Recenzent
Prof. dr hab. Wiktor Osiatyński Redaktor Wydawnictwa
Joanna Kamień
Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta
Skład i łamanie Michał Janczewski
Wszystkie zdjęcia zamieszczone w książce pochodzą z domeny publicznej
Publikacja sfi nansowana przez Rektora Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-533-6
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206
e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Spis treści
W P R O WA D Z E N I E
Konstytucja – pakt ze śmiercią i porozumienie z piekłem 9 1. Oskarżyciele, windykatorzy i historycyści 11
2. Th omas Jeff erson: amerykański sfi nks 17 3. Konstytucja mimo wszystko proniewolnicza 24
4. Historia i paradygmaty 28 ROZ DZ I A Ł I
Sędzia William Murray, Lord of Mansfi eld:
sprawy Somerset v. Stewart i Gregson v. Gilbert 37 1. Lord of Mansfi eld 39
2. Somerset v. Stewart 47 3. Masakra na statku Zong 52
ROZ DZ I A Ł I I
Sędzia William Cushing: sprawa Commonwealth v. Jennison 65 1. „Śmiertelna rana” 67
2. Quock Walker Cases 72 3. Cztery zagadki 75 4. Wymiar paradygmatyczny 85
ROZ DZ I A Ł I I I
Sędziowie George Wythe i St. George Tucker: sprawa Hudgins v. Wright 89 1. Sprawa Hudgins v. Wright 91
2. George Wythe i St. George Tucker 95 ROZ DZ I A Ł I V
Sędzia John Marshall: sprawa statku Th e Antelope 101 1. Morze i niewolnicy 103
2. Sprawa statku La Jeune Eugenie 107
3. Sprawa statku Th e Antelope 108
6 SPIS TREŚCI ROZ DZ I A Ł V
Sędzia Lemuel Shaw: sprawa Commonwealth v. Aves 115 1. Sędziowskie nieposłuszeństwo 117
2. Commonwealth v. Aves 122 3. Sędzia Lemuel Shaw 128
R O Z D Z I A Ł V I
Sędziowie Th omas Ruffi n i William Gaston:
sprawy State v. Mann i State v. Will 133 1. Th omas Ruffi n i William Gaston 135
2. State v. Mann i State v. Will 140
3. Światło socjologii refl eksyjnej Pierre’a Bourdieu 146 ROZ DZ I A Ł V I I
Sędzia Joseph Story: sprawa Prigg v. Pennsylvania 157 1. Klauzula o zbiegłych niewolnikach w Konstytucji z 1787 roku 159
2. Ustawa o zbiegłych niewolnikach z 1793 roku 161 3. Od kompromisu do konfl iktu 164 4. Paradygmatyczne znaczenie wyroku 165
5. Stan faktyczny i wyrok 168 6. Sędzia Joseph Story 173
7. Paradygmatyczny wymiar dylematów sędziowskiego sumienia 180 ROZ DZ I A Ł V I I I
Sędzia Joseph C. Hornblower:
sprawy State v. the Sheriff of Burlington i Th e New Jersey Slave Case 183 1. Chief Justice Joseph C. Hornblower 185
2. Sprawa State v. the Sheriff of Burlington 190 3. Th e New Jersey Slave Case 193
ROZ DZ I A Ł I X
Sędzia Levi Woodbury: sprawa Jones v. Van Zandt 195 1. Kilka słów o Underground Railroad 197 2. Literacki odpowiednik – John Van Tromp 202
3. Sprawa Jones v. Van Zandt 205 4. Sędzia Levi Woodbury 207
ROZ DZ I A Ł X
Sędzia Roger B. Taney: sprawa Dred Scott v. Sandford 209
1. Orzeczenie w sprawie Dred Scott v. Sandford – poprawne czy haniebne? 211
2. Kim był Dred Scott ? 213
SPIS TREŚCI 7 3. Obiecujące, ale ostatecznie niekorzystne początki 216
4. Tragiczny i ostatecznie bezskuteczny fi nał 218 5. Sędzia Roger B. Taney 222
ROZ DZ I A Ł X I
Sędziowie John McLean i Benjamin R. Curtis:
opinie odrębne do wyroku Dred Scott v. Sandford 227 1. Sędzia John McLean 229
2. Sędzia Benjamin R. Curtis 231 ROZ DZ I A Ł X I I
Sędzia Joseph R. Swan: sprawa Oberlin – Wellington Rescue 235 1. Nietypowy Oberlin College 237
2. Oberlin – Wellington Rescue 238 3. Dwie różne reakcje 240
4. Procesy 242 ROZ DZ I A Ł X I I I
Sędzia Abram D. Smith: sprawa Ableman v. Booth 245 1. Niepokorni obywatele stanu Wisconsin 247
2. Sprawy Booth I, Booth II i Booth III 250 3. Sprawa Ableman v. Booth 253
E P I LO G
XIII poprawka do Konstytucji 255
L I T E R AT U R A 265
I N D E K S OSO B O W Y 285
I N D E K S K A ZUSÓ W 290
1. OSKA RŻYCIELE, WINDYKA TORZY I HISTORYCYŚCI
Dla większości współczesnych konstytucjonalistów amerykańska ustawa za- sadnicza z 1787 roku jest symbolem wyjątkowo zwięzłego i syntetycznego aktu ustrojowego, który w swojej zasadniczej formie przetrwał ponad 200 lat.
