Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne 18
Wiesława Miemiec
Opiekun naukowy — Scientific Tutor
Zryczałtowane odszkodowanie za naruszenie
majątkowych praw autorskich w kontekście wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23.06.2015 r.
(sygn. SK 32/14)
JEL classification: K13
Słowa kluczowe: prawo autorskie, odszkodowanie, Trybunał Konstytucyjny, odszkodowanie
ryczałtowe, SK 32/14
Keywords: copyright law, compensation, Constitutional Tribunal, flat rate compensation,
SK 32/14
Abstrakt: Artykuł odpowiada na pytanie, czy konieczne jest uchylenie przepisu stanowiącego
podstawę roszczenia o zapłatę wielokrotności wynagrodzenia jako formy zryczałtowanego odszko-dowania za naruszenie majątkowych praw autorskich, w kontekście wyroku Trybunału Konstytucyj-nego (sygn. SK 32/14).
Flat rate compensation for copyright infringement in the context of the Constitutional Tribunal’s judgment of 23 June 2015
(file no. SK 32/14)
Abstract: The article answers the question of whether there is any need to repeal the regulation
which forms the basis of the claim for payment of the amount of respective remuneration as a form of flat rate compensation for copyright infringement in the context of the judgment of the Constitu-tional Tribunal (Trybunał Konstytucyjny) (file no. SK 32/14).
Wstęp
W wyroku z dnia 23.06.2015 r.1, wydanym na skutek skargi konstytucyjnej,
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a.2 w
zakre-sie, w jakim uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa w sposób zawiniony, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiada-jącej trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodze-nia byłoby należne tytułem udzieledochodze-nia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej3. Wyrok zapadł przy aprobującym
skargę stanowisku Rzecznika Praw Obywatelskich i przeciwnych skardze stano-wiskach Prokuratora Generalnego i Sejmu.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, ze względu na zakres rozpoznawanej skargi konstytucyjnej, nie odnosi się zatem do tej części badanego przepisu, która pozwala na zasądzenie dwukrotności stosownego wynagrodzenia w przypadku niezawinionych naruszeń majątkowych praw autorskich. Uzasadnione jest jednak pytanie, czy powyższy wyrok Trybunału nie powinien doprowadzić do noweliza-cji art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. również w tej drugiej części, przez wyeliminowanie możliwości zasądzenia jakiejkolwiek wielokrotności stosownego wynagrodzenia, a nie tylko w przypadku jego trzykrotności. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymaga w pierwszej kolejności analizy istoty i celu roszczenia o zapłatę wie-lokrotności wynagrodzenia. Następnie konieczne jest ustalenie, czy roszczenie o zasądzenie dwukrotności stosownego wynagrodzenia przejawia istotne od-mienności w porównaniu z roszczeniem o zasądzenie trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które uzasadnią twierdzenie o jego zgodności z Konstytucją RP. W rozważaniach tych należy mieć na uwadze najnowsze, przywołane wyżej orze-czenie Trybunału Konstytucyjnego (uzasadnienie tego orzeczenia nie jest znane w chwili pisania niniejszego artykułu).
Charakterystyka roszczenia o zapłatę wielokrotności wynagrodzenia Roszczenie o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia, które w isto-cie stanowi formę zryczałtowanego odszkodowania, jest charakterystyczne dla czynów niedozwolonych z obszaru prawa własności intelektualnej4. Stanowi ono
1 Sygnatura: SK 32/14.
2 Ustawa z dnia 4.02.1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.), dalej p.a.
3 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.); dalej Konstytucja RP.
4 Konstrukcję odszkodowania ryczałtowego statuuje również np. art. 58 ust. 1 ustawy z dnia 12.06.2003 r. — Prawo pocztowe (Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1159 ze zm.), art. 105 ust. 1 ustawy z dnia 16.07.2004 r. — Prawo telekomunikacyjne (tekst jedn. Dz.U. 2014 r., poz. 243), art. 83 ust. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. — Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1173).
