PRODUKCJA KSIĄŻKI RĘKOPIŚMIENNEJ W POLSCE W XV STULECIU
I . P r z e d b l i s k o p ó ł w iek iem A le k s a n d e r B ir k e m a je r - w p ie rw — szym z a r y s i e p r o b le m a ty k i p o l s k i e j k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j - wyka
z a ł d o n i o s ł o ś ć b a d a ń n a d p r o d u k c ją rę k o p is ó w d l a p o z n a n ia d z ie jó w c z y t e l n i c t w a i g ro m a d z e n ia k s i ą ż e k w P o l s c e ś r e d n i o w i e c z n e j - tw o
r z e n i a s i ę u n a s p ie r w s z y c h k s ię g o z b io r ó w . I s t o t n i e , od sposobów 1 o r g a n i z a c j i w y tw a r z a n ia k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j z a l e ż ą p r z e c i e ż m o ż liw o ś c i j e j n a b y c i a , r o z p o w s z e c h n ie n ia i g ro m a d z e n ia . D la te g o e le m en te m n iez b ę d n y m p r z y o d tw a r z a n iu d z ie jó w ś r e d n io w ie c z n y c h k s ię g o z b io r ó w w P o l s c e j e s t z b a d a n ie p r z e d e w sz y s tk im m o ż liw o ś c i p o z y s k iw a n ia k s i ą ż e k d l a z b io ró w p r y w a tn y c h , s z k o ln y c h czy k l a s z t o r n y c h i k o ś c i e l n y c h , a w ię c z b a d a n ie c a łe g o k o m p lek su z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z w y tw arzan iem r ę k o p is ó w . N ie można d z i ś p i s a ć h i s t o r i i ś r e d n io w ie c z n y c h b i b l i o t e k b e z p o r u s z e n i a p ro b le m u p r o d u k - o j i rę k o p is ó w . Sprawy t e z a jm u ją r ó w n ie ż ważne m ie js c e w b ad a—
n i a c h n a d c z y te ln ic tw e m i s o c j o l o g i ą l i t e r a t u r y ; s ą jednym o z podstaw o w y ch problem ów badaw czy ch w z a k r e s i e d z ie jó w k u l t u r y póź
n e g o ś r e d n i o w i e c z a ^ . Zatem z b a d a n ie k r ą ż e n i a i s p o łe c z n e g o o d b io r u k s i ą ż k i , o k r e ś l e n i e j e j f u n k o j i i r o l i w k u l t u r z e wymaga o b ję c i a o b s e rw a c ją badaw czą w s z y s tk i c h elem entów p r o c e s u b i b l i o l o g i o z — n e g o , w s z y s tk ic h s k ła d n ik ó w " ż y c i a k s i ą ż k i " , w tym r ó w n ie ż j e j p r o d u k c j i .
N ie u l e g a w ą t p l i w o ś c i , że k s i ą ż k a r ę k o p iś m ie n n a s t a j e s i ę w późnym ś r e d n io w ie c z u c o r a z p o w s z e c h n ie js z y m in s tr u m e n te m kom uni
k a c j i s p o ł e c z n e j , ś ro d k ie m p rz e k a z y w a n ia t r e ś c i i n o ś n ik ie m i d e i / n i e zaw sze z r e s z t ą p o s tę p o w y c h /, n a rz ę d z ie m p r a c y _ i n t e l e k t u a l n e j . W ie lo k r o tn ie wskazywano j u ż n a f a k t , że począw szy od X I I s t u l e c i a r o l a t e k s t u p is a n e g o w ż y o iu sp o łe c z n y m i k u l t u r z e , s z c z e g ó l n i e w k u l t u r z e m i e j s k i e j , j e s t c o r a z w ię k s z a . A le k s i ą ż k a r ę k o p i ś m i e n c n a s t a j e s i ę p o n a d to w późnym ś r e d n i o w i e c z u jednym z p ro d u k tó w wy
t w ó r c z o ś c i r z e m i e ś l n i c z e j , tow arem produkowanym n a s p r z e d a ż d l a z a r o b k u . Wśród zw yczajo w ych fo rm u ł p o b o ż n y o h , k tó ry m i k o p i s t a zw ykle k o ń c z y ł r ę k o p i s , c o r a z o z ę ś c i e j p o j a w i a j ą s i ę t e r a z wzm ia
n k i o z a p ł a c i e z a p r a c ę i t r u d p i s a r s k i ” . Nawet t e k s t y p i s a n e n a w ła s n y u ż y t e k , do a u to k o n s u m p c ji, s ta w a ł y s i ę n i e j e d n o k r o t n i e p rz e d m io te m h a n d lu » I d l a t e g o w ł a ś n ie p r z e b a d a n ie p r o b le m a ty k i 7 z w ią z a n e j z w y tw a rz an ie m k s ią ż k i. r ę k o p iś m ie n n e j p o z w a la n i e t y l ko l e p i e j po znaó i z ro z u m ie ć p rz e m ia n y z a c h o d z ą c e w k u l t u r z e i m e n t a ln o ś c i s p o ł e c z n e j p ó ź n e g o ś r e d n i o w i e c z a , a l e u m o ż liw ia rów
n i e ż p e ł n i e j s z e s p o j r z e n i e n a t® d z i e d z i n y p r o d u k c j i m i e j s k i e j , k t ó r e d o tą d t y l k o w n ie w ie lk im s t o p n i u z o s t a ł y r o z p o z n a n e .Q
T rudno j e s t t u t a j k u a ió s i ę o n a k r e ś l e n i e k o m p le tn e g o o b r a zu p r o d u k c j i k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j w P o ls o e u s c h y łk u ś r e d n i o w ie c z a czy t e ż próbow ać u s t a l i ć d o k ła d n ie j e j r o z m ia r y i w i e l k o ś ć . T rudno r ó w n ie ż w y lic z a ć t u w s z y s tk i e p o l s k i e o ś r o d k i p r o d u k c j i r ę k o p is ó w , ozy w r e s z c i e p r z e d s t a w ić k a r i e r y zawodowe l u d z i , k t ó r z y o s i ą g n ę l i s u k c e s y w t e j d z i e d z i n i e d z i a ł a l n o ś c i p r o - d u k c y j n e j " . P rz y obecnym s t a n i e b a d a ń i b r a k u o p rac o w ań p o s z c z e Q g ó ln y c h w a r s z ta tó w p i s a r s k i c h j e s t t o z r e s z t ą z a d a n ie n ie w y k o n a l
n e “ 0 . T y lk o k ilk a , p o l s k i c h w a r s z ta tó w i l u m i n a t o r s k i c h XV s t u l e c i a d o o z e k a ło s i ę j u ż o p raco w ań m o n o g r a f ic z n y c h ^ » P i s a n e je d n a k z p u n k tu w id z e n ia h i s t o r y k a s z t u k i p r a c e t e n i e zaw sze uw zg lęd n i a j ą w s t o p n i u d o s ta te c z n y m p ro b le m y r ę k o p is o z n a w o z e w ła ś c iw e bad an io m k o d y k o lo g io z n y m . Z adaniem te g o o p ra c o w a n ia j e s t w ię c u - k a z a n i e p r z e d e w s z y s tk im c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p r o d u k c j i k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j w X V -w ieo zn ej P o l s c e , j a k ró w n ie ż o k r e ś l e n i e w arunków w j a k i c h k s i ą ż k a t a b y ł a w y tw a rz a n a i r o z p o w s z e c h n ia n a . P o d sta w ą ź ró d ło w ą b y ły t u g łó w n ie in f o r m a c je z a w a rte w s a mych r ę k o p i s a c h , a d o ty c z ą c e s p o s o b u , m i e j s c a i c z a s u p r o d u k c j i , oso b y k o p i s t y i je g o k l i e n t ó w . W ażnych d l a p r o d u k c j i k s ią ż k o w e j I n f o r m a c j i d o s t a r c z y ł y ró w n ie ż ź r ó d ł a a r c h i w a l n e , g łó w n ie z a p i s k i sąd o w e, k s ię g i, w ła d z m i e j s k i c h i k s i ę g i rac h u n k o w e ’’2 . ź r ó d ł a i k o n o g r a f i c z n e , a w ię c p r z e d s t a w i e n i a w s z tu o e p o l s k i e j XV w. o—
s ó b p i s z ą c y o h , u z u p e ł n i a j ą o b r a z p r o d u k c j i s z c z e g ó ła m i w y p osaże
n i a p ra c o w n i - w a r s z t a t u k o p i s t y n i.
I I . W ypadnie t u r o z p o c z ą ć od k r ó t k i e g o n a s z k ic o w a n ia po
t r z e b w z a k r e s i e t e k s t ó w , a tym samym u k a z a n i a m o ż liw o ś c i rozw o
j u p r o d u k c j i k s ią ż k o w e j w p o l s o e u s c h y łk u ś r e d n i o w i e c z a .
Wiadomo, że p ocząw szy od X I I wieku, w z r a s t a s to p n io w o w c a ł e j E u ro p ie r o l a p ism a ja k o ś r o d k a k o m u n ik a c ji m i ę d z y l u d z k i e j . T e k s t p is a n y z a g a r n i a c o r a z w ię k s z e o b s z a r y ż y c i a s p o łe c z e ń s tw i j e d n o s t e k , K s ią ż k a p r z e s t a j e byó t y l k o n a rz ę d z ie m k u l t u , p r z e d m iotem s a k ra ln y m p r z e k a z u ją c y m t e k s t y ś w ię te czy in s tr u m e n te m s ł u żącym do k s z t a ł c e n i a k a p ła n ó w . Pism o w k ra c z a c o r a z s z e r z e j do p r a wa i a d m i n i s t r a c j i , g o s p o d a r k i i p o lity k i® D la r o s n ą c e g o k r ę g u od
b io rc ó w k s i ą ż k a s ł u ż y e d u k a c j i i r o z r y w c e , zdobyw aniu k w a l i f l k a o j i zawodowych o r a z z a s p o k a j a n i u p o t r z e b r e l i g i j n y c h i k u l t u r a l n y c h ; s t a j e s i ę ś ro d k ie m p r z e k a z u l i t e r a t u r y n a ro d o w e j" '1» Obok duchow
n y c h - f u n k c j o n a r i u s z y k o ś c i e l n y c h i p o s z e r z a ją c e g o s i ę k r ę g u i n t e l e k t u a l i s t ó w / i n t e l i g e n c j i / po k s ią ż k ę s i ę g a j ą o o ra z c z ę ś c i e j m ożn i i r y c e r z e , u r z ę d n i c y k r ó le w s c y i z a s o b n i e j s i m ie s z c z a n ie .