Być może w głównej mierze zawdzięcza to swojej lapidarności ułatwiającej dynamiczną wykładnię. W amerykańskiej jurysprudencji po dziś dzień dys- kutuje się bardzo szczegółowo kwestie okoliczności historycznych wydarzeń towarzyszących narodzinom Stanów Zjednoczonych – przebiegu Pierwszego i Drugiego Kongresu Kontynentalnego w latach 1774–1789, uchwalenia De- klaracji Niepodległości z 1776 roku oraz Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii z 1777 roku, a także debat w trakcie konwencji konstytucyjnej w Filadel- fi i zwieńczonych uchwaleniem Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w 1787 roku
1czy wreszcie debat w legislaturach stanowych w pro- cesie ratyfi kacji zakończonym ostatecznie wejściem w życie ustawy zasadni- czej w 1789 roku. Wprawdzie pojawia się niekiedy pytanie, czy przypadkiem amerykańska Konstytucja nie jest z dzisiejszej perspektywy już nieco przesta- rzała
2, ale najczęściej udziela się na nie odpowiedzi negatywnej ze wskazaniem na ogromny dorobek interpretacyjny judykatury. Ten ostatni dał asumpt do stworzenia różnych teorii wykładni konstytucyjnej – od tekstualizmu, poprzez oryginalizm, intencjonalizm, strukturalizm, pragmatyzm, aż po koncepcje par excellence fi lozofi czne
3.
W licznych współczesnych publikacjach na ten temat z zakresu historii, fi lozo- fi i, socjologii, nauk politycznych i szeroko pojętej jurysprudencji szczególna rola przypada kwestii niewolnictwa. Wprawdzie ta instytucja została w sensie formal- nym ostatecznie zniesiona XIII poprawką do Konstytucji w 1865 roku, ale mimo to po dzień dzisiejszy zarówno jej złożona geneza, jak i jej skomplikowane skutki moralne, polityczne, prawne i społeczne są przedmiotem kontrowersji, niekiedy budzących duże emocje, w amerykańskiej nauce.
1
W całej książce w odniesieniu do Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej posługuję się słowem Konstytucja zapisanym wielkimi literami; przywołując konstytucje po- szczególnych stanów, zapisuję słowo konstytucja małą literą przy nazwie stanu.
2
Z nowszej literatury por. np. Is the American Constitution Obsolete?, ed. T.J. Main, Carolina Academic Press, Durham (North Carolina) 2013.
3
Szerzej na ten temat np. S.A. Barber, J.E. Fleming, Constitutional Interpretation: Th e Basic
Questions, Oxford University Press, New York 2007.
12 WPROWADZENIE. KONSTYTUCJA – PAKT ZE ŚMIERCIĄ…
Konstytucja amerykańska, jak w gruncie rzeczy każda ustawa zasadnicza, była oczywiście pewnym kompromisem
4, tyle tylko, że w kwestii niewolnictwa był to kompromis wyjątkowo ambiwalentny i brzemienny w skutki o charakte- rze niekoniecznie koncyliacyjnym, skoro ostatecznie doprowadził do wyjątkowo krwawego wewnętrznego konfl iktu zbrojnego i przyniósł ponad 600 tysięcy ofi ar, kilka milionów rannych oraz gigantyczne straty majątkowe sięgające 10 miliardów ówczesnych dolarów. Wprawdzie pojawiają się tu i ówdzie głosy tzw. neokonfede- ratów poddających w wątpliwość tezę o decydującym wpływie kwestii niewolnic- twa na wybuch wojny secesyjnej, ale przeważa stanowisko odmienne. Zwłaszcza historycy prawa i konstytucjonaliści zdają się nie mieć wątpliwości, że to właśnie przyjęty w Konstytucji kompromis w kwestii niewolnictwa oraz będące jego kon- sekwencją późniejsze wydarzenia i decyzje polityczne, zwłaszcza te z przełomu lat 40. i 50. XIX wieku, prowadziły prostą drogą do nieuchronnego konfl iktu zbrojne- go pomiędzy Północą i Południem
5. Wyraził to jasno Abraham Lincoln w swojej mowie inauguracyjnej rozpoczynającej jego drugą prezydenturę w 1865 roku:
Jedna ósma całej populacji to byli kolorowi niewolnicy, nie rozrzuceni po całej Unii, lecz zlokalizowani w jej części południowej. Ci niewolnicy tworzyli szcze- gólny i wpływowy interes. Wszyscy wiedzą, że ten interes był przyczyną wojny
6. Posługując się retoryką współczesnego amerykanisty Zbigniewa Lewickiego, można powiedzieć, że decyzje podjęte w końcu „ery tworzenia” (1607–1789) spo- wodowały, że następne okresy w historii Stanów Zjednoczonych trzeba określać mianem „ery sprzeczności” (1787–1865) i „ery konsolidacji” (1861–1945)
7.
