O S O B N E O D B IC IE Z „ W IA D O M O Ś C I G E O G R A F I C Z N Y C H 1934 Nr. 1— 4.
W IK T O R ORMICKI.
Zakład przemysłowy przedmiotem badań geograficznych*).
Z a k ł a d p r z e m y s ł o w y — s z c z e g ó ln i e w y ż s z e j k a te g o r ji — j e s t z r e g u ły o b j e k t e m k r a jo b r a z o w y m . Z t e g o też w z g l ę d u w y m a g a w p i e r w s z y m r z ęd z ie r o z w a ż e n ia z p u n k tu w i d z e n i a t o p o g r a f i c z n e g o i o s a d n i c z e g o . Z w r ó c i ć z a t e m n a le ż y u w a g ę n a je g o w i e lk o ś ć , w y s o k o ś ć , ilo ś ć s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a ń b u d y n k ó w , ich w z a j e m n e r o z m i e s z c z e n i e j a k o t e ż n a s p o s ó b r o z p l a n o w a n i a całośc i. N ie j e s t r z e c z ą o b o j ę t n ą , czy z a b u d o w a n i a s ą z w a r t e , czy r o z r z u cone, w j a k im p o z o s t a j ą s t o s u n k u d o n i e z a b u d o w a n y c h p l a c ó w , g d z i e leżą s k ł a d y i m a g a z y n y , o r a z j a k p r z e b i e g a j ą a r t e r j e k o m u n ik a c ji w e w n ę tr z n e j.
Krót ko m ó w i ą c , p o d s t a w ą a n a l i z y z a k ł a d ó w p r z e m y s ł o w y c h j e s t p l a n . Z n a j o m o ś ć p l a n u n a le ż y p o g ł ę b i ć p r z e z r o z p a t r z e n i e b a d a n e g o z a k ł a d u na tle n a jb liżs ze j oko lic y, u w z g l ę d n i a j ą c p o ł o ż e n i e m o r f o lo g i c z n e , s t o s u n e k d o o s a d n i c t w a m i e s z k a l n e g o , d o t e r e n ó w g o s p o d a r c z o inac ze j u ż y tk o w a n y c h oraz do s z l a k ó w k o m u n ik a c ji d a le k o b i e ż n e j , w k r a c z a j ą c y c h n a b a d a n y o b sz ar. A naliz a p o w y ż s z y c h z a g a d n i e ń w ie d z i e w p r o s t e j linji nie ty lk o d o o k r e ś l e n i a roli i z n a c z e n i a d a n e g o p r z e d s i ę b i o r s t w a , a le w p r o w a d z a r ó w n o cze śn ie w s t u d j u m s i e d l i s k a . W t y m o k r e s i e p r a c y w y s u w a się n a p i e r w sz y p lan p r o b l e m g e o g r a f i c z n e g o u w a r u n k o w a n i a d a n e g o z a k ł a d u p r z e m y s ł o w e g o . R o z w i ą z a n i a p o s z u k i w a ć n a le ż y w d r o d z e a n a l i t y c z n e g o r o z p a tr z e n i a w y s t ę p o w a n i a i r o z m i e s z c z e n i a s u r o w c ó w , si ł n a p ę d o w y c h i r o b o czych, u d z ia łu i c h a r a k te r u k a p it a łu o r a z s t o s u n k u d o m i e j s c o w e g o ry n k u zbytu.
O d n o ś n ie s u r o w c ó w w c h o d z i w r a c h u b ę s p r a w a ich ja k o ś c i , w a r u n k ó w ek s p lo atac ji o raz ilo ś c i i r o z m i e s z c z e n i a ; n a b a c z n ą u w a g ę z a s ł u g u j ą d ro g i d o w o z o w e j a k o a r te r je , w i ą ż ą c e z o b s z a r a m i z a k u p u . Siły, z a t r u d n i o n e pr zy p r o c es ie p ro d u k c ji n a le ż y d la c e l ó w a n alizy r o z b ić n a m e c h a n i c z n e wzgl.