C oraz l i c z n i e j s z e i z a s o b n i e j s z e s t a j ą s i ę k s ię g o z b i o r y p ry w a tn e i P o j a w i a j ą s i ę w ie lc y k o l e k c j o n e r z y ; ne P r a n c j l k r ó l K a r o l V i j e - go b r a t k s i ą ż ę «Tan de B e rry /z m . 1 4 1 6 / , k s i ą ż ę F i l i p Dobry z B u r g u n d ii /z m . 1 4 6 ? /1 ? ; w A n g l i i - E y s z a rd de Bury /z m . 1 3 4 5 /, a w p i e r w s z e j p o ło w ie XV w ie k u k s i ą ż ę t a Humphrey G l o u c e s t e r i J a n
k s i ą ż ę t a V i s c o n t i i S f o r z a w M e d io la n ie 'I Q; k r ó l M a c ie j , J a n V i t e z i J a n u s P a n n o n iu s n a W ęgrzech 20, Zmianom u l e g a t e c h n i k a p i s a n i a , W tym o k r e s i e n a s t ę p u j e duże z ró ż n ic o w a n ie p ism a / t z w , g o t y c k i e g o / z a l e ż n i e od ró ż n o r o d n y c h f u n k c j i t e k s t u : obok k a l i g r a f i c z n y c h p ism kodeksow ych r o z w i j a j ą s i ę odm iany p ism a sz y b k ie g o i m n ie j s ta r a n n e g o - a ż do kursyw y u ży w anej n a co d z ie ń w no- t a t k a c h , k o r e s p o n d e n c j i , k s ię g a c h sądow ych i g o s p o d a rc z y c h 21.Z m ie
n i a s i ę w r e s z c i e t e c h n i k a o d b io r u t e k s t u : z a m ia s t g ł o ś n e j r e c y t a - c j i i c z y t a n i a / " v o c e s p a g in a r u m " / o k r e s u w c z e ś n ie js z e g o c o ra z c z ę s t s z a j e s t w późnym ś r e d n io w ie c z u l e k t u r a " p ry w a tn a ” t e k s t u 23.
U w arunkow ania s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z e i k u l t u r a l n e t e g o p r o c e - s u b y ły ju ż n i e j e d n o k r o t n i e p rze d m io te m b a d a ń h is to r y k ó w ; n i e t u j e s t ró w n ie ż m ie js c e n a i c h p e ł n ą p r e z e n t a c j ę . W P o l s c e owe s p r z y j a j ą c e d l a ro z w o ju k u l t u r y p ism a w a ru n k i s tw o r z y ły p r z e k s z t a ł cę ni, a u s tr o j o w o - s p o ł e o z n e i p o s tę p u j ą c y ro zw ó j g o s p o d a rc z y k r a j u w XIV i XV w ie k u , a t a k ż e s t a b i l i z a c j a i r o z k w it p o l i t y c z n y p a ń s tw a z a o s t a t n i e g o w ład cy z d y n a s t i i P ia s tó w — K a z im ie r z a W ie lk ie g o i p ie r w s z y c h J a g ie llo n ó w ^ ^ , Przełom em w z a k r e s i e w z r o s tu l i c z b y l u d z i c z y t a j ą c y c h i p o s łu g u j ą c y c h s i ę pismem b y ło z a ł o ż e n i e / 1 3 6 4 / , a d o k ł a d n i e j - o d n o w ie n ie / 1 4 0 0 / u n i w e r s y t e t u w K rakow ie p/2. Wydany z t e j o k a z j i dokum ent W ład y sław a J a g i e ł ł y p o d k r e ś l a , że bramy u n i — B e d f o rd ;
K orw in^
w e r s y t e t u o tw a r te s ą d l a w s z y s t k i c h , k t ó r z y p r a g n ą s tu d io w a ć : du
chow nych s c h o la ró w 1 s tu d e n tó w ś w i e c k i c h , j a k i e g o k o lw ie k u r z ą d u , k o n d y o ji i s t a n u 27. Do g ru p y w ię c l u d z i w y k s z ta łc o n y c h w oboyoh s z k o ł a c h , a d z i a ł a j ą c y c h w P o ls c e d o s z ło t e r a z , w c i ą g u XV w ie k u , o k o ło 1 1 -1 2 t y s i ę c y s tu d e n tó w i a b so lw e n tó w k ra k o w s k ie g o s tu d iu m g e n e r a l e ' . D z i a ł a l i o n i n i e t y l k o w a d m i n i s t r a c j i k o ś c i e l n e j 28 i p a ń s tw o w e j, ozy w d z i e d z i n i e g o s p o d a r c z e j , a l e r o z w i j a l i ró w n ie ż s z k o ln ic tw o n i ż s z y c h s t o p n i w m ia s ta c h i l io z n y o h m ia s te c z k a c h , a n a w e t n a w s i 29.
W k r ę g u u n i w e r s y t e t u k ra k o w s k ie g o - i o g ó l n i e j : w ś ro d o w is k u szk o ln y m - k s i ą ż k a s t a ł a s i ę podstawowym n a rz ę d z ie m p r a c y , e d u k a c j i t e o l o g i c z n e j , p r a w n ic z e j ozy m e d y c z n e j; b y ł a in s tru m e n te m wymiany m y ś l i i p ł a s z c z y z n ą sporów i n t e l e k t u a l n y c h 30. Wśród du
chow nych i ś w ie c k ic h p o d e jm u ją c y c h i k o ń c z ą c y c h s t u d i a w K rakow ie p r a c a z k s i ą ż k ą s t a w a ł a s i ę naw ykiem . Za p o ś re d n ic tw e m z a ś t y c h l u d z i - ohoó n i e w y łą c z n ie - k s i ą ż k a p r z e n i k a p o w o li w s z e r s z e w a rstw y s p o łe c z e ń s tw a - do s z l a c h t y i m ie s z c z a ń s tw a . W iek XV w P o l s c e m ożna bez p r z e s a d y u z n a ć z a s t u l e c i e r o z k w it u b i b l i o t e k
31 32
p ry w a tn y c h : p r o fe s o ró w u n i w e r s y t e t u i p r z e d s t a w i c i e l i k l e r u , r o d z i n y k r ó l e w s k i e j '" i o só b z in n y c h kręgów s p o ł e c z e ń s t w a ^ . T e k s t p is a n y - w p o s t a c i k s i ę g i praw i p r z y w ile jó w - z n a j d u j e w s p o łe c z e ń s t w i e p o ls k im p ó źn eg o ś r e d n i o w i e o z a o o r a z w ię k s z e z a s t o s o w a n ie ja k o ś r o d e k z a b e z p i e c z a ją c y i g w a r a n tu ją c y w y k onan ie p r z y w ile jó w p raw n y ch . P o w ię k s z a s i ę d o k u m e n ta c ja p i s a n a w a d m i n i s t r a c j i i s ą d o w n ic tw ie , w p o s t a c i d o k u m en tu , m a n d a tu , a l e ró w n ie ż k o - p i a r z a , r e j e s t r u k a n c e l a r y j n e g o czy k s i ę g i p ro to k o łó w są d o w y c h -^ . T e k s t p is a n y s t a j e s i ę n a d to n a rz ę d z ie m u p r a w ia n i a p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j i w p ły w a n ia n a o p i n i ę s p o ł e c z n ą . W ie lk ie s p o ry p o l i t y czn e późneg o ś r e d n i o w i e o z a , j a k n a p r z y k ł a d k o n f l i k t p o l s k o - k r z y - ż a c k i , n i e m ogły s i ę obyó b ez p ism p r a w n o - h is to r y c z n y c h i p o le m i- c z n y c łr 5 . K s ią ż k a r ę k o p iś m ie n n a s t a j e s i ę ró w n ie ż w P o ls c e XV w ie ku ważnym in s tr u m e n te m o d d z ia ły w a n ia i d e o l o g ic z n e g o : ś ro d k ie m ed u
k a c j i r e l i g i j n e j i p o l e m ik i , a l e r ó w n ie ż n o ś n ik ie m d o k tr y n h e r e t y c k i c h , i d e o l o g i i ruchów r e l i g i j n o - s p o ł e c z n y o h i o p o z y o y jn y o h .
•W iek XV - p i s a ł J . K rz y ż an o w sk i - e n e r g i c z n i e p r z y s t ą p i do o d r a b i a n i a p aru w iek ow y ch z a l e g ł o ś c i . Gdy d a w n ie j p i ó r o l i t e r a t a w P o ls o e s ł u ż y ł o t y l k o u ś w i e t n i a n i u p a n u ją c e g o lu b p o p u la r n e g o ś w ię t e g o , o b e c n ie , w ed le t r a d y o j i e p o k i k a z im ie r z o w s k ie j , s t a j e s i ę ono n a rz ę d z ie m p ro p a g a n d y , w a lk i i ro z ra c h u n k ó w m ięd zy p o tę ż n y m i
o r g a n i z a c j a m i s K o śc io łe m a p ań stw em , państw em p o ls k im a s ą s i a d a - m i, s e k ta m i a K o ś c io łe m k a t o l i c k i m 37.