We współczesnej amerykańskiej historiografi i i jurysprudencji poświęca się w związku z tym bardzo dużo miejsca na próbę rekonstrukcji poglądów tzw. ojców założycieli (Founding Fathers)
8w kwestii niewolnictwa, ponieważ może ona mieć
4
Por. specjalne wydanie Pepperdine Law Review 2011, vol. 38, special issue: Compromise and Constitutionalism, s. 821–944, zawierające teksty m.in. S. Levinsona, P. Finkelmana, M. Grabe- ra i R. Weisberga.
5
Tak np. P. Finkelman, How the Proslavery Constitution led to the Civil War, Rutgers Law Jour- nal 2013, vol. 43, no. 3, s. 405–438.
6
Cyt. we własnym tłumaczeniu za: P. Finkelman, State’s Rights, Southern Hypocrisy, and the Crisis of the Union, Akron Law Review 2012, vol. 45, s. 449.
7
Z. Lewicki, Historia cywilizacji amerykańskiej, t. 1–3, Wydawnictwo Naukowe Scholar, War- szawa 2009–2012.
8
W literaturze amerykańskiej przez pojęcie ojców założycieli (Founding Fathers) najczęściej
rozumie się sygnatariuszy Deklaracji Niepodległości z 1776 roku i odróżnia się ich od uczest-
1. OSKA RŻYCIELE, WINDYKA TORZY I HISTORYCYŚCI 13 istotne znaczenie dla interpretacji i oceny późniejszych wydarzeń prowadzących w prostej linii do wojny secesyjnej. Bez względu na to, czy i jak będziemy próbo- wali zrozumieć i wytłumaczyć dysonans pomiędzy ideałem wolności i instytucją niewolnictwa, ciągle powinniśmy mieć w pamięci następujące słowa amerykań- skiego historyka Edmunda S. Morgana: „To, że dwa tak sprzeczne zjawiska wystę- powały równocześnie przez tak długi okres naszych dziejów, od XVII do XIX wie- ku, stanowi główny paradoks historii Ameryki”
9.
Stanowiska w tej sprawie są tak różnorodne, że w literaturze podjęto już nawet próby ich typologizacji. Zdaniem np. Alana Gibsona autorów, którzy analizują sto- sunek sygnatariuszy Deklaracji Niepodległości i projektodawców Konstytucji do problemu niewolnictwa można podzielić na trzy zasadnicze grupy: „oskarżycieli”
(prosecutors), „windykatorów” (vindicators) oraz „historycystów” (historicists)
10. Niezależnie od tego próbuje się także dokonać reinterpretacji pierwotnego zna- czenia samej Konstytucji – jedni autorzy (Neo-Garrisonians) idą śladem oskarżeń Williama Lloyda Garrisona i uznają skrajnie proniewolniczy charakter ustawy za- sadniczej; inni (Neo-Lincolnians) skłonni są podzielić umiarkowane stanowisko Abrahama Lincolna i twierdzą, że proniewolniczy charakter miały tylko niektóre postanowienia, a nie Konstytucja jako całość i że było to konieczne dla osiągnięcia konstytucyjnego kompromisu
11. Przyjrzyjmy się przykładowo bliżej tylko pierw- szej z tych klasyfi kacji, ponieważ druga jest z nią ściśle powiązana.
ników konwencji konstytucyjnej z 1787 roku (Founding Framers). W użytym przez Gibsona kontekście Founding Fathers zdają się oznaczać zarówno jednych, jak i drugich. W literaturze polskiej W. Szyszkowski, pisząc o Waszyngtonie, Jeff ersonie i Hamiltonie, nazwał ich „twórca- mi Stanów Zjednoczonych” (Twórcy Stanów Zjednoczonych. Waszyngton, Jeff erson, Hamilton, Wiedza Powszechna, Warszawa 1980). Z kolei w antologii tekstów Franklina, Waszyngtona, Jeff ersona, Adamsa, Hamiltona i Madisona wydanej przez W. Osiatyńskiego mowa jest o „Oj- cach Założycielach” (Wizje Stanów Zjednoczonych w pismach Ojców Założycieli, oprac. W. Osia- tyński, przekł. A. Jaraczewski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977).