alternatywę dla roszczenia o zapłatę odszkodowania na zasadach ogólnych za na-ruszenie praw na dobrach niematerialnych. Dla uprawnionego jest to znaczące uła-twienie w procesie sądowym zmierzającym do ochrony takich praw. Konstrukcja zryczałtowanego odszkodowania została bowiem wprowadzona do porządku prawnego z tej przyczyny, że w praktyce naruszenia praw własności intelektualnej stosunkowo rzadko powodują taką szkodę majątkową, którą można jednoznacz-nie wykazać zgodjednoznacz-nie z regułami postępowania dowodowego obowiązującymi w postępowaniu cywilnym5. Jednocześnie jednak okoliczność ta nie może
sta-nowić podstawy pozwalającej na uchylenie się naruszyciela od odpowiedzial-ności odszkodowawczej. Brak szczególnego rozwiązania prawnego w postaci zryczałtowanych odszkodowań sprzyjałby zatem działaniom polegającym na bez-umownym korzystaniu z praw na dobrach niematerialnych, doprowadzając czę-sto do wzbogacania się naruszycieli, którzy łatwo mogliby uniknąć odpowiedzial-ności odszkodowawczej za naruszenie chronionych praw. Oczywiście, wykazanie wysokości należnej opłaty licencyjnej w wielu przypadkach może być równie trudne, jak wykazanie szkody na zasadach ogólnych. Dotyczy to zwłaszcza tych sytuacji, w których poszkodowany nie zajmuje się zawodowo komercjalizacją przysługujących mu praw. Nawet w takich przypadkach udowodnienie wysokości stosownego wynagrodzenia jest prostsze niż wykazanie wysokości rzeczywiście doznanej szkody majątkowej, ponieważ możliwe jest posłużenie się w tym celu opinią biegłego rzeczoznawcy majątkowego. W wielu sprawach, w których udo-wodnienie wysokości stosownego wynagrodzenia nie stanowi istotnego proble-mu (np. w licznych procesach z powództwa organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi o odszkodowanie za bezumowne korzystanie z chronionych utworów, w których wysokość tę określa się na podstawie tabel wynagrodzeń), omawiane rozwiązanie przyczynia się też do uproszczenia postępowania sądo-wego, korzystnie wpływając na jego szybkość6. Wszystkie te okoliczności
przy-czyniły się do powszechnego stosowania roszczenia o zapłatę dwukrotności lub trzykrotności stosownego wynagrodzenia w sprawach o naruszenie majątkowych praw autorskich.
Co istotne, są to jednak odszkodowania za nienależyte wykonanie zobowiązania, a nie — jak w przypadku ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych — odszkodowanie za realizację czynu niedozwolonego.
5 W praktyce w tego typu sprawach potencjalnie często mogą zaistnieć sytuacje uzasadniające zastosowanie przez sąd art. 322 k.p.c. (jednocześnie jednak sądy stosują ten przepis niezwykle rza-dko). Por. B. Gadek, Szkoda wyrządzona czynem nieuczciwej konkurencji. Zagadnienia wybrane, [w:] Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora A. Szpunara, red. M. Pyziak--Szafnicka, Kraków 2004, s. 647–654; U. Promińska, [w:] Własność przemysłowa, red. E. Nowińska, U. Promińska, K. Szczepanowska-Kozłowska, Warszawa 2014, s. 532–533.
6 Na szybkość postępowania sądowego i wzmocnienie ochrony interesów uprawnionego jako
główne przesłanki uzasadniające wprowadzenie do porządku prawnego konstrukcji zryczałtowane-go odszkodowania zwraca uwagę P. Bogdalski (Środki ochrony majątkowych praw autorskich oraz
Konstrukcja prawna ryczałtowego odszkodowania stwarza jednak również ryzyko nieuzasadnionego wzbogacenia się uprawnionego kosztem naruszycie-la, co stanowi wypaczenie istoty odpowiedzialności odszkodowawczej7. Nie
można przecież wykluczyć, że zryczałtowane odszkodowanie będzie przewyż-szało — czasem znacząco — wysokość szkody doznanej przez poszkodowanego. Przepisy dotyczące tej materii powinny zatem ograniczać ryzyko wystąpienia ta-kiej sytuacji. Kluczowe w tym zakresie znaczenie ma zastosowanie właściwego punktu odniesienia, stanowiącego podstawę do obliczenia wysokości zryczałto-wanego odszkodowania w realiach konkretnej sprawy.
W regulacjach prawnych z zakresu prawa własności intelektualnej zobiektywi-zowanym miernikiem stanowiącym podstawę kalkulowania wysokości zryczał-towanego odszkodowania jest kwota stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z naruszonych praw. Powszechnie przyjmuje się, że wynagrodze-niem stosownym jest wynagrodzenie, jakie otrzymywałby autor, gdyby osoba, któ-ra naruszyła jego pktó-rawa majątkowe, zawarła z nim umowę o korzystanie z utworu w zakresie dokonanego naruszenia8. W praktyce polega to na ustaleniu wysokości
opłaty licencyjnej, jaką normalnie pobrałby uprawniony od naruszyciela.
Miarkowanie zryczałtowanego odszkodowania na podstawie wysokości sto-sownego wynagrodzenia znajduje też podstawy w dyrektywie 2004/48/WE9.