W s z y s tk ie t e c z y n n ik i uw arunkow ały i sty m u lo w a ły p r o d u k c ję k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j w P o l s c e , w p ły w ały n a ro zw ó j t e j p r o d u k - c j i . Z a s p o k a ja ła o n a w z a s a d z ie r o s n ą c e z a p o tr z e b o w a n ie n a t e k s t y a ż do p o czątk ó w XVI w ie k u , k ie d y t o k s i ą ż k a d rukow ana w ypar
ł a z pow szechn ego o b ie g u k s i ą ż k ę r ę k o p iś m ie n n ą ,
I I I , W późnym ś r e d n io w ie c z u n a jw a ż n ie js z y m o ś ro d k ie m wy
t w a r z a n i a k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j b y ło m i a s t o . J a k o c e n tru m p ro d u k c j i r z e m i e ś l n i c z e j i wymiany h a n d lo w e j m ia s to s t w a r z a ł o do
godne w a ru n k i do k o p io w a n ia i z b y tu r ę k o p is ó w . N ie tr u d n o b y ło t u o p o tr z e b n e do p i s a n i a m a t e r i a ł y / p r z e d e w s z y stk im p a p i e r i p e rg a m in / o r a z t e k s t y do k o p io w a n ia ; ł a t w i e j t e ż b y ło t u z n a le ź ć - w śró d s t a ł y c h m ieszk ań có w 1 p rzy b y szó w - o d b io rcó w k s i ą ż k i , u—
z y s k a ć zam ó w ienie n a w yk o n an ie k o d e k su i s p r z e d a ć go z z y s k ie m . I s t n i a ł y z a te m w o ś ro d k a c h m i e j s k i c h n a j l e p s z e w a ru n k i m a t e r i a ł o w o - te c h n ic z n e i Ic u ltu ra ln o -u m y sło w e do ro z w o ju p r o d u k c j i k s ią ż k o w e j .
W P a r y ż u j u ż w p o ło w ie X I I I w ie k u d z i a ł a ł a g r u p a ś w ie c k ic h r z e m ie ś ln ik ó w z a an g ażo w an y ch w p r o d u k c j i k s i ą ż k i , z a ś w końcu te g o s t u l e c i a p ra c o w a ło t u - p o z a k o p i s t a m i u n iw e r s y te c k im i - 12 i lu m in a t o r ó w , 10 p e rg a m in is tó w i 5 k a li g r a f ó w - k o p is t ó w oo. W XV w ie k u w a r s z t a t y ilu m in a to ró w k s i ą g i o f ic y n y k o p is tó w d z i a ł a ł y
j u ż w w i e l u m ia s ta c h E uropy Z a c h o d n ie j, Kopiowano w n i c h s e t k i e g z e m p la rz y n a j b a r d z i e j p o sz u k iw a n y c h k s i ą ż e k : p o d rę c z n ik ó w s z k o ln y c h i k s i ą ż e k fa c h o w y c h , k s i ą g l i t u r g i c z n y c h i p o p u la r n y c h m o d lite w n ik ó w / l i v r e s d ’ h e u r e s / , d z i e ł r e l i g i j n y c h 1 k s i ą ż e k z t e k s t a m i l i t e r a t u r y " ro z ry w k o w e j" w ję z y k a c h n a ro d o w y c h / . Za
chowane z r o k u 1437 zam ó w ien ie - j a k i e g o ś k s i ę g a r z a zapew ne - n a k s i ą ż k i s z k o l n e , a s k ie ro w a n e do je d n e g o z n i d e r l a n d z k i c h w ar
s z ta t ó w p r o d u k c j i r ę k o p is ó w , o p ie w a ło n a 200 e g z e m p la rz y s ie d m iu psalm ów p o k u tn y c h , t y l e ż e g z e m p la rz y D ystychów K a to n a po f la m a n - d z k u i 400 m ałyoh m o d litew n ikó w ^® . W ielk im p ro d u o en te m k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j b y ł w XV—w ie c z n e j P l o r e n o j i V e s p a s ia n o d a B i s t i o - o i . Z a t r u d n i a ł on n a jem n y o h k o p is tó w i i lu m in a to r ó w , k t ó r z y wy
t w a r z a l i k s i ą ż k i d l a o d b io rc ó w z c a ł e j n ie m a l E u ro p y ^ '1'. Dość do
b r z e t e ż z n a n a j e s t d z i a ł a l n o ś ć , w l a t a o h 1 4 2 5 -1 4 6 7 , w a r s z t a t u D ie b o ld a L a u b e ra z H agenau w A l z a o j i . Produkow ane t u k s i ą ż k i — n i e m ie c k i e e p o sy r y c e r s k i e , B i b l i e rymowane i m o d li te w n i k i , a l e
t e ż ł a o i ó s k i e d z i e ł a p ra w n ic z e i m edyczne - z n a jd o w a ły nabywców w śró d b o g a ty c h m ie s z c z a n , s z l a c h t y i a r y s t o k r a c j i .
Podobne w a r s z t a t y p r o d u k c j i rę k o p is ó w i s t n i a ł y ró w n ie ż w in n y c h m ia s ta c h n i e m i e c k i c h ^ , f r a n c u s k ic h / 44, a n g i e l s k i c h ^ '1. 0—
o z y w iś o ie d z i a ł a ł y one t a k ż e w d u ż y c h o ś ro d k a c h m i e j s k i c h - r z e m i e ś l n i c z y c h i h a n d lo w y c h P o l s k i XV s t u l e c i a , t a k i c h j a k K ra ków, Lwów, P o z n a ń , G d ań sk , T e ru ń . A le i w m n ie js z y c h m ia s ta c h ozy m ia s te c z k a c h - p o k ry w a ją c y c h g ę s t ą s i e c i ą o b s z a r ó w c z e sn ej P o l s k i ^ _ k s i ą ż k a r ę k o p iś m ie n n a produkow ana b y ł a n a m ie js c u p r z e z k o p is tó w ł ą c z ą c y c h zw ykle p i s a n i e k s i ą g z innym z a ję c ie m . T a k ic h w ła ś n ie wytwórców k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j spotykam y w P ł o c k u , Ł o w ic z u , W a rsz a w ie , S a n d o m ie rz u , Łomży, P i o t r k o w i e , W iś-
*i *7
l i c y , O patow ie i w i e l u in n y c h m ie js c o w o ś c ia c h 4 ' .
IV . W o ś ro d k a c h m i e j s k i c h odnaw iano i p o w ie la n o p rz e d e w s z y s tk im t e k s t y używane w d y d a k ty c e . T u ta j r ó w n ie ż p r z e p is y w a no k s i ą ż k i p o tr z e b n e u czn io m i s tu d e n to m w i o h p r z y s z ł e j p ra c y zaw odow ej. Zachowane do d z i ś XV—w ie c z n e r ę k o p i s y w b i b l i o t e c e
• u n iw e r s y te c k ie j w K rakow ie w s k a z u ją , j a k w ie le te k s tó w p o d s ta wowych z r ó ż n y c h d z i e d z i n p r z e p i s a n y c h z o s t a ł o p r z e z s c h o la ró w
" i n S tu d io C r a c o T ie n s i" a lb o w p o s z c z e g ó ln y c h k o l e g i a c h i b u r - s a o h u n iw e r s y te c k ic h . A Q. Dwa podstaw ow e n a w y d z ia le a r t i u m ko
m e n ta rz e do A r y s t o t e l e s a , p i ó r a m i s t r z a p a r y s k ie g o - S z k o ta L a u r e n t i u s a de L in d o r e s / L o n d o r i u s / , p r z e p i s a ł w 1 4 1 7 /1 8 r . Mi
k o ł a j Kempe z S y sy " p r o tu n c s tu d e n s Almae U n i w e r s i t a t i s G ra c o - /’ fi
T i e n s i s i n b u r s a m a g i s t r i B e n e d i o ti H e sse " » Syn s u k ie n n i k a M i k o ł a j e r a « d w a j k ra k o w s c y s t u d e n c i - p o o h o d z ą o y z arowego M i a s t a , p r z e p i s a l i w 1425 r . s z k o ln e t e k s t y f i l o z o f i c z n e " i n pauperum bursa® i " i n demo p r i o r i s pauperum b u r s ę " . C h a r a k te r n o ta tn ik ó w s tu d e n c k i c h m ają dwa k o d ek sy n a p is a n e w K rakow ie w XV w. p r z e z M ik o ła ja S p y c y m ira i Tom asza " S r z y o t h k a " ''1'®
P o d r ę c z n i k i u n i w e r s y t e c k i e i t e k s t y podstaw ow e p r z e p i s y w a l i s t u d e n c i z p o l s k i ró w n ie ż w z a g r a n ic z n y c h u n i w e r s y t e t a c h i s z k o ł a c h . D e rsła w z G n iazdow a, n a p r z y k ł a d , p r z e p i s a ł w 1396 r . , p o d c z a s s tu d ió w w P r a d z e , k o m e n ta rz e b i b l i j n e ' ’ . J a r o s ł a w 52 ze Śrem u s k o p io w a ł tam że w r o k u 1403 P o s t y l l ę M a c ie ja z L e g n ic y ^ -1;
z P r a g i t a k ż e p o c h o d z i je d e n z kodeksów B i b l i o t e k i J a g i e l l o ń s k i e j z te k s te m Nowego T e s ta m e n tu , p r z e p i s a n y w 1417 r . p r z e z anonim ow ego, być może p o ls k ie g o , s t u d e n t a , k t ó r y p o d p i s a ł s i ę t y l k o i n i c j a ł e m T ."^ » W r o k u 1450 P aw eł z Ż ó ra w ia / d e Z o r a w ia /
k o p io w a ł t r a k t a t y p r z y r o d n i c z e " p o jo n y w ie d z ą w gim nazjum f r a n k - f u r c k im ’’'’^ . 2,a ś M ik o ła j M e lz e r, "m e d icu s e t c l e r i c u s " z P o m orza, s t u d i u j ą c w p o ło w ie XV w ie k u t e o l o g i ą w K o l o n i i , p i s a ł w ła sn o r ę c z n i e p o tr z e b n e mu t e k s t y , p o n iew a ż b e z l i t o ś n i e i "w s p o s ó b n i e l u d z k i - j a k p i s z e w jednym z k o lo fo n ó w - o g r a b i l i go z k s i ą ż e k i s z a t k a n o n ic y m ogunccy" z a z d r o s z c z ą c mu w ie d z y '’'''»
