzielono ry n ék z kompaniami obcymi, wreszcie — w początku lat 1950-tych — ruszyło wydobycie ropy w Chile.
*
Ze strukturalnego punktu widzenia opisany casus uwidacznia współ
zależność poszczególnych dziedzin gospodarki eksportowej oraz wzajemną zależność ekonomiki kapitalistycznej i państw a, a z drugiej strony współ
zależność procesów gospodarczych i politycznych uw idaczniającą obec
ność elementów stru k tu ry dom inującej w stru k tu rze zależnej. Jeszcze raz się przekonujem y, że nie m a sensu mówić o zależności gospodarczej tam, gdzie w yelim inow anie aspektów politycznych (i innych) je st nieuzasad
nione (niemożliwe); historia splotu dom inacja — zależność jest zarazem i gospodarcza i polityczna. Nie w ystarcza też ujm ow anie badanej proble
m atyki w 'kategoriach stosunków m iędzypaństwowych.
Jeśli idzie o stru k tu rę dom inującą, zw raca uwagę fakt, że eksploata
cja gospodarcza jest forsowana tylko do m om entu, w którym pojawia się możliwość stru k tu raln ej zm iany gospodarczo-społecznej w stru k tu rze za
leżnej (Socjalistyczna Republika Chile).W obliczu takiej „groźby” kompa
nie naftow e idą na ustępstw a, a jednocześnie w ykorzystują strategiczne znaczenie ropy naftow ej jako dźwigni nacisku. Pew ien w pływ n a działal
ność kompanii w yw ierają rządy funkcjonujące w obrębie s tru k tu ry domi
nującej, powodowane interesem utrzym ania względnej stabilizacji w obrę
bie stru k tu ry zależnej, chroniąc przy tym in teresy kapitałów pryw atnych swych obywateli. W w ypadku D epartam entu S tanu odnotow ujem y też jego promono polistyczne stanowisko (preferencja dla S tandard Oil Co. of New Jersey kosztem słabszego przedsiębiorstw a z USA). Opisywany casus jest nietypow y pod względem stosunków USA — Wielka B rytania (dale
ko posunięta współpraca w obliczu trudności w Chile), napiętych w la
tynoam erykańskiej sferze ekonomicznej omawianej epoki.
Jeśli idzie o stru k tu rę zależną, przede w szystkim rzuca się w oczy doniosła funkcja państwa. Inform acja o funkcjonow aniu stru k tu ry zależ
nej jest jednakże obarczona pewnym zniekształceniem. Podstaw owa baza źródłowa tego arty k u łu to przecież dokum enty wytworzone w obrębie stru k tu ry dominującej (centrale i zagraniczne placówki D epartam entu Stanu USA oraz brytyjskiego Foreign Office). W szechstronne badania splotu dominacja — zależność w inny w większym stopniu uwzględniać do
kum enty w ytw orzone w obrębie stru k tu ry zależnej 56. Wszelako jedną z m iar zależności obecnie funkcjonującej je st właśnie ograniczenie do
stępu do archiw ów chilijskich.
Spoglądając na badane stru k tu ry przez pryzm at kategorii długiego trw ania, zwraca uwagę pojaw ienie się ZSRR jako m ocarstwa oddziały
wującego na funkcjonow anie splotu dominacja — zależność n ie tylko ideo
logicznie lecz gospodarcźo i politycznie. W prawdzie konfrontacja globalnej
55 PRO/FO 371.15830/A 8067/344/9: Ohilton do Sim ona, 1. dz. 332, 17 listopada 1932.
** Próbę ukazania niektórych aspektów w ielk ieg o kryzysu podjął, w oparciu o ch ilijsk ie źródła drukowane, P. W. iDr a k e , T he PcAitical Responses of th e Chilean U pper Class to th e G reat D epression and th e T h reat o f Socialism , 1931— 1932, [w:]
The Rich, th e W ell Born, and th e P ow erfu l. E lites and U pper Classes in H istory red. F. J a h e r, Urbana 1973.
C H IL E I O B C E K O N C E R N Y N A F T O W E 457
stru k tu ry kapitalistycznej z socjalistyczną m a w tym w ypadku charak
ter powierzchowny, sprzyja to jednak szukaniu podobieństwa do wcześ
niejszej konfrontacji dwóch przeciw stawnych sobie systemów (feudaliz- mu i kapitalizm u) na obszarze latynoam erykańskim i poza nim.
Рьппард Р. Стемплёвски
ЧИЛИ И НЕФТЯНЫЕ КОНЦЕРНЫ В ПЕРИОД ВЕЛИКОГО КРИЗИСА
В критической обстановке великого кризиса 1932 г. чилийские правительства пытались преодолеть ограничения, вытекающие для Чили из монополистической позиции местных филиалов Стандарт Ойл Компани Нью Джерси и Ройаль Датш Шелл Компани, стремясь дифференцировать источники своего снабжения, создать государственную монополию заку
пок и распределения, использовать селитру для прямого обмена на нефть (переговоры с СССР). Фиаско этой политики вытекало из переплетения преобладание/зависимость, которое в обсуждаемом случае связало с собой в причинно-последственную связь функционирование правительственных органов и отделений Чили, США и Великобритании, управления и пред
ставительства нефтяных компаний, банки, законодательные органы (главным образом Чили), газеты, некоторые социально-профессиональные группы и т.п.
Ryszard Stem plow ski
LE CHILI КГ LES SOCIÉTÉS PÉTROLIÈRES ÉTRANGÈRES A L ’ÉPOQUE DE LA GRANDE CRISE
En 1932, au moment d e la Grande Crise, le gouvernem ent chilien a essayé de surmonter les restrictions qui résultaient du m onopole des succursales locales de la Standard Oil Co N ew Jersy et la Royal Dutch Shell Co. Il a tenté de s ’ap
provisionner à diverses autres sources, de créer un m onopole national d’achat et de distribution, d’échanger directem ent le salpêtre ch ilien contre le pétrole (les négociations avec ü’URSS). Cette politique a échoué à cause d e la dépendance du gouvernement chilien de l’étranger. Un lien inextricable rattachait entre eux les rouages des organes gouvernem entaux et des agences du Chili à ceu x des USA et de la Grande-Bretagne, des adm inistrations et des représentants des compagnies pétrolières, des banques, des organism es législatifs (surtout au Chili), de la presse et de certains groupem ents sociaux et professionnels etc.