9
E.S. Morgan, Niewolnictwo i wolność: amerykański paradox [w:] Dwieście lat USA. Ideały i pa- radoksy historii amerykańskiej, wybór i wstęp L.D. Orton, Czytelnik, Warszawa 1984, s. 68 i nn.
10
A. Gibson, How Could Th ey Have Done Th at? Slavery and the Question of Moral Responsibil- ity [w:] tegoż, Understanding the Founding. Th e Crucial Questions, wyd. 2, University of Kansas Press, Lawrence (Kansas) 2010, s. 169–230. Jest rzeczą bardzo znamienną, że ten rozdział pod tak charakterystycznym tytułem pojawił się dopiero w drugim wydaniu pracy Gibsona, nato- miast nie było go w wydaniu pierwszym z 2007 roku. Może to pośrednio świadczyć o tym, że w ostatnich latach znacznie wzrosło zainteresowanie kwestią niewolnictwa w amerykańskim konstytucjonalizmie.
11
F.A. Nabors, How the Antislavery Constitution Won the Civil War, NYU Journal of Law
& Liberty, 2016, vol. 10, s. 346–403.
14 WPROWADZENIE. KONSTYTUCJA – PAKT ZE ŚMIERCIĄ…
Pierwsza z nich obejmuje przede wszystkim tych uczonych, którzy oskarża- ją niektórych sygnatariuszy Deklaracji Niepodległości i uczestników konwencji konstytucyjnej nie tylko o faktyczne posiadanie niewolników, lecz także o prze- konania proniewolnicze, niekiedy o podłożu wręcz rasistowskim. Zdaniem tych autorów istnieje zasadnicza rozbieżność pomiędzy wolnościowymi i równo- ściowymi ideałami Deklaracji Niepodległości a konkretnymi postanowieniami Konstytucji, chroniącymi bezpośrednio lub pośrednio interesy właścicieli nie- wolników. Taka interpretacja jest określana mianem „neogarrisonowskiej” – od nazwiska przywołanego wyżej W.L. Garrisona, twórcy ruchu abolicjonistyczne- go w Stanach Zjednoczonych, który amerykańską Konstytucję, z uwagi na jej proniewolniczy charakter, określił mianem „paktu ze śmiercią i porozumienia z piekłem” (covenant with death and an agreement with hell), odwołując się do bi- blijnej frazy
12. Z tego punktu widzenia nawet jeśli Konstytucja z 1787 roku była rodzajem koniecznego kompromisu, to cała późniejsza historia Stanów Zjedno- czonych aż do wybuchu wojny secesyjnej stanowiła w gruncie rzeczy pasmo cią-
12
Th e Liberator z maja 1842 roku – cyt. za: P. Finkelman, Affi rmative Action for the Master Class: the Creation of the Proslavery Constitution, Akron Law Review 1999, vol. 32, no. 3, s. 424, przyp. 5; por. także tegoż, Th e Cost of Compromise and the Covenant with Death, Pepperdine Law Review 2011, vol. 38, s. 845–888.
John Trumbull,
Podpisanie
Deklaracji
Niepodległości,
1819
1. OSKA RŻYCIELE, WINDYKA TORZY I HISTORYCYŚCI 15 głych ustępstw wobec proniewolniczych stanów południowych i ich interesów ekonomicznych oraz politycznych. Więcej nawet, te ustępstwa nie byłyby moż- liwe, gdyby także w niektórych stanach północnych i wśród ich reprezentantów w Kongresie nie panowały nastroje zdecydowanie antyabolicjonistyczne. Do grupy oskarżycieli Gibson zalicza przede wszystkim amerykańskiego historyka prawa i konstytucjonalistę Paula Finkelmana
13oraz irlandzkiego historyka, poli- tyka i pisarza Conora C. O’Briena
14.
Z kolei windykatorzy upominają się o dobre imię ojców założycieli, pod- kreślają ich szczególne zasługi w trakcie walk o niepodległość oraz w procesie uchwalania Konstytucji i próbują za wszelką cenę wyjaśnić oraz usprawiedliwić ich nie zawsze jasny i konsekwentny stosunek do niewolnictwa. W rezultacie, w odróżnieniu od oskarżycieli, zdecydowanie odrzucają tezę o proniewolniczym charakterze samej Konstytucji i leżącego u jej podstaw kompromisu. Inspiracji dla swoich interpretacji poszukują nie tyle u przedstawicieli ruchu abolicjoni- stycznego w rodzaju wspomnianego wyżej Williama L. Garrisona czy Wendella Phillipsa, ale raczej w umiarkowanym stanowisku Abrahama Lincolna. W re- zultacie taka interpretacja niekiedy jest określana mianem „neolincolnowskiej”.