P r a k ty k a p r z e p i s y w a n ia n a w ła s n ą r ę k ę p o trz e b n y c h , do wyko
n y w a n ia zawodu te k s tó w b y ł a w XV s t u l e c i u s z e r o k o ro z p o w s z e c h n io na« S t o s o w a li j ą c z ę s t o s c h o l a r z e i n a w e t o d p o w ie d n i f o r m u la r z - p o d z ię k o w a n ie z a w y p o ż y c z e n ie k s i ą ż k i do p r z e p i s a n i a - z n a l a z ł s i ę obok p r ó ś b i p o d z ię k o w ań z a p i e n i ą d z e n a s t u d i a w c z e sk im z b i o r z e fo rm u ł l i s t o w y c h d l a u czn ió w z p o c z ą tk u XV w ie k u J . 57 J e d n a k n i e r z a d k o s p o ty k a s i ę t e ż wówczas p ro fe s o ró w u n i w e r s y t e t u , k t ó r z y w ła s n o r ę c z n ie p r z e p i s y w a l i p o tr z e b n e im do p r a c y k o d e k s y . Tak w ię c w śró d k s i ą ż e k , k t ó r e o f ia r o w a ł J a n I s n e r , p r o f e s o r t e o l o g i i w K rakow ie / 1 4 0 1 - 1 4 1 1 / , u fu n d o w a n e j p r z e z s i e b i e " b u r s a p a - uperum " z n a jd o w a ły s i ę t e ż k o d ek sy p i s a n e w ła s n ą r ę k ą J . P iln y m k o p i s t ą b y ł t e ż in n y p r o f e s o r k ra k o w s k i — J a n K anty 59. Pokaźny k s i ę g o z b i ó r , j a k i z g ro m a d z ił B ened ykt H esse w c ią g u sw ej p ó łw ie kow ej k a r i e r y u n i w e r s y t e c k i e j , z a w i e r a ł ró w n ie ż k od ek sy p i s a n e j e go w ła s n ą r ę k ą ^ « Z aś J a n D ąbrów ka, k t ó r y p o s i a d a ł je d e n z n a j w ię k s z y c h i n a j c e n n i e j s z y c h k s ię g o z b io ró w p ry w a tn y c h w P o ls c e XV w ie k u / o k . 100 rę k o p is ó w - z n i c h 89 zachow anych w B i b l i o t e c e J a g i e l l o ń s k i e j / , n i e t y l k o sku p o w ał r ę k o p i s y i zam aw iał j e u k o p i s - tó w , a l e ró w n ie ż o z ę s t o sam j e p r z e p is y w a ł c n. J e s z c z e w p o c z ą t
k a c h XVI w ie k u p r o f e s o r t e o l o g i i w K rakow ie - M ic h a ł z W rocław ia p r z e p is y w a ł w ła s n ą r ę k ą p o d r ę c z n ik i a k a d e m ic k ie p o tr z e b n e mu do p ro w a d z e n ia z a j ę ć <■
K ie b y ł a t o z r e s z t ą ż a d n a o s o b liw o ś ć ś ro d o w is k a p ro fe s o ró w k r a k o w s k ic h . W W ied n iu n a p r z y k ł a d , Tomasz E b e n d o r f e r , p r o f e s o r u n i w e r s y t e t u i znany a u t o r - h i s t o r y k , t e o l o g i d y p lo m a ta , z a jm o - w a ł s i ę t a k ż e k opiow aniem rę k o p is ó w 0 « J a n M e il o f , p ra w n ik i p ro C O f e s o r u n i w e r s y t e t u w G r e is w a l d z ie , z e b r a ł pokaźny k s i ę g o z b i ó r ko
r z y s t a j ą c z k a ż d e j o k a z j i , by p r z e p i s a ć i n t e r e s u j ą c e go t e k s t y . Z achow ały s i ę po nim 42 r ę k o p i s y , w w i ę k s z o ś c i p is a n e je g o w ła s n ą r ę k ą , choć n a je g o z l e c e n i e p ra c o w a ł t a k ż e k o p i s t a - fa m u lu s Pa
w e ł E l v in k ^ ^ . W ła sn o rę c z n e k o p io w a n ie te k s tó w b y ło z r e s z t ą p ra k t y k ą s to s o w a n ą t e ż p r z e z h u m an istó w . E n e a sz S y lw iu s z P i c c o lo m in i sam p r z e p i s a ł s t a r a n n i e swe l i s t y i p rz y g o to w a ł i o h p ię k n ą e d y c ję r ę k o p iś m ie n n ą zachow aną do d z i ś w W iedniu . Być może b y ł t o
b r a k z a u f a n i a do p r a c y zawodowych k o p is tó w , o k t ó r y c h p i s a ł P e - t r a r k a : " Q u is q u ís i t a q u e pingei*e a l i q u i d i n m em branis manuque ' c a - lamum v e r s a r e d i e e r i t , s c r i p t o r h a b e b i t u r , d o c t r i n a s om nis l g n ą - r u s , e x p e r s i n g e n i i , a r t i s e g e n s" ^ ^ » Wie u l e g a je d n a k w ą tp liw o ś c i , że t a p r a c a h u m a n is tó w - k a lig r a f ó w , k t ó r ą wysoko c e n i i chw a- l i o p a t J a n I r i t h e m i u s A 7, p r z y g o to w a ła w zo rce e s t e t y c z n e d l a k s i ą ż e k drukow anych w sła w n y c h o f ic y n a c h re n e s a n s o w y c h .
Można t u w skazać in n e j e s z c z e w yp adk i p i s a n i a w ła s n ą r ę k ą p o tr z e b n y c h do w ykonyw ania zawodu t e k s t ó w . M a g is t e r a r t i u m Miko
ł a j W iś lic z k a z Krakowa - je d e n z n i e l i c z n y c h wówczas ż o n a ty c h m a g is tró w - z a tr u d n io n y w s ą d z i e wyższym praw a n ie m ie c k ie g o n a zamku k rakow skim n i e t y l k o kupow ał p o tr z e b n e mu t e k s t y , a l e j e ró w n ie ż sam p r z e p is y w a ł i opracowywał- . P r o f e s o r medycyny J a n z D o b re j /z m . 1 4 4 7 / k o p io w a ł w K rakow ie p o tr z e b n e mu t r a k t a — t y m edyczne 69, a l e t o samo r o b i ł w G dańsku medyk P i o t r L a n d e s - b e r g 70. B ardzo c z ę s t o ró w n ie ż duchow ni p r z e p i s y w a l i sam i t e k s t y , k tó ry m i p o s ł u g i w a l i s i ę w sw ej p r a c y . P o p u la r n a w ś r e d n io w ie c z u
" W iz ja T ú n d a la " p r z e p i s a n a z o s t a ł a " p r z e z J a n i d l a t e g o ż Ja n a " « , s t w i e r d z i ł k r ó tk o je d e n z duchow nych k o p is tó w . R obiono t a k n i e t y l k o w d u ż y c h o ś ro d k a c h m i e j s k i c h , t a k i c h j a k Kraków czy G d a ń sk 72, a l e i w m n i e j s z y c h m i a s t a c h i a l a s t e o a k a o h a n aw et n a w s i - j a k ów K onrad P u l t i f i o i s " p le b a n o s i n Quedenow", k t ó r y p r z e p i s a ł w r o k u 1409 k o d e k s z ró żn y m i k a z a n ia m i i t r a k t a — ta m i t e o l o g i i p r a k t y c z n e j 73. P o z a p o tr z e b y zawodowe w y s z e d ł w p o ło w ie XV w ie k u j e d e n ze zn an y o h b i b l i o f i l ó w p o l s k i c h ,p r o b o s z o z w i e j s k i M ik o ła j z J a d o w n ik pod Krakowem, c h ło p z p o c h o d z e n ia . P rz e p is y w a n e p r z e z s i e b i e k o d ek sy z d o b i ł naiw nym i ry su n k a m i i s t a r a n n i e o p is y w a ł, z a z n a c z a j ą c c z a s i m ie js c e k o p io w a n ia ; n a g r z b i e t a c h opraw n a k l e j a ł z a ś k a r t e c z k i z n a p ise m w łasn o ścio w y m ?4,
K s i ą ż k i p i s a n e n a w ła sn y u ż y te k n i e m ia ły p i e r w o t n i e fu n k c j i to w a r u , n i e b y ły bowiem produkow ane w o e lu s p r z e d a ż y . K ie można je d n a k te g o s p o s o b u w y tw a rz a n ia k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j i — d e n ty fik o w a ó z p r o d u k c ją s k r y p to r ió w k l a s z t o r n y c h w o zesn eg o ś r e d — n io w ie o z a . J a k s ł u s z n i e z a u w a ż y ł H .L tllf in g 75, p r z e n i e s i o n a ze s k r y p to r ió w k l a s z t o r n y c h do k o le g ió w u n i w e r s y t e c k i c h , p ra c o w n i u c z o n y c h , s a l s z k o ln y c h ozy iz b y p le b a n a lu b n o t a r i u s z a p r a k t y k a k o p io w a n ia rę k o p is ó w u l e g ł a s e k u l a r y z a c j i i i n d y w i d u a l i z a c j i . K ie b y ł a ju ż ć w ic z e n ie m a s c e ty c z n y m ozy p r a c ą wykonywaną n a chwa
ł ę b o ż ą , a l e z a ję c ie m , k t ó r e m ia ło d o s ta r c z y ć t e k s t y p o tr z e b n e
p r z e p is u ją c e m u do w ykonyw ania zaw odu. P r a k ty k a p i s a n i a te k s tó w n a w ła s n y u ż y te k j e s t p o n a d to św iadectw em r o s n ą c e g o z a p o tr z e b o w a n ia n a k s i ą ż k ę p r z e d e w s z y s tk im w k r ę g u k u l t u r y m i e j s k i e j p ó źnego ś r e d n io w ie c z a . I w r e s z c ie t r z e b a p a m ię ta ć ró w n ie ż o ty m , że t a k i r ę k o p i s - n o t a t n i k , p is a n y n a w ła sn y u ^ t e k , mógł byó p ó ź n ie j t a k ż e p rze d m io te m h a n d lu . P rz y k ła d e m t e g o j e s t zachow any w E r f u r o i e r ę k o p is z t e k s t a m i s z k o ln y m i, n a p is a n y w końcu XIV w. w G n ie ź n ie i s p rz e d a n y p ó ź n ie j n a t a r g u w E r f u r o i e ? ^ .