Zgodnie z motywem 26 dyrektywy 2004/48/WE w sprawach, w których wyka-zanie szkody może być trudne, państwa członkowskie mogą ustanowić alterna-tywę dla dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. Alternatywa ta po-lega na umożliwieniu skalkulowania odszkodowania na podstawie elementów, takich jak opłaty licencyjne, honoraria autorskie lub opłaty, jakie byłyby należ-ne, gdyby naruszający poprosił o zgodę na wykorzystanie wchodzących w grę
7 Istota odpowiedzialności odszkodowawczej wyraża się w funkcji kompensacyjnej. Funkcja
represyjna ma charakter uboczny i nie zmienia ogólnej zasady, zgodnie z którą wysokość odszkodowania nie powinna przewyższać wyrządzonej szkody (zob. M. Kaliński, Czyny
niedozwolone, [w:] System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań — część ogólna, red.
A. Olejniczak, t. 6, Warszawa 2014).
8 J. Barta, R. Markiewicz, [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Warszawa 1995, s. 375–376; wyrok Sądu Najwyższego z 29.11.2006, sygn. II CSK 245/06, LEX nr 233063; wyrok Sądu Najwyższego z 15.05.2008, sygn. I CSK 540/07, niepubl.; wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 23.06.2008, sygn. II ACa 456/08, Orzecznictwo Apelacji Wrocławskiej 2008, nr 4, poz. 129. Jeszcze na gruncie poprzedniej ustawy o prawie autorskim, która nie przewidywała roszczenia o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia, Sąd Najwyższy stwierdził, że „Osoba dopuszczająca się bezprawia powinna zapłacić co najmniej tyle, ile musiałaby uiścić, gdyby zawarła umowę” (wyrok Sądu Najwyższego z 30.06.1980, sygn. I CR 193/80).
9 Dyrektywa 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29.04.2004 w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej (Dz. Urz. UE. L 2004 Nr 157, s. 45); dalej dyrektywa 2004/48/WE.
praw własności intelektualnej. Jednocześnie jednak dyrektywa w przywołanym motywie wyraźnie stanowi, że alternatywna forma uzyskania świadczenia in-demnizacyjnego nie może przybrać formy obowiązku zastosowania odszkodo-wań o charakterze kary. Chodzi jedynie o dopuszczenie rekompensaty opartej na obiektywnym kryterium. Rozwiązanie w postaci możliwości ustanowienia zry-czałtowanych form odszkodowania uregulowano w art. 13 ust. 1 lit. b dyrektywy 2004/48/WE.
Określenie wysokości zryczałtowanego odszkodowania przez odniesienie się do obiektywnego kryterium, jakim jest wysokość stosownego wynagrodzenia, jest uzasadnione. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w przypadku naruszenia ma-jątkowych praw autorskich (lub innych praw na dobrach niematerialnych) upraw-niony ponosi szkodę równą co najmniej wysokości wynagrodzenia, jakie mu-siałby uiścić naruszyciel, gdyby zamierzał korzystać z chronionych praw w sposób legalny. Takie rozwiązanie z jednej strony realizuje wymienione na wstępie cele ekonomiki postępowania sądowego i ograniczenia trudności w wykazaniu wyso-kości szkody po stronie uprawnionego, a z drugiej — zapobiega wzbogaceniu się uprawnionego kosztem majątku naruszyciela, racjonalizując wysokość zryczałto-wanego odszkodowania.
Punkt odniesienia do ustalenia wysokości zryczałtowanego odszkodowania w postaci stosownego wynagrodzenia zastosowano zarówno w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jak i w ustawie — Prawo własności przemysło-wej10. W obu ustawach roszczenie to, chociaż pełni tożsamą funkcję,
skonstruo-wane zostało odmiennie. Jednocześnie w obu przypadkach obecnie stanowi ono alternatywę dla dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych11. W prawie
własności przemysłowej odszkodowanie ryczałtowe może być równe wyłącz-nie sumie pieniężnej odpowiadającej opłacie licencyjnej albo innemu stosow-nemu wynagrodzeniu za korzystanie z naruszonego prawa12. W sposób bardziej
10 Ustawa z dnia 30.06.2000 — Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1410 z późn. zm.); dalej p.w.p.
11 Art. 79 ust. 3 pkt 1 lit. a p.a. wprost stanowi o alternatywie w postaci dochodzenia odszko-dowania „na zasadach ogólnych”. Wątpliwości może budzić ustalenie, o jakich zasadach ogólnych jest mowa w tym przepisie. Powszechnie przyjmuje się, że odesłanie do zasad ogólnych oznacza sto-sowanie art. 361 i nast. k.c., a także art. 415 k.c. (tak m.in. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2013, s. 286; A. Drzewiecki, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Komentarz, red. E. Ferenc-Szydełko, Warszawa 2014, komentarz do art. 79 p.a.).