n a p ę d o w e i r o b o c ze . Z a g a d n i e n i e sił r o b o c z y c h m o ż e p o s i a d a ć n a d e r r ó ż n ą w a g ę zależnie o d w a r u n k ó w . W k a ż d y m ra zie z b a d a n i a w y m a g a s t o s u n e k r o b o t n i k ó w - a u t o c h t o n ó w d o n a p ł y w o w y c h , k w a l i f i k o w a n y c h d o n i e k w a l i fi - k o w a n y c h , s ta le z a m i e s z k a ł y c h w m i e j s c u p r a c y do d o j e ż d ż a j ą c y c h , st a le z a tr u d n io n y c h do p r a c u j ą c y c h s e z o n o w o , m ę ż c z y z n d o ko biet, d o r o s ł y c h do m a ło le tn ic h i t. d. Z a k r e s m o ż l i w o ś c i b a d a w c z y c h j e s t t e m w i ę k s z y , że p r z e j-
Ł) W p r o w a d z o n e w b. r. s z k . w ż y c i e n o w e p r o g r a m y n a u c z a n i a w y s u w a j ą j a k o n a c z e l n y i k a r d y n a l n y p o s t u l a t o b s e r w a c j ę ż y c i a w ś r o d o w i s k u. Ś r o d o w i s k o m a b y ć p o d s t a w ą n a u c z a n i a i w y c h o w a n i a o d p i e r w s z e j d o o s t a t n i e j ch w il i p o b y t u w y c h o w a n k a w s z k o l e . Z a d a n i e n a u c z y c i e l a , p o l e g a j ą c e n a c e l o w e m w y s u w a n i u w ś r o d o w i s k u p r o b l e m ó w , o d p o w i a d a j ą c y c h w i e k o w i m ł o d z i e ż y , j e s t n i e d o w y k o n a n i a b e z d o s k o n a ł e j z n a j o m o ś c i o d n o ś n e g o ś r o d o w i s k a P o n i e w a ż z a ś f a c h o w a l i t e r a t u r a r e g j o n a l n a p o z o s t a w i a j e s z c z e b a r d z o w i e l e d o ż y c z e n i a , t o t e ż p r z e z d łu g i c z a s n a u c z y c i e l s t w o z d a n e b ę d z i e n a w ł a s n e s i ł y t. z n . n a s a m o d z i e l n e z d o b y w a n i e w i e d z y o r e g j o - n i e i ś r o d o w i s k u .
A r ty k u li k p o w y ż s z y m a n a c e l u w s k a z a ć n a j i s t o t n i e j s z e p r o b l e m y p r z y g r o m a d z e n i u m a t e r j a ł u n a u k o w e g o d l a p r z e m y s ł u f a b r y c z n e g o . K w e s t j a d y d a k t y c z n e g o w y z y s k a n i a z e b r a n y c h m a t e r j a ł ó w n i e j e s t o b j ę t a r a m a m i n o t a t k i .
2
ś c i e z z a g a d n i e ń g e o g r a f i c z n y c h d o s o c j a l n y c h , s p o ł e c z n y c h , s o c jo lo g ic zn y c h , d e m o g r a f ic z n y c h i e k o n o m i c z n y c h d o k o n u j e s i ę b a r d z o n iez n ac z n ie , a w licz
n y c h w y p a d k a c h k r a j o b r a z j e s t k o n s e k w e n c j ą a k t y w n y c h w o d n o ś n y m re - g jo n ie p r ą d ó w s p o ł e c z n y c h czy s o c j a l n y c h . I t a k np. n a s z e r s z ą s k a l ę z a k r o j o n a a k c j a s p o ł e c z n o - u b e z p i e c z e n i o w e g o b u d o w n i c t w a z a z n a c z a się w k r a jo bra zie. Mniej s k o m p l i k o w a n i e p r z e d s t a w i a s i ę a n a l i z a si ł n a p ę d o w y c h . Idzie tu o s t w i e r d z e n i e s t o s o w a n y c h sił ( w o d a , w ia tr , w ę g i e l i t. d.), r o z w a ż e n ie ich p o c h o d z e n i a (lo k aln e, i m p o r t o w a n e ) , d r ó g i f o r m d o s t a w y ( w ę g ie l, ropa, e l e k t r y c z n o ś ć ) o r a z r a c j o n a l n o ś c i z a s t o s o w a n i a . O s o b n o n a le ż y z w ró cić u w a g ę n a s p r a w y z w i ą z a n e z o r g a n i z a c j ą d o s t a w y en erg ji o r a z n a o c e n ę t r w a ł o ś c i ź r ó d e ł e n e r g e ty c z n y c h (np. w a h n i e n i a w o d o s t a n u , z m i e n n o ś ć kie
r u n k ó w i s iły w i a tr u ) . P r o b l e m k a p it a łu j e s t w n a s z y c h w a r u n k a c h s z c z e g ó l n ie w a ż n y , a to ze w z g l ę d u n a je g o p o c h o d z e n i e ( k r a j o w y , zag ra n ic z n y ).