V. K s ią ż k a u n i w e r s y t e c k a , s z k o l n a , a t a k ż e k s i ą ż k i fachow e grom adzone p r z e z s c h o l a r z y w o k r e s i e t r w a n i a n a u k i czy kopiow ane p ó ź n i e j - w o z a s i e w ykonyw ania j u ż p r a c y zaw odow ej, w s z y s tk ie one p i s a n e b y ły pismem szy b k im : k u rsy w ą / c u r s i v a t e x t u a l i s / , b a s t a r d ą ozy k u r r e n t ą / c u r s i v a o u r r e n s / . P anow anie ty o h odm ian p ism a go
t y c k i e g o w k s ią ż c e b i b l i o t e c z n e j w XV w iek u j e s t z ja w is k ie m o g ó l
nym, w y stę p u ją c y m w P o l s c e i in n y c h k r a j a c h , a związanym z popu
l a r y z a c j ą te k s tó w s z k o ln y c h i fach ow ych o r a z k o n i e c z n o ś c i ą s z y b - k ie g o tem pa l o h p r o d u k c j i . K o n ie c z n o ść p r z y s p i e s z e n i a tem pa p r o d u k c j i te k s tó w d o p r o w a d z iła t e ż do u k s z t a ł t o w a n i a s i ę w n i e k t ó r y c h u n i w e r s y t e t a c h / P a r y ż , B o lo n ia , O x fo rd , N e a p o l /, « e e l u p r o d u k c j i p o d rę c z n ik ó w u n i w e r s y t e c k i c h , s y s te m u tz w . p e c j i , n a d z o row anego p r z e z w ła d z ę r e k t o r s k ą , k t ó r a p i ln o w a ł a c e n i j a k o ś c i p r o d u k c j i ’'’8 » W E u ro p ie Środkow ej p r z e w a ż a ł in n y s y s te m : p i s a n i e pod d y k ta n d o . R ów nież w P o ls c e s t u d e n c i krak o w scy i u c z n io w ie i n n y c h s z k ó ł p o l s k i c h p r z e p i s y w a l i p o tr z e b n e im k s i ą ż k i n a j c z ę ś c i e j pod d y k ta n d o m is trz ó w i b a k a ł a r z y . Zachowane do d z i ś XV~wieczne r ę k o p i s y w b i b l i o t e c e u n i w e r s y t e c k i e j w K rakow ie p o k a z u ją , ja k w ie le te k s tó w podstaw ow ych z ró ż n y c h d z i e d z i n p o w s ta ło w ł a ś n ie w t e n s p o s ó b . Tak n a p r z y k ła d L e o n a rd z R u s i p r z e p i s a ł pod d y k ta n d o j a k i e g o ś b a k a ł a r z a w K rakow ie w 1424 r . t r a k t a t "Summa v i r t u - tum" , w tym samym c z a s i e P i o t r ze S łu p c z y n a p i s a ł t e k s t "Com
pendium t h e o lo y c e v e r i t a t i s " podyktow any p r z e z m a g i s t r a B a r t ł o - m i e j a , r e k t o r a j e d n e j ze s z k ó ł k ra k o w s k ic h . K ilk a l a t p ó ź n ie j /1 4 2 8 r . / t e n ż e m a g i s t e r B a r tło m ie j d y k to w a ł t r a k t a t Tom asza z Akw inu, zachowany w k o d e k s ie p isan y m p r z e z M ik o ła ja z L u b r a n ii 81. Anonimowy k o p i s t a , k t ó r y n i e c h c i a ł u ja w n ić swego i m i e n i a / " n o men n o n im p o s u l, q u i a s a t i s m ale f i n i v l " / , p r z e p i s a ł w 1462 r . t e k s t y k o m en ta rz y f i l o z o f i c z n y c h pod d y k ta n d o m a g i s t r a J a n a z T o s th / ? / " I n s c o l a s .M a r ie i n t r a m uros C r a o o v ie n s e s " 82. P o d o b - n y c h przypadków z t e r e n u Krakowa można by t u p r z y to c z y ć w ię c e j 83.
Ciekawym p rz y k ła d e m p r a k t y k i p i s a n i a pod d y k ta n d o w in n y c h s z k o ł a c h p o l s k i c h j e s t k o d ek s przechow yw any d z i ś w N e a p o lu . Za
w i e r a on m iędzy in n y m i k o m e n ta rz do A r y s t o t e l e s a , k t ó r y p r z e p i s a ł w 1433 r . M ik o ła j z W arki pod d y k ta n d o m a g i s t r a w s z k o le w Ł ow iczu 82*'. W s z k o le p o z n a ń s k ie j p i s a ł w 1428 r . ś w ię to s ła w z Ro
gowa t e k s t B o e o ju s z a "De o o n s o la t io n e p h i l o s o p h i a e ” dyktow any p r z e z b a k a ł a r z a J a n a ze Ś ro d y 8 ' . T u t a j t e ż k i l k a n a ś c i e l a t póź
n i e j / 1 4 6 4 / m a g i s t e r W in cen ty z R z e s z o ta rz e w a d y k to w a ł t e k s t y f i l o z o f i c z n e , zachow ane w r ę k o p i s i e sp o rząd zo n y m p r z e z M a rc in a z K onio jadó w 8 . W jednym z kodeksów B i b l i o t e k i J a g i e l l o ń s k i e j za
cho w ał s i ę t e ż s ło w n ik ł a c i ń s k i p r z e p i s a n y w 1448 r . p r z e z Miko
ł a j a ze S t r z e l i ć w s z k o le z g o r z e l e c k i e j pod d y k ta n d o A n d r z e ja z Głogowa8? .
Ten s p o s ó b s ta n d a rd o w e g o i sto su n k o w o t a n i e g o p o w i e la n i a te k s tó w s z k o ln y c h i fach o w y ch z a s p o k a j a ł r o s n ą c e u n a s z a p o t r z e bow anie n a t e g o r o d z a j u k s i ą ż k i , I d o p ie r o w p o c z ą tk a c h XVI w.
o f ic y n y d r u k a r s k i e Krakowa z a c z ę ły produkow ać k s i ą ż k i n a p o t r z e by u n i w e r s y t e t u i s z k ó ł . W E u ro p ie ś ro d k o w e j t e n s y s te m p ro d u k o w a n ia rę k o p is ó w s to so w a n y b y ł ró w n ie ż p o z a ś ro d o w is k ie m sz k o ln y m . 0 sławnym c z e s k im k a z n o d z i e i J a n i e M il i c z u z K ro m le ry ż a /zm . 1 3 7 4 / p i s a l i w s p ó ł c z e ś n i , że d l a s z y b k ie g o i masowego p o w ie la n ia sw o ic h te k s tó w z a t r u d n i a ł d u ż ą g ru p ę k o p is tó w , k t ó r z y pod d y k ta n do p r z e p i s y w a l i k a ż d e g o d n i a t o , co M i l i c z w d n iu p o p rz e d n im n a - p i s a ł . W t e n s p o s ó b zapew ne p o w ie la n o t e ż w p o l s k i e j k a n c e l a r i i k r ó l e w s k i e j t e k s t y s łu ż ą c e p r o p a g a n d z ie p o l i t y c z n e j i celom dy
p lo m aty czn y m ,
VT. Równie po w szechne w XV w ie k u , j a k p r a k t y k a p i s a n i a n a w ła s n y u ż y t e k , b y ło k o p io w a n ie k s i ą ż e k n a zam ów ienie i z a z a p ł a t ę . S tu d e n c i 1 u c z n io w ie , n a u c z y c i e l e s z k ó ł m i e j s k i c h , ubodzy k l e r y c y , duchow ni n i ż s z y c h s t o p n i n i e t y l k o p r z e p i s y w a l i t e k s t y n a w ła s n y u ż y t e k , a l e c z ę ś c i e j może n aw et z a jm o w a li s i ę p ro d u k c
j ą k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j d l a z a ro b k u , na s p r z e d a ż . Ta g ru p a p ó ź n o ś r e d n io w ie c z n e j i n t e l i g e n c j i m i e j s k i e j c z y n n a b y ł a ró w n ie ż p ó ź n i e j w p r o d u k c j i k s i ą ż k i d ru k o w a n e j 89. ,
Tak w ię c s p o r o kodeksów w b i b l i o t e k a c h p r o fe s o ró w krakow s k i c h z o s t a ł o d l a n i c h p r z e p i s a n y c h p r z e z u b o g ic h s tu d e n tó w , u - s łu g u ją c y m swoim m is trz o m . J a n z Moraw p r z e p i s a ł w 1412 r . r ó ż ne t r a k t a t y t e o l o g i c z n e p r o f e s o r o w i k rakow skiem u Ja n o w i z K lu c z - b e r k a 90. D la B e r n a rd a z N ysy, p r o f e s o r a t e o l o g i i , k o p io w a li ko