Odmienny pogląd, z którym nie można się zgodzić, wyraził W. Machała. Autor ten uznał odpo- wiedzialność za naruszenie majątkowych praw autorskich za odpowiedzialność absolutną, a odesłanie z art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a uznaje za odesłanie „donikąd” (zob. W. Machała, Specyfika
roszczenia odszkodowawczego z art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, „Studia
Iuridica” XLVII, 2007).
12 Zryczałtowaną formę odszkodowania przewidują: art. 287 ust. 1 pkt 2 p.w.p. (w zakresie
naruszenia praw z patentu), art. 292 ust. 1 p.w.p. w zw. z art. 287 ust. 1 pkt 2 p.w.p. (w zakresie wzorów przemysłowych, wzorów użytkowych), art. 293 ust. 1 p.w.p. w zw. z art. 287 ust. 1 pkt 2 p.w.p.
rozbudowany uregulowano ryczałtowe odszkodowanie w analizowanym art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. Przepis ten przewiduje możliwość żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości dwukrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez upraw-nionego zgody na korzystanie z utworu. Natomiast w przypadku naruszenia zawi-nionego, uprawniony może domagać się zapłaty nawet trzykrotności powyższego wynagrodzenia. Jednocześnie ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie przewiduje możliwości miarkowania wysokości przedmiotowego roszczenia (np. w drodze zasądzenia 1,5- lub 2,5-krotności stosownego wynagrodzenia). Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych pozwala zatem na uzyskanie trzykrotnie wyższego zryczałtowanego odszkodowania niż w przypadku naruszeń praw własności przemysłowej.
Należy w tym miejscu podkreślić, że stosowne wynagrodzenie nie zawsze bę-dzie dokładnie odzwierciedlało opłatę, jaką musiałby uiścić naruszyciel, zawie-rając we właściwym czasie umowę licencyjną. Ustalona wysokość stosownego wynagrodzenia może okazać się od niej wyższa, gdyż zgodnie z art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. kalkulacji dokonuje się według stanu na chwilę dochodzenia odszkodowania.
Art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. modyfikuje zatem dwojako ogólne zasady od-powiedzialności odszkodowawczej, co czyni go przepisem szczególnym wobec art. 415 k.c.13 Po pierwsze, w zakresie żądania zapłaty dwukrotności
stosowne-go wynagrodzenia obiektywizuje odpowiedzialność, uniezależniając ją od winy sprawcy, i nie wymaga wykazania konkretnej wysokości szkody. Po drugie, w przypadku żądania zapłaty trzykrotności stosownego wynagrodzenia prze-pis ten również nie wymaga wykazania konkretnej wysokości szkody, wymaga jednak udowodnienia winy sprawcy. Wina, a nie wysokość realnej bądź poten-cjalnej szkody, jest zatem czynnikiem bezpośrednio kształtującym wysokość zryczałtowanego odszkodowania. Innymi słowy, ta sama szkoda jest rekompen-sowana inną wysokością odszkodowania, w zależności od zawinienia lub braku winy sprawcy14.
Co ciekawe, ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewidy-wała roszczenie o zapłatę wielokrotności wynagrodzenia od samego początku (w zakresie topografii układów scalonych), art. 296 ust. 1 pkt. 2 p.w.p. (w zakresie naruszenia prawa ochronnego na znak towarowy) oraz art. 302 ust. 1 p.w.p. w zw. z art. 296 ust. 1 pkt 2 p.w.p. (w zakresie oznaczeń geograficznych).
13 Wyrok Sądu Najwyższego z 11.08.2011, sygn. I CSK 633/10, OSNC 2012 nr 3, poz. 37, s. 64, Biuletyn Sądu Najwyższego 2011, nr 11.
14 Jest to bliższe zasadom wymiaru kary w procesie karnym, w którym stopień winy jest czyn-nikiem determinującym wysokość wymierzonej kary (art. 53 § 1 k.k.), a nie regułom określania wysokości odszkodowania w prawie cywilnym, które co do zasady uzależniają wysokość odszko-dowania od rzeczywiście doznanego uszczerbku.
swojego obowiązywania, a zatem jeszcze przed przyjęciem dyrektywy 2004/48/WE (art. 79 ust. 1 pierwotnego brzmienia p.a.)15.
Podsumowując tę część, art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. stanowi regulację, która modyfikuje ogólne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej w obszarze na-ruszeń majątkowych praw autorskich. Istota tego przepisu sprowadza się do usta-nowienia alternatywy dla dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, polegającej na możliwości żądania zryczałtowanego odszkodowania, co zwa-lania uprawnionego z obowiązku wykazania wysokości rzeczywistej szkody. Jest to rozwiązanie uzasadnione, ponieważ w praktyce wykazanie szkody wyrzą-dzonej naruszeniem praw autorskich jest bardzo trudne, często wręcz niemożli-we. Celem tej modyfikacji jest więc ograniczenie przypadków unikania odpowie-dzialności przez naruszycieli praw autorskich i ułatwienie uprawnionym ochrony przysługujących im praw.