R o z p a t r z e n i e w z m i a n k o w a n y c h e l e m e n t ó w ni e z a w s z e o k a że się w y s t a r c z a j ą c e d l a z r o z u m ie n i a w a r u n k ó w s i e d l i s k o w y c h b a d a n e g o p r z e d s i ę b io r s t w a . J e s t b o w i e m r z e c z ą o g ó ln ie w i a d o m ą , że n a p o w s t a w a n i e z a k ł a d ó w p r z e m y s ł o w y c h w p ł y w a j ą p r ó c z r o z m i e s z c z e n i a s u r o w c ó w , si ł r o b o c z y c h i n a p ę d o w y c h o r a z o b e c n o ś c i k a p it a łu ta k ż e i inne czy n n ik i, j a k p o ło że n ie w s t o s u n k u d o r y n k ó w z b y tu , t r a d y c j a z a w o d o w a i s t o s u n k i d e m o g ra fic z n e.
W w i e l u w y p a d k a c h d e c y d u j e o lo k alizacji z a k ł a d u p r z e m y s ł o w e g o m o ż l i w o ś ć z b y t u p r o d u k c ji n a m ie j s c u . Z a c h o d z i w t e d y k o n i e c z n o ś ć d o w o z u s u r o w c a , n i e r z a d k o z a ś sił r o b o c z y c h i n a p ę d o w y c h . B y w a j e d n a k inaczej.
P r z e d s i ę b i o r s t w o p o w s t a j e d a le k o o d r y n k u z b y tu , w y z y s k u j ą c d o g o d n e p o ł o ż e n i e k o m u n i k a c y j n e ( n a d d r o g a m i w o d n e m i ) lub p r z y s u w a j ą c się d o o b s z a r u w y s t ę p o w a n i a s u r o w c a a l b o s iły n a p ę d o w e j lub w r e s z c i e sił r o b o czych. B y n a jm n i e j nie n a l e ż ą d o r z a d k o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a w o g ó l e nie z w i ą z a n e z r y n k i e m k r a j o w y m , a o b l i c z o n e n a o d l e g ł e n i e j e d n o k ro t n i e z a m o r s k i e z a p o t r z e b o w a n i e . Z d a r z a j ą s i ę t a k ż e z a k ł a d y p r z e m y s ł o w e , nie s p e ł n ia j ą c e ż a d n e g o z w y m i e n i o n y c h w a r u n k ó w , a z a w d z i ę c z a j ą c e s w e i s tn ie n ie p rze
s ł a n k o m , w y n i k a j ą c y m z o g ó l n o - p a ń s t w o w e j polit yki g o s p o d a r c z e j . S ą to p r z e d s i ę b i o r s t w a o k t ó r y c h i s tn ie n iu z a d e c y d o w a ł y w z g l ę d y n a tu r y p o d a t k o w e j (n p . ulgi p o d a t k o w e , p r e m j e ) , ta r y f o w e j (np. t a n i a d o s t a w a s u r o w c a ) lub c eln ej ( l o k a l i z a c j a c e l e m u n i k n ię c ia o p ł a t celn y ch ). N a o s o b n ą w m i a n k ę z a s ł u g u j ą w z g l ę d y w e w n ę t r z n o - p o l i t y c z n e ja k o c zy n n ik l o k a liz a c y jn y (np.