W pismach ojców założycieli windykatorzy eksponują więc nie te fragmenty, które mogłyby świadczyć o rasizmie i aprobacie dla niewolnictwa, lecz wręcz przeciwnie – te przemawiające w gruncie rzeczy za antyniewolniczymi pogląda- mi przynajmniej większości z nich.
W podobny sposób próbują interpretować te zapisy Konstytucji, które z pozo- ru mogłyby świadczyć o jej proniewolniczym charakterze. Dosyć zgodnie wyrażają więc swoją moralną dezaprobatę wobec instytucji niewolnictwa, ale jednocześnie nie dostrzegają jakiegoś zasadniczego dysonansu pomiędzy ideami Deklaracji Nie- podległości i rozwiązaniami przyjętymi przez konwencję konstytucyjną. Wręcz przeciwnie, biorąc pod uwagę idee wolności i równości leżące u podstaw naro- dzin Stanów Zjednoczonych, uznają niewolnictwo za krótkotrwały i do pewnego stopnia konieczny epizod, o którym od samego początku było wiadomo, że dosyć szybko się zakończy. W tym sensie kompromis konstytucyjny był kompromisem
13
Finkelman jest autorem wielu prac na temat konstytucyjnych aspektów niewolnictwa, ale w interesującym mnie tutaj kontekście najważniejsza wydaje się książka Slavery and the Founders:
Race and Liberty in the Age of Jeff erson, wyd. 2, M.E. Sharpe, Armonk (New York) – London 2001.
14
O’Brien zasłynął przede wszystkim jako autor książki o Th omasie Jeff ersonie – Th e Long Aff air: Th omas Jeff erson and the French Revolution, University of Chicago Press, Chicago 1996;
por. także jego bardzo krytyczny artykuł pod charakterystycznym tytułem Th omas Jeff erson:
Radical and Racist, Atlantic Monthly, October 1996, vol. 278, issue 4, s. 53–74.
16 WPROWADZENIE. KONSTYTUCJA – PAKT ZE ŚMIERCIĄ…
racjonalnym, ponieważ bez niego nie powstałyby Stany Zjednoczone. Jeśli tak to ująć, niewolnictwo jawi się jako instytucja występująca na poziomie stanowym, z perspektywy federalnej chodziło docelowo o jego zniesienie. Do windykatorów Gibson zalicza przede wszystkim historyków Dona E. Fehrenbachera
15i Dumasa Molone’a
16oraz politologa Th omasa Westa
17.
Wreszcie trzecia grupa – historycyści. Istota ich stanowiska sprowadza się do pewnej zmiany metodologicznej. Nie chodzi bowiem o to, by z dzisiejszej per- spektywy oskarżać lub bronić ojców założycieli, lecz raczej o to, by właściwie zro- zumieć ich świat, epokę, uwarunkowania, idee, mentalność, charaktery, osobiste losy etc. Dotyczy to w szczególności kwestii niewolnictwa. Ostateczna etyczna ocena stosunku Founding Fathers do problemu niewolnictwa nie może być doko- nywana z punktu widzenia naszej współczesnej wiedzy historycznej i w oparciu o nasz system wartości, lecz powinna raczej uwzględniać moralny świat intelek- tualnych elit specyfi cznej zbiorowości, jaką było społeczeństwo amerykańskie okresu kolonialnego, a następnie przełomu XVIII i XIX wieku. Do tego dochodzą jeszcze skomplikowane konteksty ekonomiczne, polityczne i społeczne, które są bardziej czytelne z pozycji huc et tunc niż hic et nunc.
Nie oznacza to oczywiście, że wszyscy historycyści próbują w ten sposób usprawiedliwić zarówno samą instytucję niewolnictwa, jak i osobistą postawę wy- branych postaci historycznych i unikają wszelkich ocen krytycznych. Wręcz prze- ciwnie, wystarczy zestawić z sobą nazwiska różnych ojców założycieli w szerokim tego pojęcia znaczeniu, np. Jamesa Adamsa, Samuela Adamsa, Benjamina Frankli- na, Alexandra Hamiltona, Th omasa Jeff ersona, Jamesa Madisona, George’a Maso- na, Gouverneura Morrisa, George’a Washingtona czy George’a Wythe’a, by uzmy- słowić sobie, jak różny był ich osobisty i systemowy stosunek do niewolnictwa.