Niekonstytucyjność przepisu stanowiącego podstawę roszczenia o zasądzenie trzykrotności stosownego wynagrodzenia
Omówiona wyżej konstrukcja przepisu art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. od początku budziła kontrowersje i spotkała się z krytyką w doktrynie16. Krytyka zasadniczo
odnosiła się nie do samej instytucji zryczałtowanego odszkodowania, ale do spo-sobu określania jego wysokości na zasadzie wielokrotności stosownego wyna-15 Pierwotnie możliwość żądania zasądzenia wielokrotności stosownego wynagrodzenia sta-nowiła alternatywę dla roszczenia o zwrot bezpodstawnie uzyskanych korzyści, które mogło być kumulowane z roszczeniem odszkodowawczym (dochodzonym na zasadach ogólnych). Sytuacja uległa zmianie na skutek nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 9.05.2007 o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 99, poz. 662), która weszła w życie 20.06.2007 r. Istota tej nowelizacji sprowadza się do uczynienia z roszczenia o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia alternatywy dla roszczenia odszkodowawczego dochodzonego na zasadach ogólnych. W konsekwencji obecnie możliwe jest kumulowanie żądania zapłaty wielokrotności wynagrodzenia z żądaniem wydania uzyskanych korzyści, co wcześniej nie było możliwe. Uzasadnienie przywołanej nowelizacji art. 79 p.a. ogranicza się niestety jedynie do wskazania, że przyczyną takiej zmiany jest implementacja przepisów dyrektywy 2004/48/WE.
16 J. Barta, R. Markiewicz, [w:] Komentarz do ustawy, s. 375–376; T. Targosz, A. Tischner,
Dostosowanie polskiego prawa własności intelektualnej do wymogów prawa wspólnotowego. Uwagi na tle projektu z dnia 24 maja 2006 r. ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz zmianie innych ustaw, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace
z Prawa Własności Intelektualnej”, z. 97, red. A. Matlak, Kraków 2007; A Tischner,
Cywilno-prawna ochrona autorskich praw majątkowych i zabezpieczenie roszczeń z tytułu naruszenia autor-skich praw majątkowych, [w:] Prawo mediów, red. J. Barta et al., Warszawa 2008; S. Sołtysiński,
A. Nowicka, Uwagi o projekcie ustawy wdrażającej dyrektywę 2004/48/WE w sprawie
egzekwowa-nia praw własności intelektualnej, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2006, z. 4; P. Żerański, Granica rygoryzmu roszczeń czysto majątkowych w ochronie majątkowych praw autorskich, „Przegląd Prawa
Handlowego” 2009, nr 8; krytycznie do przepisu odniósł się również Rzecznik Praw Obywatelskich w swoim stanowisku z dnia 3.09.2012 r. (sygn. pisma RPO-700485-IV-11/ST).
grodzenia. Wątpliwości co do charakteru analizowanej regulacji są dostrzegane również w orzecznictwie, co stanowi refleks zarzutów stawianych w pismach procesowych stron. Sąd Najwyższy nie podzielił jednak w swoich orzeczeniach argumentów krytycznych17.
Zarzuty kierowane wobec art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. wykorzystane zostały w skardze konstytucyjnej jednego z operatorów sieci kablowych jako argumen-ty przemawiające za niekonsargumen-tytucyjnością tej regulacji. Tło fakargumen-tyczne sprawy stanowił konflikt pomiędzy operatorem sieci kablowej a organizacją zbiorowe-go zarządzania prawami autorskimi (OZZ). Zzbiorowe-godnie z art. 21 ust. 1 p.a. organi-zacjom radiowym i telewizyjnym wolno nadawać opublikowane drobne utwory muzyczne, słowne i słowno-muzyczne wyłącznie na podstawie umowy zawar-tej z organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, chyba że prawo do nadania utworów zamówionych przez organizację radiową lub telewizyjną przysługuje jej na podstawie odrębnej umowy. W praktyce funkcjonowania ta-kich przedsiębiorców jest to równoznaczne z obowiązkiem zawarcia umowy licencyjnej z właściwą OZZ. W przypadku jej niepodpisania operatorzy naraża-ją się na odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu naruszenia manaraża-jątkowych praw autorskich. Jednocześnie brakuje przepisów określających jednoznacz-nie wysokość lub zasady określenia wysokości opłaty licencyjnej właściwej dla umów zawartych na podstawie przywołanego art. 21 ust. 1 p.a. W prakty-ce jest to źródłem wielu sporów pomiędzy operatorami a OZZ. Podobnie było w przedmiotowej sprawie — operator co do zasady uznawał swój obowiązek ponoszenia ciężaru opłat licencyjnych i regularnie uiszczał je na rzecz OZZ w uznanej przez siebie wysokości, negując jedynie roszczenie OZZ o uregulo-wanie opłat wyższych od uznanych.