d e k sy dwaj je g o s t u d e n c i - s łu ż ą c y : J a k u b C ro c k e r z e S t r z e l i n a / 1 4 6 4 / i M a rc in K B ler ze S t r z e l i o /1 4 7 O /^ J'. Innem u p r o f e s o r o w i krak o w sk iem u J a n o w i z In o w ro c ła w ia p r z e p is y w a ł t e k s t y s t u d e n t — s łu ż ą c y J a n Heydeke z D ą b ia / d e D am m is/, p ó ź n ie j s z y znany buma
n i s t a i p i s a r z m i e j s k i w K rakow ie go. Z nakom ity a s tro n o m i l e k a r z P i o t r G aszo w ieo , p r o f e s o r i r e k t o r u n i w e r s y t e t u k ra k o w s k ie g o , m ia ł ró w n ie ż dwóch, s tu d e n tó w - " f a m u lu s ów" , k tó r z y p i s a l i d l a n ie g o w K rakow ie i k t ó r y c h z a b i e r a ł z s o b ą u d a ją c s i ę w p o d ró że naukowe po E u r o p ie , by t a k ż e z a g r a n i c ą k o p io w a li d l a n ie g o t e k s t y 94. Jednym z n i c h b y ł J a n Zm ora, s y n szew ca z L e ś n ic y . K ie u k o ń c z y ł on s tu d ió w u n i w e r s y t e c k i c h , p o w ię k s z a ją c zapew ne g ro n o ś w i e c k i e j i n t e l i g e n c j i m i e j s k i e j z a r a b i a j ą c e j p is a n ie m n a swe u tr z y m a n ie 95»
Wśród p o l s k i c h k o p is tó w s c h y łk u ś r e d n io w ie c z a s p o ty k a s i ę l u d z i , k t ó r z y o k r e ś l a l i s i e b i e ja k o " p a u p e r e s " - u b o d z y . K a z a n ia P e r e g r y n a z O pola w k o d e k s ie z n a jd u ją c y m s i ę n ie g d y ś w b i b l i o t e ce k l a s z t o r u benedyktynów n a Ł y s e j G órze p r z e p i s a n e z o s t a ł y w 1399 r . " p e r manus o u iu sd am p a u p e r i s ” . " P a u p e r” Ś w ię to sła w k o - p io w a ł w 1418 r . z b i ó r k a z a ń t e g o ż sam ego a u t o r a 96. S p rz e d 1415 r . p o c h o d z i t e ż k o d ek s z k a z a n ia m i H enryka de P r i m a r i a p r z e p i s a n y " p e r manus ou iu sd am p a u p e r i s S t a n i s l a l " d l a k a n o n ik a k i e l e o k i e g c S t a n is ł a w a z Ja n k o w ie go. T e k s ty s z k o ln e , zachow ane w ko
d e k s ie B i b l i o t e k i J a g i e l l o ń s k i e j , k o p io w a ł w 1419 r . W isław " p a - u p e r " z B ł o n i a ' . In n y k o p i s t a je d n e g o z ko m en tarzy b i b l i j n y c h 98 p o d p i s a ł s i ę ja k o J a k u b sy n B a r t a , " d l c t u s m is e r a g en s de B a d z ie — iów !,^ 5 . M a c ie j " p a u p e r " z P a b ia n o w ic / d e P a b y a n o w ic z e / p r z e p i s a ł s t a r a n n i e k o d ek s z t e k s t a m i p raw n ic z y m i H uguocio P i s a n i , z a ś An
d r z e j z K o ła / d e G o lo /, t a k ż e " p a u p e r " , sk o p io w a ł " D i a l o g i " pa
p i e ż a G rz e g o rz a W ie lk ie g o “ ^0 . B y li t o zapewne ubodzy s c h o l a r z e - k l e r y c y lu b naw et j u ż k s i ę ż a - ja k ów " p a u p e r p r e s b i t e r " p r a c u j ą cy d l a k a n o n ik a k i e l e c k i e g o S t a n is ł a w a z J a n k o w i c ^ ^ - d l a k t ó r y c h p r z e p is y w a n ie k s i ą ż e k b y ło i s t o t n y m ź ró d łe m u tr z y m a n ia .
Ta g ru p a - u b o g ic h duchownych - j e s t dośó l i c z n a w śró d p o l
s k i c h k o p istó w XV w ie k u p i s z ą c y c h n a z l e c e n i e i z a w y n ag ro d zen iem . Zwykle t e ż s t a r a l i s i ę o n i wykonać s u m ie n n ie p o w ie rz o n ą im p r a c ę - j a k W o jc iec h / A l b e r t / z Grochow a, k t ó r y p r z e p i s u j ą c w l a t a c h 1 4 0 8 -1 409 ró ż n e t e k s t y t e o l o g i i p r a k t y c z n e j d l a m a g i s t r a M a o ie ja z K o ła u s p r a w ie d l iw ia s i ę z p o p e łn io n y c h błędów i pom yłek: "non bene f i n i v i , quondam p e s sim u s e x e m p la r h a b u i" . Wśród z l e c e n i o —
dawców b y l i o c z y w iś c ie c z ę s t o l u d z i e z a m o ż n i, j a k d z ie k a n ś re m s k i J a k u b , k tó re m u w 1447 r . p r z e p i s a ł M ik o ła j / d e C . / “ D i a lo g i " G rz e -
g o r z a W ie lk ie g o 103, lu b k a n o n ik k a te d r y k r a k o w s k ie j , p l e b a n k o ś
c i o ł a W s z y s tk ic h Ś w ię ty c h i p r o f e s o r t e o l o g i i A r a o lf z M irz y ń c a , d l a k t ó r e g o k o p io w a ł w 1479 r . K lem ens z Im bram ow io, s y n G rzego
r z a sz e w c a 10^ . W aw rzy n iec, p le b a n z R a d z ie jo w a , o trz y m a ł naw et z l e c e n i e z dworu k r ó l a W ładysław a J a g i e ł ł y n a w ykonanie m s z a łu , zapew ne d l a k t ó r e g o ś z k o ś c io łó w n a L i tw ie , Wie zaw sze je d n a k k o p i ś c i c i z n a jd o w a li b o g a ty c h k l i e n t ó w . W aw rzyniec, " c l e r i c u s de L iszco w o" n a K ujaw ach, zam ów ił u M a rc in a w ik a re g o z R a r c h a n ia ko
d e k s z t e k s t a m i p ra w n ic z y m i, z a ś z a p ł a t ą z a p r a c ę k o p i s t y b y ła
" i o p u l a b a r c h a n i" w a r t o ś c i 20 g r o s z y . Sam son, w ik a ry z R yczyny, p o d j ą ł s i ę p r z e p i s a n i a z b i o r u k a z a ń d l a J a n a p le b a n a w D z i e r z b i - c a c h / i n D z i r z b i o z e / . Obie p r a c e z r e s z t ą n i e z o s t a ł y wykonane w p rz e w id z ia n y m t e r m i n i e i d l a t e g o spraw y t e t r a f i ł y - w 1422 i 1428 r . - do s ą d u b is k u p ie g o we W łocław ku10^ .
A ktyw ność p i s a r s k a w o ś ro d k a c h p r o w in c jo n a ln y c h w z r a s t a w c ią g u XV w ie k u , w m ia r ę n a s y c a n i a k r a j u lu d ź m i k s z ta łc o n y m i w u n i w e r s y t e c i e k rakow skim ozy in n y c h s z k o ł a c h m i e j s k i c h . Od połow y t e go s t u l e c i a r o ś n i e t e ż i l o ś ó i n f o r m a c j i o owych k o p i s t a c h , d z ia — ł a j ą c y c h w m ały c h m ia s te o z k a c h lu b n aw et po w s ia c h , k t ó r z y ł ą c z y l i n i ż s z e f u n k c j e k o ś c i e l n e z p rz e p is y w a n ie m r ę k o p is ó w . J a k i ś A l
b e r t " c l e r i c u s de R a d o sz y c e " k o p iu je w 1466 r . p o d rę c z n e t e k s t y d u s z p a s t e r s k i e d l a k s i ę d z a J a n a /" T h o to b y e x a n s z e J a n y e " / 1®?, M ik o ła j k a n t o r / s u c c e n t o r / w C z u lic a c h p r z e p i s u j e p o p u la r n y p o d - r ę c z n i k M ik o ła ja z B ło n ia . J a n , p le b a n w G rudusku / i n Grudow- s k o / n a M azowszu, p o d j ą ł s i ę n aw et w y k o n a n ia a n t y f o n a r z a , co wy
m agało j u ż s p o ry c h u m i e j ę t n o ś c i k a l i g r a f i c z n e g o p i s a n i a 1 0 ^ . A le w t y c h o ś ro d k a c h p r o w in c jo n a ln y c h p rz e p is y w a n o n i e t y l k o " k s i ą ż k i fach o w e" d l a d u c h o w ie ń stw a , s ł u ż ą c e celo m k u l t u , e d u k a c j i r e l i g i j n e j i p ro p ag a n d y i d e o l o g i c z n e j . T u t a j zapewne r ó w n ie ż , w k r ę g a c h r a d y k a l n i e n a s ta w io n e j c z ę ś o i n i ż s z e g o d u c h o w ie ń stw a , po
w ie la n e b y ły t e k s t y t r o p i o n e p r z e z w ła d z e k o ś c i e l n e w XV w ie k u ja k o k s i ą ż k i h e r e t y c k i e 11®.