Potwierdza to tezę historycystów, że dla naszej ostatecznej oceny fenomenu nie- wolnictwa pewne znaczenie ma nie tylko wiedza o kontekście historycznym, lecz także znajomość cech charakteru i osobistych losów wybitnych postaci historycz-
15
W tym kontekście najczęściej przywołuje się klasyczne, wydane pośmiertnie dzieło Feh- renbachera Th e Slaveholding Republic: An Account of the United States Government’s Relations to Slavery, zebrał i oprac. W.M. McAfee, Oxford University Press, New York 2001.
16
Dumas Malone jest autorem najobszerniejszej, przygotowywanej przez kilkadziesiąt lat sześciotomowej biografi i Th omasa Jeff ersona – Th omas Jeff erson and His Time, 6 vols., Litt le
& Brown, Boston 1948–1981.
17
Th omas West jest znany przede wszystkim jako autor książki poświęconej właśnie win-
dykacji dobrego imienia ojców założycieli, zwłaszcza Th omasa Jeff ersona – Vindicating the
Founders: Race, Sex, Class, and Justice in the Origins of America, Rowman & Litt lefi eld, Lanham
(Maryland) 1997.
2. THOMAS JEFFERSON: AMERYKA ŃSKI SFINKS 17 nych. Do tej grupy uczonych Gibson zalicza m.in. Gordona Wooda
18, Bernarda Baylina
19, Henry’ego Wiencka
20oraz Petera Onufa
21.
2. THOMAS JEFFERSON: AMERYKA ŃSKI SFINKS
22Powstaje pytanie, czy pomiędzy tymi trzema grupami autorów istnieje jakieś, przynajmniej formalne, iunctim? Wydaje się, że tak i jest nim osoba Th omasa Jef- fersona. Wszyscy cytowani wyżej autorzy, oceniając stosunek ojców założycieli do problemu niewolnictwa, albo poświęcają swoją uwagę wyłącznie autorowi Uwag o stanie Wirginia (Notes on the State of Virginia)
23, albo przynajmniej na nim kon- centrują się w głównej mierze. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest kilka i wydają się one w pełni zrozumiałe.
Po pierwsze, Jeff erson jest symbolem amerykańskich ideałów wolności i rów- ności – nie brał wprawdzie bezpośrednio udziału w tworzeniu Konstytucji, po- nieważ w czasie konwencji konstytucyjnej był ambasadorem w Paryżu, ale jedno- cześnie w powszechnej opinii uchodzi za autora tekstu Deklaracji Niepodległości.
Po drugie, choć jedyne większe dzieło Jeff ersona to Uwagi o stanie Wirginia z 1781 roku (wydane pierwotnie anonimowo w Paryżu 1784 roku), jego spuści- zna pisarska jest w sensie ilościowym znacznie bogatsza i obejmuje także liczną korespondencję – z tych pism jawi się jednak obraz pełen sprzeczności co do sto- sunku autora do niewolnictwa in genere oraz osób czarnoskórych in specie.
18
Th e Creation of the American Republic, 1776–1787, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1998 (reprint pierwszego wydania z 1969 roku).
19
Th e Ideological Origins of the American Revolution, Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge (Mass.) 1992 (reprint pierwszego wydania z 1967 roku).
20
Henry Wiencek zasłynął przede wszystkim jako autor książki na temat stosunku do nie- wolnictwa George’a Washingtona – An Imperfect God: George Washington. His Slaves, and the Creation of the American Republic, Farrar, Strauss & Giroux, New York 2003. Ostatnio podobną książkę poświęcił Th omasowi Jeff ersonowi – Master of the Mountain: Th omas Jeff erson and His Slaves, Farrar, Strauss & Giroux, New York 2012.
21
Peter Onuf jest autorem wielu prac poświęconych przede wszystkim Th omasowi Jeff erson- owi – najważniejsze z nich to Jeff erson’s Empire: Th e Language of American Nationhood, Univer- sity Press of Virginia, Charlott esville 2000 oraz Th e Mind of Th omas Jeff erson, University Press of Virginia, Charlott esville 2007.
22
Tytuł tego podrozdziału zaczerpnąłem ze znanej pracy Josepha J. Ellisa, American Sphinx:
Th e Character of Th omas Jeff erson, Alfred A. Knopf, New York 1997.
23
Nowe polskie wydanie T. Jeff erson, Uwagi o państwie Wirginia, przeł. T. Wieciech, Księgar-
nia Akademicka, Kraków 2014.