W powyższych okolicznościach OZZ wytoczyła przeciwko operatorowi po-wództwo o zapłatę trzykrotności kwoty stanowiącej różnicę między sumą opłat określoną według przyjętych przez siebie stawek a sumą opłat uiszczonych dobro-wolnie przez operatora. Sąd, zgodnie z żądaniem pozwu, na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. zasądził trzykrotność tej kwoty, która po uprawomocnieniu się wyroku została wyegzekwowana przez komornika. W takim stanie faktycznym operator sformułował skargę konstytucyjną, która stała się przedmiotem orze-czenia stwierdzającego niezgodność z Konstytucją RP przepisu umożliwiającego zasądzenie w przypadku naruszenia majątkowych praw autorskich trzykrotności wynagrodzenia, jakie byłoby należne, gdyby naruszyciel korzystał z naruszonych praw legalnie.
W skardze konstytucyjnej operatora wniesionej po wydanym w powyż-szej sprawie niekorzystnym dla niego wyroku zarzucono, że art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. narusza zasadę równej ochrony praw majątkowych wyrażoną w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP przez przyznanie posiadaczowi majątkowych praw
autorskich uprawnienia do uzyskania dodatkowego wzbogacenia w wysoko-ści podwójnego wynagrodzenia niezależnie od wykazania poniesionej szkody. W tym kontekście podkreślono, że żaden inny podmiot praw nie dysponuje ta-kim uprawnieniem, a w szczególności tego rodzaju ochrona nie została zwią-zana z prawem własności. W ocenie skarżącego za szczególnym potraktowaniem posiadaczy majątkowych praw autorskich nie przemawiają żadne istotne cechy wyróżniające ani żadne szczególne interesy tej grupy podmiotów, ani jakiekol-wiek wartości konstytucyjne, co również wiąże się z naruszeniem zasady równo-ści wobec prawa (art. 31 ust. 1 Konstytucji RP). Zgodnie z argumentacją skargi naruszenia zasady równości można dopatrzyć się również po stronie naruszyciela praw, który w porównaniu z innymi podmiotami ponoszącymi odpowiedzialność odszkodowawczą jest dyskryminowany, ponieważ ponosi odpowiedzialność mo-gącą przekraczać wysokość realnie wyrządzonej szkody. Jest to równoznaczne z nieuzasadnionym faworyzowaniem osób uprawnionych do ochrony majątko-wych praw autorskich (in concreto OZZ), a w konsekwencji naruszeniem art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP.
Skarżący wskazał również na naruszenie przez analizowaną regulację zasady proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP), podnosząc, że nie spełnia ona żadnej z przesłanek ingerencji w sferę konstytucyjnych praw i wolności jednostki. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego ogranicze-nie praw i wolności powinno być przydatne do osiągnięcia założonych celów, niezbędne oraz nie może przekraczać koniecznego poziomu dolegliwości. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazuje się, że przy ocenie niezbędności zaskarżonych ograniczeń konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytania: czy obowiązujące przepisy nie dawały już możliwości realizacji za-mierzonego celu (w tym zakresie, w jakim był on konstytucyjnie legitymowany) oraz czy nie było możliwości wprowadzenia innych skutecznych instrumentów prawnych o mniejszym stopniu uciążliwości18. Ograniczenie praw i wolności
musi też służyć interesom publicznym szczegółowo wymienionym w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Tymczasem, po pierwsze — zdaniem skarżącego — ba-dany przepis nie ma przełożenia na ochronę interesu publicznego, o którym mowa wyżej. Po drugie, nie jest niezbędny do zrealizowania celu ochrony inte-resu majątkowego posiadacza praw autorskich, ponieważ do jego realizacji wy-starczające jest przyznanie rekompensaty odzwierciedlającej realną wysokość szkody. Po trzecie, przepis nie zachowuje proporcji między niedogodnościami nakładanymi na naruszyciela praw autorskich, a efektami w postaci zaspokoje-nia roszczeń uprawnionego. O ile bowiem naruszyciel zostaje w sposób istotny obciążony dodatkowym zobowiązaniem, o tyle uprawniony nie uzyskuje jedy-nie rekompensaty, ale wzbogaca się kosztem tego ciężaru bez uzasadnionych przyczyn.