N ie rz a d k o w śró d k o p is tó w p o l s k i c h późnego ś r e d n i o w i e c z a s p o ty k a s i ę t e ż n a u c z y c i e l i / r e k t o r ó w / s z k ó ł m ia s t i m ia s te c z e k . R y ła t o g ru p a l u d z i n i s k o zw ykle u p o s a ż o n y c h , k t ó r z y swe obo w iąz
k i p e d a g o g ic z n e t r a k t o w a l i ja k o z a j ę o i e p r z e jś c io w e o c z e k u ją o n a awans w k a r i e r z e k o ś c i e l n e j lu b p rz e c h o d z ą c do p r a c y w a d m i n i s t r a c j i p aństw ow ej czy m i e j s k i e j 111. Obok p r a c y w s z k o le c z ę s t o ko
p i o w a l i o n i k s i ą ż k i n a z a m ó w ie n ie , z a w y n ag ro d zen iem . J u ż w k o ń c u XIV w ie k u dwór k r ó le w s k i z l e c a ł p rz e p is y w a n ie k s i ą g - zapewne d l a nowo fundow anyoh k o ś c io łó w l i t e w s k i c h - re k to ro m i n a u c z y c ie lo m sz k o ln y m . Jednym z n i c h b y ł B a r tło m ie j z J a s ł a , r e k t o r s z k o ły k o - l e g i a c k i e j w S a n d o m ie rz u i wówczas j u ż m a g i s t e r a r t i u m , p ó ź n i e j s z y p r o f e s o r k r a k o w s k i; d ru g im - B e r n a r d , n a u c z y c i e l je d n e j ze s z k ó ł k ra k o w s k ic h • Od połowy XV s t u l e c i a , gdy z a p o trz e b o w a n ie n a k s i ą ż k ą j e s t c o r a z w ię k s z e i k ie d y c o ra z l i c z n i e j s z e s ą m ałe p ry w a tn e z b io r y p o d rę c z n e k s i ą ż e k " fa c h o w y c h " , r ę k o p i s y k o p i u ją c o r a z c z ę ś c i e j n a u c z y c i e l e s z k ó ł p r o w in c jo n a ln y c h , j a k n a p r z y - k ł a d M ik o ł a j, r e k t o r s z k o ły w Radom iu / 1 4 6 6 / J czy J a n , n au czy - c i e l s z k o ły w G rabow ie n a Mazowszu / 1 4 6 2 / 11\
V I I . P r o d u k c ją k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j z a jm o w a li s i ę - obok n a u c z y c i e l i i n i ż s z e g o d u c h o w ie ń stw a - ró w n ie ż i n n i p r z e d s t a w i c i e l e p ó ź n o ś re d n io w ie c z n e j i n t e l i g e n c j i : n o t a r i u s z e p u b l i c z n i , p i s a - r z e m ie js c y i k a n c e l a r y j n i 115. L u d z ie c i , k s z t a ł c e n i w s z k o ła c h m i e j s k i c h z program em r e t o r y k i ozy n aw et n a u n i w e r s y t e t a c h , obok in n y c h z a j ę ć w a d m i n i s t r a c j i czy s ą d o w n ic tw ie , k o p io w a li t a k ż e r ę k o p is y n a z a m ó w ie n ie . P o t r a f i l i p i s a ć p i ę k n i e , k a l i g r a f i c z n i e , c h o ć u ż y w a li t a k ż e s z y b k i e j i m ało o z y t e l n e j kursyw y o r a z k u r r e n - t y 1 1 8 ; b y l i ró w n ie ż c z ę s t o znawcami p ism a i d z i ę k i p r a k t y c e kan
c e l a r y j n e j r o z p o z n a w a li ró ż n e r o d z a j e p ism i b i e g l e c z y t a l i skom - p lik o w a n e r ę k o p i s y 117•
D z ie łe m n o t a r i u s z y i p i s a r z y m i e j s k i c h b y ły ozdobne k s i ę g i p r z y w ile jó w i praw m i e j s k i o h , j a k s ły n n y " c o d e x p i c t u r a t u s " z p o o z .
w. B a l t a z a r a B e h e m a ^ 8 ; ohoó j u ż w ie k w c z e ś n ie j / 1 3 9 7 / no_
t a r i u s z k r ó le w s k i S t a n is ł a w k o p io w a ł n a z l e c e n i e ra d n y c h p rz y w i
l e j e m i e j s k i e , p o b i e r a j ą c z k a sy m i a s t a Krakowa 10 g rz y w ie n n a w y d a tk i z tym zw ią za n e . K o p iś c i c i p r z e p i s y w a l i ró w n ie ż in n e t e k s t y . Zapewne w ię k s z o ś ć ze z n a n y ch rę k o p is ó w p raw n y ch , j a k s t a t u t y K a z im ie r z a W ie lk ie g o /p o n a d 30 r ę k o p is ó w / i ró ż n e w e r s je p r a wa m a g d e b u rs k ie g o , p r z e p i s a n y c h z o s t a ł o p r z e z n o t a r i u s z y i p i s a - r z y m i e j s k i c h 120» N iem ały u d z i a ł w tym p o w ie la n iu fach o w y ch t e k stó w z z a k r e s u praw a m i a ł , o c z y w iś c ie , o ś ro d e k k r a k o w s k i; a t o d z i ę k i u n iw e r s y te to w i i je g o k a te d ro m p ra w a , k a n c e la r io m urzędów m i e j s k i c h i i n s t y t u c j i k o ś c i e l n y c h , d z i ę k i t a k ż e k a n c e l a r i i k ró
l e w s k i e j . A le k o d ek sy p ra w n ic z e p i s a n o ró w n ie ż p o z a Krakowem. W r o k u 1463 pokaźn y z b i ó r te k s tó w p raw nych - m .in . a r t y k u ł y P raw a M a g d eb u rsk ie g o i Z w ie r o ia d ła S a s k ie g o , ustaw odaw stw o K a z im ie rz a
W ie lk ie g o i W ład y sław a J a g i e ł ł y , praw o m a g d e b u rs k ie - s k o p io w a ł s t a r a n n i e i o z d o b n ie P aw eł K o s tk a , m ie s z c z a n in z W o jn ic z a ' .121 J e s z c z e w r o k u 1482, n a z l e c e n i e b u r m i s t r z a M a lb o rk a , p r z e p i s a ł k s i ę g ę praw a m a g d e b u rs k ie g o J a k u b T y n a p p e l z P u ck a / d e P a u t z k / - n o t a r i u s z p u b lic z n y d i e c e z j i w ło c ła w s k ie j122
N o t a r i u s z e , p i s a r z e k a n c e l a r y j n i , m ie js c y p r o d u k o w a li je d n a k n i e t y l k o r ę k o p i s y z z a k r e s u p ra w a . Wśród kodeksów p r z e z n i c h k o p io w anych z n a j d u j ą s i ę n a d to t e k s t y p o d rę c z n ik o w e z za
k r e s u t e o l o g i i p r a k t y c z n e j , t e k s t y l i t e r a c k i e i p o d r ę c z n ik i s z k o l n e , a n aw et k s i ę g i l i t u r g i c z n e . D z i a ł a j ą c y w l a t a c h 1 3 6 9 - 1400 w K a z im ie rz u /p o d Krakowem/ J a k u b - p i s a r z m i e j s k i k a z i m i e r s k i , b a k a ła r z " i n a r t i b u s " i n a u c z y c i e l s z k o ły p r z y k o ś c i e l e Bożego C i a ł a - k o p io w a ł, ilu m in o w a ł i o p r a w ia ł k s i ę g i l i t u r g i c z ne d l a budowanego k o ś c i o ł a p a r a f i a l n e g o ; o trzy m y w ał z a t o z a p ł a - t ę z k a sy m i e j s k i e j 123» K r z y s z t o f E e b e n o z , n o t a r i u s z k r a k o w s k i, n a p i s a ł k o d e k s z a w i e r a ją c y d z i e ł o J ó z e f a P la w iu s z a , k t ó r y b y ł
"Lp/i
n ie g d y ś w ł a s n o ś c i ą J a n a D łu g o s z a . Wacław z B r o d n i, p i s a r z ka
p i t u l n y k ra k o w s k i i n o t a r i u s z p u b l i c z n y , b y ł ró w n ie ż k o p i s t ą k s i ą g . Zaś Wacław U b o g i, r e k t o r s z k o ły k a t e d r a l n e j krakow s k i e j i n o t a r i u s z p u b l i c z n y , zajm ow ał s i ę t a k ż e kopio w aniem r ę - k o p isó w o t r e ś o i t e o l o g i c z n e j i l i t e r a c k i e j 1 PA. Wspomnijmy t u
j e s z c z e o jednym n o t a r i u s z u p u b lic z n y m i w ikarym k a te d r y krakow s k i e j , k t ó r e g o p r o d u k c ja r ę k o p iś m ie n n a n a p r z e ło m ie XV/XKI w ie
ku s t a n o w i ł a k o n k u r e n c ję d l a ś w ie c k ic h k o p is tó w - k a li g r a f ó w d z i a ł a j ą c y c h wówczas w K ra k o w ie . B ył nim P i o t r P o s ta w a , s y n n i e - zam ożnego m ie s z c z a n in a z P ro s z o w ic 127, k o p i s t a - a być może rów
n i e ż i l u m i n a t o r — dwóch b o g a to z d o b io n y c h kodeksów l i t u r g i c z n y c h p i s a n y c h n a p e rg a m in ie s l e k c j o n a r z a / z 1500 r . / i a n t y f o n a r z a , p rz e z n a c z o n y c h d l a k a te d r y k r a k o w s k ie j 128. O s t a t n i o zb a d an o je g o p r a c e i n t r o l i g a t o r s k i e , k t ó r e c i e s z y ł y s i ę u zn a n ie m k lie n tó w 129» Na z l e c e n i e N a w o jk i, c ó r k i M ik o ła ja z K o n ie o p o la , m ia ł P i o t r Po—
130 7
s ta w a p i s a ć i o p ra w ić j a k ą ś k s ią ż e c z k ę — może c h o d z ił o t u o znany z a b y te k ję z y k a p o l s k i e g o , tz w . M o d lite w n ik N aw o jki J . Swoim try b e m ż y c i a p r z y p o m in a ł b a r d z i e j k re w k ie g o m a j s t r a a n i ż e l i duchow nego. Za z a n ie d b y w a n ie s w o ic h obowiązków k o ś c i e l n y c h , w łó c z e n ie s i ę po k a rc z m a c h i p rz e b y w a n ie w m ie js c a c h n ie o d p o w ie d n i c h "w c ią g u d n i a i n o c ą ” w w e s o łe j k o m p a n ii - c z ę s t o "cum me- r e t r i c i b u s " - o r a z z a in n e " n ie ro z w a ż n e i s k a n d a l i c z n e p o s t ę p k i n ie o d p o w ie d n ie d l a s t a n u duchow nego" k a ra n y b y ł n a w e t p r z e z są d b i s k u p i 1^ „