18 WPROWADZENIE. KONSTYTUCJA – PAKT ZE ŚMIERCIĄ…
Po trzecie, Jeff erson był właścicie- lem licznej grupy niewolników w swo- jej posiadłości Monticello (w różnych okresach była to różna liczba, sięgają- ca nawet ponad 200 osób) i wyzwo- lił zaledwie kilku z nich. Wprawdzie próbuje się to jakoś usprawiedliwić jego osobistymi losami (windykato- rzy) oraz specyfi ką epoki (history- cyści), ale i tak pozostaje rażący dy- sonans w kontekście sławy Jeff ersona jako autora wolnościowych i równo- ściowych ideałów Deklaracji Niepod- ległości (oskarżyciele).
Po czwarte, choć w nauce spór o rzeczywisty stosunek Jeff ersona do niewolnictwa ma bardzo długą historię i sięga swoimi korzeniami jeszcze po- czątków XIX wieku, to w ostatnich latach nabrał szczególnej dynamiki – stało się tak za sprawą przeprowadzonych w 1998 roku badań DNA, które potwierdziły, że Jeff erson mógł być ojcem przynajmniej jednego z dzieci Sally Hemings, mulatki, która była jego niewolnicą, prawdopodobnie długoletnią konkubiną i jednocze- śnie przyrodnią siostrą jego żony Marty.
Ta ostatnia kwestia jest w ostatnich latach przedmiotem wnikliwych badań naukowych
24i obrosła już gigantyczną literaturą
25, jednak z uwagi na swój cha- rakter wykracza poza ramy i główny temat tego opracowania. Splątanie skompli- kowanych losów osobistych Jeff ersona z jego wybitną działalnością publiczną i znakomitym dorobkiem intelektualnym powoduje, że rzeczywiście mamy do
24
Por. Th e Jeff erson-Hemings Controversy: Report of the Scholars, ed. R.F. Turner, Carolina Aca- demic Press, Durham (North Carolina) 2011.
25
Obok cytowanej już wyżej pracy Henry’ego Wiencka (Master of the Mountain…) na szcze- gólną uwagę zasługują zwłaszcza prace przedstawicielki nauk historycznych Anett e Gordon- -Reed, Th omas Jeff erson and Sally Hemings: An American Controversy, University of Virginia Press, Charlott esville – London 1997 oraz Th e Hemingses of Monticello, W.W. Norton, New York 2008. Por. także: Sally Hemings & Th omas Jeff erson: History, Memory, and Civic Cul- ture, eds. J.E. Lewis, P.S. Onuf, University of Virginia Press, Charlott esville – London 1999;
W.G. Hyland Jr., In Defence of Th omas Jeff erson: Sally Hemings Sex Scandal, St. Martin’s Press, New York 2009; L.C. Stanton, „Th ose Who Labor for My Happiness”: Slavery at Th omas Jeff er- son’s Monticello, University of Virginia Press, Charlott esville – London 2012.
Rembrandt
Peale, Th omas
Jeff erson, 1800
2. THOMAS JEFFERSON: AMERYKA ŃSKI SFINKS 19 czynienia z postacią równie zagadkową i nieodgadnioną jak legendarny staro- żytny sfi nks. Jednocześnie temat jest na tyle obszerny i złożony, że trudno go tutaj dalej rozwijać. Skupmy się więc jedynie na kilku wybranych fragmentach z bogatej spuścizny pisarskiej Jeff ersona, które rzeczywiście mogą nas wprawiać w pewne zakłopotanie i rodzić trudności w zakresie jednoznacznej oceny jego stosunku do niewolnictwa. Trudno bowiem zgodzić się z następująca opinią wyrażoną ostatnio w literaturze polskiej przez Tomasza Wieciecha: „Kłopotli- we aspekty życia Jeff ersona, wśród których na pierwszy plan wysuwa się nie- wolnictwo, są systematycznie i skutecznie wypierane z publicznej świadomo- ści. Oprócz zawodowych historyków zajmują się nimi jedynie wszelkiego sortu demistyfi katorzy, których nie brak pod każdą szerokością geografi czną”
26. Jest wręcz przeciwnie – nie tylko w amerykańskiej historiografi i, ale także w amery- kańskiej jurysprudencji ten temat ciągle budzi zainteresowanie i jest przedmio- tem różnych interpretacji
27, ponieważ nie można go pomijać ani w nauce, ani w dydaktyce prawa konstytucyjnego
28.
W literaturze bardzo często przywołuje się przede wszystkim pewien frag- ment Deklaracji Niepodległości, napisany przez Jeff ersona w pierwotnym projek- cie, jednak ostatecznie usunięty z fi nalnego tekstu:
[Król Jerzy III] prowadził okrutną wojnę przeciwko samej naturze ludzkiej, gwałcąc jej najświętsze prawa do życia i wolności w odniesieniu do członków od- ległego narodu, który nigdy go nie obraził, porywając ich i oddając w niewolę na drugą półkulę lub narażając na nędzną śmierć w czasie transportu. Ten piracki proceder, hańba potęg niewiernych – oto sposób walki chrześcijańskiego króla Wielkiej Brytanii. Postanowiwszy utrzymać rynek, na którym sprzedaje się i ku- puje ludzi, oddał w nierząd swe prawo weta dla utrącenia każdej legalnej próby zakazu lub ograniczenia owego haniebnego handlu
29.