Wzbogacenie uprawnionego kosztem naruszyciela prowadzi do głównego ar-gumentu krytyków analizowanej regulacji. Otóż forma zryczałtowanego odszko-dowania, przyjęta w art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a., stanowi w istocie karę cywilną, a nie odszkodowanie19. W sposób szczególny taki charakter roszczenia ujawnia
się, jeśli uwzględnić wspomniany wyżej wpływ winy na wysokość odszkodowa-nia, charakterystyczny dla zasad wymiaru kary w prawie karnym oraz wyrażony w orzecznictwie pogląd, zgodnie z którym zasądzenie zryczałtowanego odszko-dowania nie wymaga wykazania istnienia jakiejkolwiek szkody20. Oznacza to,
że trzykrotność stosownego wynagrodzenia może zostać zasądzona również wte-dy, gdy uprawnionemu w rzeczywistości nie została wyrządzona żadna szkoda (a nie pomocniczo tylko wtedy, gdy szkoda została wyrządzona, ale nie ma moż-liwości wykazania jej wysokości).
W literaturze wyrażono również odmienny pogląd, zgodnie z którym, ze względu na oparcie odpowiedzialności za naruszenie praw autorskich na za-sadzie winy konstrukcja roszczenia o zapłatę trzykrotności stosownego wynagro-dzenia jest dopuszczalna. Zwolennicy tego stanowiska dostrzegają podobieństwo do kary umownej, której zastosowanie również nie wymaga wykazania szkody21.
Odnotować trzeba jednak znamienną różnicę między roszczeniem o zapłatę kary umownej a roszczeniem o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia. O ile ta pierwsza konstrukcja jest zawsze wynikiem konsensusu stron i stoso-wana jest dobrowolnie, o tyle druga jest instytucją stosowaną wobec naruszyciela niezależnie od jego woli. Co więcej, omawiane roszczenie w praktyce często kie-rowane jest przed podmiot silniejszy do słabszego (np. przez organizacje zbioro-wego zarządzania prawami autorskimi, które są wyspecjalizowanymi podmiota-mi w zakresie ochrony praw autorskich, przeciwko drobnym przedsiębiorcom, jedynie ubocznie korzystającymi z chronionych utworów).
Wątpliwości konstytucyjne skarżącego wzbudził także automatyzm stosowa-nia zryczałtowanego odszkodowastosowa-nia, pozbawiający sąd możliwości miarkowastosowa-nia jego wysokości (co może być też przejawem penalnego, a nie cywilnego charak-teru analizowanej instytucji). Istotnie bowiem, w świetle analizowanej regulacji uprawniony musi jedynie wykazać fakt naruszenia majątkowych praw autorskich (co uprawnia do zasądzenia dwukrotności stosownego wynagrodzenia) oraz ewentualnie winę naruszającego prawa (co uprawnia do zasądzenia trzykrotno-ści stosownego wynagrodzenia). Nie jest konieczne analizowanie jakichkolwiek innych elementów, co czyni powyższy system nieelastycznym na okoliczności
19 Por. literatura wskazana w przypisie 16.
20 Tak wyrok Sądu Najwyższego z 8.03.2012, sygn. V CSK 102/11, LEX nr 1213427; odmie-
nny pogląd wyrazili J. Barta i R. Markiewicz [w:] iidem, Prawo…., s. 287. 21 P. Bogdalski, op. cit., s. 124.
konkretnych stanów faktycznych22. Obrona przed zasądzeniem wielokrotności
stosownego wynagrodzenia — pomijając oczywiście zarzut braku naruszenia majątkowych praw autorskich — może być realizowana w zasadzie wyłącznie w oparciu o zarzut nadużycia prawa podmiotowego (art. 5 k.c.). W praktyce jest to skuteczne tylko w bardzo szczególnych okolicznościach23 i z tego powodu
nie może być uznane za wystarczającą ochronę24.
Trybunał Konstytucyjny podzielił stanowisko skarżącej, uznając, że zaskarżo-ny przepis narusza zasadę proporcjonalności i stanowi przejaw zbyt daleko idą-cej ingerencji w wolność majątkową sprawcy czynu niedozwolonego. Chociaż Trybunał Konstytucyjny zgodził się co do zasady z możliwością stosowania roszczeń ryczałtowych w obszarze prawa autorskiego, za czym przemawia wspo-mniana specyfika tej gałęzi prawa, to jednak stwierdził, że zryczałtowane odszko-dowanie nie powinno ulec całkowitemu oderwaniu od realnej wysokości szkody. Odrywając się od realnej wysokości szkody, roszczenie to zamienia się w zbyt dotkliwą dla naruszyciela praw sankcję, nieproporcjonalnie obciążającą jego majątek25.