A n a lo g ic z n e g ru p y l u d z i p i ó r a d z i a ł a ł y a k ty w n ie w p r o d u k c j i k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j r ó w n ie ż p o z a s to łe c z n y m Krakowem» J u ż w 1415 r o k u p i s a r z m i e j s k i z B u sk a, S t a n is ł a w sy n J a k u b a , p r z e p i s a ł d l a je d n e g o z kanoników k o d ek s z k a z a n ia m i Ł u k a sz a z Koźm ina 133» Dwaj i n n i n o t a r i u s z e - k o p i ś c i k s i ą g p r a c o w a li w tym samym c z a s i e n a P o m o r z u ^ \ S p o tk a ć i c h można z a tr u d n io n y c h w s k r y p t o r i a c h k l a s z t o r n y c h , j a k n o t a r i u s z a M a c ie ja ze S ł u p i , k t ó r y w 1460 r . p r a co w ał w k l a s z t o r z e ś w ię to k r z y s k im n a Ł y s e j G ó rz e , k o p i u ją c pod d y k ta n d o t e k s t y J . Zachowane w zm ianki ź ró d ło w e ś w ia d c z ą o ty m ,ż e ró w n ie ż p i s a r z e z b li ż o n y c h do w s i m ia s te c z e k p o l s k i c h z a jm o w a li s i ę p rz e p is y w a n ie m k s i ą ż e k z a w ynagrodzeniem » Za s t ó g ż y t a i 25 g r o s z y p r z e p is y w a ł P a l i s ł a w , p i s a r z m i e j s k i ło m ż y ń s k i, c a ły t e k s t B i b l i i d l a w ik a re g o w O s t r o ł ę c e ; z a ś P a w e ł, p i s a r z m i e j s k i Iłowego M ia s t a /w d i e c e z j i p ł o c k i e j / k o p io w a ł B i b l i ę d l a w ik a re g o w P ału-- k a o h J . J a k s i ę w y d a je , r ó w n ie ż t a g r u p a k o p istó w d z i a ł a j ą c y c h w m ały c h o ś ro d k a c h p r o w in c jo n a ln y c h p r z e p i s y w a ła - obok r a d y k a l n i e n a s ta w i o n e j c z ę ś c i n i ż s z e g o k l e r u - t e k s t y t r o p i o n e p r z e z w ład ze k o ś c i e l n e ja k o k s i ą ż k i h e r e t y c k i e • ' .137
Być może do t e j g ru p y p i s a r z y m i e j s k i c h czy k a n c e l a r y j n y c h z a l i c z y ć n a le ż y ró w n ie ż t y c h k o p is tó w , k t ó r z y w y s tę p o w a li ja k o l u d z i e ż o n a c i / ’’u z o r a t i ’’ , ”o l e r i o i u x o r a t i 8’/» P o s i a d a l i o n i zapew
ne n i ż s z e ś w i ę c e n i a — k t ó r e daw ały im u p r a w n ie n ia i p r z y w i l e j e s t a n u duchow nego, ohoó n i e b y l i f u n k c jo n a r iu s z a m i k u l t u - n a k ła d a l i r o d z in y i w y k o r z y s ty w a li swą e d u k a c ję s z k o ln ą p r a c u j ą c w z a » w odach w ym agających u m i e j ę t n o ś c i c z y t a n i a i p i s a n i a - '. T a k i m w ła
ś n i e k o p i s t ą b y ł G rz e g o rz Ghodek z W ie lu n ia , Bu x o r a t u 8 " , k t ó r y w l a t a c h 1418—1419 p r z e p i s y w a ł d l a G o ta r d a , p le b a n a w T rę b ac z o w ie pod W ie lu n ie m , p o p u la r n e t e k s t y z z a k r e s u t e o l o g i i p r a k t y c z n e j 139. P o p u la rn y k o m e n ta rz do psalmów t e o l o g a p r a s k i e g o K o nrad a z S o łto w a / d e S o l t a u / k o p io w a ł w 1423 r . M ik o ła j " c le riG U s u x o r a t u s de P r z y - b i s l a v i c z e n l/i° . N a le ż y do t y c h k o p is tó w t a k ż e P i o t r , ” s c r i p t o r l i - b ro ru m ” w P ło c k u , k t ó r e g o s y n - k u ś n i e r z p ł o c k i b y ł w r o k u 1445 o s k a rż o n y o h e r e z j ę 1^'1,
Z k r ę g u p i s a r z y k a n c e l a r y j n y c h i n o t a r i u s z y m i e j s k i c h wywo
d z i l i s i ę t e ż w XV w ie k u k o p i ś c i te k s tó w p o l s k i c h . Z a p i s u j ą c c z ę -
t a o
s t o po p o ls k u r o t y sądowe ozy in n e d ro b n e t e k s t y u rzędow e n a b i e r a l i o n i d o ś w ia d c z e n ia w s to s o w a n iu a l f a b e t u , ł a c i ń s k i e g o d l a o d d a n ia dźwięków mowy p o l s k i e j . P o s i a d a n i e z a ś t e j t r u d n e j - j a k w y k a z u ją j e s z c z e p ie r w s z e d r u k i p o l s k i e - u m i e j ę t n o ś c i p o z w o liło
im ró w n ie ż z a p isy w a ć d ł u ż s z e t e k s t y p o l s k i e . Tak n a p r z y k ł a d w po
ło w ie XV w ie k u M ik o ła j S u l e d a , p i s a r z m i e j s k i i b u r m i s t r z W a rk i, s k o p io w a ł dwa t e k s t y p o l s k i c h tłu m a c z e ń z b io ró w praw 1^ ^ .
P o z n a n ie d z i a ł a l n o ś c i p r o d u k c y jn e j w z a k r e s i e k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j - ł a c i ń s k i e j i p o l s k i e j - n o t a r i u s z y o r a z p i s a r z y m i a s t i m ia s te c z e k p o z w a la l e p i e j z ro z u m ie ć p roblem y ro z p o w s z e c h n i a n i a k s i ą ż e k w P o ls c e XV w ie k u , d o s t r z e c d r o g i c y r k u l a c j i t e k stó w po k r a j u i s to p n io w e g o p r z e n i k a n i a k s i ą ż k i do m a ły c h o ś ro d ków p r o w in c jo n a ln y c h . N ie w ą tp liw ie l u d z i e c i - obok n i ż s z e g o k l e r u — b y l i głów nym i p r o d u c e n ta m i k s i ą ż k i w m ały c h o ś r o d k a c h m ie j
s k i c h ; s t a n o w i l i o n i ró w n ie ż t u t a j p o k a ź n ą o z ę śó j e j u ż y tk o w n ik ó w . V I I I . W p o l s k i e j p r o d u k c j i k s i ą ż k i r ę k o p iś m ie n n e j XV w iek u i w p o w ie la n iu te k s tó w n ie m a ły zapewne u d z i a ł m ia ła ró w n ie ż kan c e l a r i a k r ó le w s k a . W y ch o dziły p r z e c i e ż s t ą d n i e t y l k o d o k u m en ty , a l e ró w n ie ż l i o z n e t e k s t y p o lity c z n o - p r a w n e i h i s t o r y c z n e , t u p i s a n o p o d r ę c z n i k i r e t o r y k i i f o r m u l a r z e , p o w ie la n o w i e r s z e o k o l i c z n o śc io w e i p a m f l e t y . P r o d u k c ja t a j e s t je d n a k d o tą d z u p e ł n i e n ie z b a d a n a , p o d o b n ie z r e s z t ą j a k d z i a ł a l n o ś ć w tym z a k r e s i e k a n c e l a r i i możnowładoów duchow nych i ś w i e c k i c h . H isto ry k ó w bowiem i n t e r e s o w a ły zw ykle same t y l k o t e k s t y i i o h a u t o r z y , n i e z a ś sp o s ó b p o w i e la n i a t y c h te k s tó w i i c h r o z p o w s z e c h n ia n ia .
Wiadomo, że w k a n c e l a r i i k ł a d z i o n o n a c i s k n a p ię k n e i s t a r a n n e p ism o . Zapewne p ra c o w n ic y k a n c e l a r i i k r ó le w s k i e j z a t r u d n i a n i b y l i ró w n ie ż p o z a k a n c e l a r i ą p r z y k o p io w a n iu t e k s t ó w . Taką w ł a ś n ie p r a c ę w y k o n ał wspom niany j u ż w yżej S t a n i s ł a w , p r z e p i s u j ą c w 1397 r o k u , n a z l e c e n i e r a d y m i e j s k i e j , p r z y w i l e j e K rakow a. I n ny n o t a r i u s z k r ó l e w s k i , F l o r i a n , k o p io w a ł w r o k u 1406 d l a m i a s t a Lwowa dokum enty k r ó le w s k ie i b u l l e p a p i e s k i e i¿t\ A le p ra c o w n ic y k a n c e l a r i i k r ó l e w s k i e j p r z e p i s y w a l i n i e w ą t p l i w i e r ó w n ie ż in n e t e k - s t y d l a k lie n tó w s p o z a dw oru m onarchy p o l s k i e g o . J e d n a k do u—
s t a l e n i a p e łn e g o o b r a z u p r o d u k c j i k s ią ż k o w e j t e j g ru p y k o p is tó w k o n ie c z n e s ą sz c z e g ó ło w e b a d a n ia p a l e o g r a f i c z n e , p o l e g a j ą c e n a z e s t a w i e n i u X V -w ieoznych kodeksów p o l s k i c h z dokum entam i k r ó l e w s k i mi t e g o c z a s u . N a le ż a ło b y t u z a c z ą ó od b a d a ń m o n o g ra f ic z n y c h , n i e
ła tw y c h z t e g o pow odu,że p r z y d u ż e j r ó ż n o r o d n o ś c i s t y l u p ism a w późnym ś r e d n io w ie c z u k o p i ś c i t e g o c z a s u u ż y w a li ró w n o c z e ś n ie k i l k a ro d z a jó w p ism a ^ ^ ^ . N a le ż a ło b y je d n a k ż e p rz e d e w s z y s tk im spo
r z ą d z i ć podstaw ow e d l a t y c h b a d a ń k o d y k o lo g io z ü y c h z e s t a w i e n i e