26
T. Wieciech, Unia w myśli politycznej Th omasa Jeff ersona, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel- lońskiego, Kraków 2012, s. 12.
27
Por. np. W.G. Merkel, A Founding Father on Trial: Jeff erson’s Rights Talk and the Problem of Slavery During the Revolutionary Period, Rutgers Law Journal 2012, vol. 64, no. 3, s. 595–
663; A. Schwabach, Th omas Jeff erson, Slavery, and Slaves, Th omas Jeff erson Law Review 2010, vol. 33, no. 1, s. 1–60.
28
Krytycznie na temat pomijania lub marginalizowania problemu niewolnictwa w ame- rykańskich podręcznikach prawa konstytucyjnego pisze J.F. Perea, Race and Constitutional Law Casebooks: Recognizing the Proslavery Constitution, Michigan Law Review 2012, vol. 110, s. 1123–1152.
29
T. Jeff erson, Autobiografi a [w:] Wizje Stanów Zjednoczonych…, s. 187; por. także: W. Osiatyń-
ski, Korzenie „Korzeni”. Dzieje Murzynów w Stanach Zjednoczonych, Iskry, Warszawa 1981, s. 42.
20 WPROWADZENIE. KONSTYTUCJA – PAKT ZE ŚMIERCIĄ…
Sam Jeff erson był świadom przyczyn, dla których ten fragment został usunięty z ostatecznego tekstu Deklaracji Niepodległości. W swojej Autobiografi i tak pisał na ten temat:
Małoduszne względy głoszące, że posiadamy jeszcze w Anglii przyjaciół, z któ- rymi warto utrzymywać stosunki, nadal kierowały poczynaniami wielu dele- gatów. Dlatego też fragmenty zawierające ocenę narodu angielskiego zostały wykreślone, by nie dawać powodu do obrazy. Także zdanie potępiające niewol- nictwo mieszkańców Afryki zostało skreślone na życzenie delegatów Karoliny Południowej i Georgii, które to kolonie nigdy nie starały się zahamować impor- tu niewolników, a przeciwnie, pragnęły, by trwał nadal. Nasi bracia z Północy również, jak sądzę, czuli się nieco dotknięci tymi słowami krytyki, bo chociaż ludzie tamtejsi sami niewielu mają niewolników, to jednak zajmują się w dużym stopniu ich przewozem
30.
Najbardziej kontrowersyjne dla współczesnych uczonych są jednak niektóre frag- menty wspomnianych wyżej Uwag o stanie Wirginia. Z jednej bowiem strony Jeff er- son jawi się nam jako zdecydowany przeciwnik niewolnictwa i handlu niewolnikami z uwagi na ich negatywny wpływ na amerykańskie społeczeństwo
31, z drugiej zaś nie ukrywa swojej niechęci wobec przedstawicieli czarnej rasy i uważa ich cechy intelek- tualne oraz fi zyczne za mniej rozwinięte
32w stosunku do rasy białej. Część z tych ob- serwacji budzi zdumienie współczesnych uczonych, ponieważ rażą one taką naukową ignorancją, że nie przystoją intelektualiście i humaniście klasy i miary Jeff ersona. Au- tor Uwag o stanie Wirginia zdawał sobie sprawę z kontrowersyjności swoich poglądów, zarówno tych antyniewolniczych, jak i tych pseudorasistowskich, stąd anonimowość pierwszego wydania jego dzieła. W liście z 7 czerwca 1785 roku do François-Jeana de Beauvoir, markiza de Chastellux pisał, że nie chce publikować swoich o uwag o niewolnictwie i konstytucji Wirginii tak długo, jak długo nie jest pewien, „czy przy- niesie to więcej szkody, czy pożytku”. Podobnie w liście z 17 czerwca 1785 roku do
30
T. Jeff erson, Autobiografi a…, s. 186.
31
T. Jeff erson, Notes on the state of Virginia, University of Oxford Text Archive, New York – Oxford 1993, np. s. 542: „Th ere must doubtless be an unhappy infl uence on the manners of our people produced by the existence of slavery among us. Th e whole commerce between master and slave is a perpetual exercise of the most boisterous passions, the most unremitt ing despotism on the one part, and degrading submissions on the other. Our children see this, and learn to imitate it; for man is an imitative animal”.
32