u r u c h o m i e n i e z a k ł a d u p r z e m y s ł o w e g o celem p o w s t r z y m a n i a em ig racji) . N a l e ż y t e u w z g l ę d n i e n i e w z m i a n k o w a n y c h o k o lic z n o ś c i j e s t n ieo d z o w n e , jeś li s i ę p r a g n i e u z y s k a ć u z a s a d n i o n ą i w i a r y g o d n ą o c e n ę w a r u n k ó w s ie d li s k o w y c h .
C i e k a w e m i s t o s u n k o w o c z ę s t e m z ja w i s k i e m j e s t p r z e t r w a ł o ś ć n i e k t ó r y c h g a łę zi p r z e m y s ł u , k t ó r e r o z w i n ę ł y s i ę d a w n i e j dzięki o b e c n o ś c i s u r o w c a np. l u b ta n i c h sił n a p ę d o w y c h , a k tó re m i m o z a s a d n i c z e j n ierz ad k o z m i a n y w a r u n k ó w ( z a n i k ź r ó d e ł s u r o w c a , s t r a t a z n a c z e n i a sił n a p ę d o w y c h ) p r o s p e r u j ą , o p i e r a j ą c s w ó j b y t n a k w a l if i k o w a n y c h siłach r o b o c z y c h (tra
d y c ja z a w o d u ) .
O d r ę b n y w y p a d e k z a c h o d z i , g d y g ł ó w n y m m o to r e m u r u c h o m i e n i a z a k ł a d u p r z e m y s ł o w e g o s t a je się t a n i o ś ć si ł ro b o c z y c h b ą d ź n a sk u te k p rz e lu d n ie n i a , b ą d ź też n i e u ś w i a d o m i e n i a . W p i e r w s z y m w y p a d k u w y w o ł u j e t a n i o ś ć r o b o c i z n y n a d m i e r n a p o d a ż n a ry n k u pra cy , w d r u g i m nisk i p o z io m kultu ry.
D o p i e r o p o s k r u p u l a t n e m p r z e a n a l i z o w a n i u o s t a tn i o w y m i e n i o n y c h z a
3
g a d n ie ń z a r y s u j e s i ę p rz ed p o s z u k u j ą c y m p e ł n y o b r a z g e o g r a f i c z n e g o u w a r u n k o w a n i a b a d a n e g o z a k ła d u . U b o c z n i e d o d a ć tu nale ży, że n a d e r w s k a z a n e m b y ł o b y p o g ł ę b i e n ie w y n i k ó w p r z e z r o z c i ą g n i ę c i e d o c h o d z e n i a b a d a w c z e g o w s te c z . P o s t u l a t ten w i ą ż e się ś c i ś l e ze z m i e n n e m w c z a s i e z n a c z e n i e m p o s z c z e g ó l n y c h c z y n n i k ó w o s i e d li s k o w y c h .
Z n a j o m o ś ć g e o g r a f i c z n e g o u w a r u n k o w a n i a b a d a n e g o z a k ł a d u p r z e m y s ł o w e g o p o z w o li inac ze j s p o j r z e ć n a j e g o p r o d u k c j ę ! Jej j a k o ś ć i w y s o k ość , r o d z a j i ilo ść z n a j d ą o p a r c i e , p r z e s t a n ą w i s i e ć w p o w i e t r z u i s t a n ą się z r o z u m ia ł e j a k o n a s t ę p s t w o w a r u n k ó w p r a c y d a n e g o p r z e d s i ę b i o r s t w a . W in n em ś w ie t le s t a n ie w a l k a o ry nki z b y tu , w a h n i e n i a w p r o d u k c ji, j e d n e m s ł o w e m d y n a m i k a ż y c ia g o s p o d a r c z e g o b a d a n e g o z a k ł a d u p r z e m y s ł o w e g o .
Bibl. N:mk Przyrodnie
1 8 0 3 0 1 8 4 1 3