Kwestia konstytucyjności przepisu stanowiącego podstawę zasądzenia dwukrotności stosownego wynagrodzenia
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego powinien skłonić ustawodawcę do zno-welizowania przepisu art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a. nie tylko przez wyelimino-wanie tej jego części, której niekonstytucyjność została jednoznacznie przesą-dzona, lecz także części, w której przepis pozwala na zasądzenie dwukrotności stosownego wynagrodzenia. Za niekonstytucyjnością zasądzenia dwukrotno-ści stosownego wynagrodzenia przemawiają bowiem dokładnie te same ar-gumenty, co za niekonstytucyjnością zasądzenia trzykrotności stosownego wynagrodzenia. Również to roszczenie stanowi przejaw niekonstytucyjnego uprzywilejowania posiadaczy majątkowych praw autorskich i stwarza ryzyko nieuzasadnionego wzbogacenia się kosztem naruszyciela. Uprawnienie to też nie służy realizacji żadnego interesu publicznego wymienionego w art. 31 ust. 3
22 W szczególności, wbrew temu, co zarzuca Prokurator Generalny w odpowiedzi na skargę
konstytucyjną, nie jest konieczne wykazywanie przez uprawnionego np. skali bezprawnego korzystania z utworów (por. stanowisko Prokuratora Generalnego w sprawie SK 32/14, s. 32).
23 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26.06.2003, sygn. V CKN 411/01, OSNC 2004, nr 9,
poz. 144.
24 Brakuje podstaw do miarkowania odszkodowania w oparciu o art. 484 § 2 k.c. w zw. z art. 485 k.c., ponieważ przepisy te dotyczą kar ustawowych za nienależyte wykonanie zobowiązań umownych, a nie odpowiedzialności za czyn niedozwolony.
25 Na podstawie komunikatu prasowego dostępnego na stronie internetowej Trybunału
Konstytucyjnego pod adresem http://trybunal.gov.pl/rozprawy/komunikaty-prasowe/komunikaty-po/ art/8390-prawo-autorskie-ochrona-majatkowych-praw-autorskich-odszkodowanie/ (dostęp: 27.06.2015).
Konstytucji RP, a jego brak nie pozbawia ochrony prawnej posiadaczy majątko-wych praw autorskich.
Można zaproponować nowe brzmienie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a., zgod-nie z którym uprawniony może domagać się naprawienia wyrządzonej szkody „[…] poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej stosownemu wynagrodzeniu, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzie-lenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu”. Takie sformułowanie przepisu ograniczy ryzyko wydania kolejnego wyroku stwierdzającego niekon-stytucyjność analizowanego przepisu w zakresie pozwalającym na dochodzenie dwukrotności stosownego wynagrodzenia, a w konsekwencji późniejszego wzna-wiania postępowań, w których taką dwukrotność zasądzono. Biorąc pod uwagę popularność ryczałtowego odszkodowania, z pewnością ustabilizuje to na przy-szłość stosunki prawne w obszarze prawa autorskiego.
Zmiana taka jest konieczna ze względu na potrzebę wyeliminowania roszcze-nia o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzeroszcze-nia, które jako świadczenie oderwane od rzeczywistej wysokości szkody i w praktyce często przewyższa-jące wysokość szkody prowadzi do wzbogacenia się posiadaczy majątkowych praw autorskich kosztem naruszycieli tych praw. Nowelizacja taka doprowadzi również do zaprzestania negatywnych praktyk, polegających na wykorzystywa-niu roszczenia o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia jako rodzaju groźby kierowanej na etapie przedsądowym przez posiadaczy praw autorskich wobec ich naruszycieli. Co więcej, regulacja taka będzie w pełni realizowała wy-magania dyrektywy 2004/48/WE, zgodnie z którą odszkodowanie za naruszenie majątkowych praw autorskich powinno odpowiadać rzeczywistemu uszczerbko-wi, jaki poniósł podmiot uprawniony, i nie może przybierać formy kary.
Nie można zgodzić się z zarzutem, że zaproponowana zmiana sprzyjać będzie naruszeniom praw autorskich, ponieważ naruszyciel ryzykować będzie jedynie koniecznością uiszczenia opłaty licencyjnej26. Stwierdzenie takie pomija fakt,
że zryczałtowane odszkodowanie jest instrumentem mającym jedynie minima-lizować trudności w wykazywaniu wysokości szkody. Nadal jednak podstawo-wą funkcją świadczenia indemnizacyjnego jest funkcja kompensacyjna (art. 361 § 2 k.c.) i powinna ona dominować nad funkcją prewencyjną i represyjną, a nie odwrotnie. Nie można zapominać, że uprawniony może dochodzić wielokrotnie wyższego odszkodowania, jeśli — tak jak wszyscy inni poszkodowani czynami niedozwolonymi — wykaże na zasadach ogólnych wysokość doznanej szkody. 26 Argument taki podniósł Sąd Najwyższy w wyroku z 21.10.2011, sygn. IV CSK 133/11, Legalis. Z uzasadnienia: „Ograniczenie go [zryczałtowanego odszkodowania — przyp. aut.] do równowartości hipotetycznego wynagrodzenia oznaczałoby, że sytuacja naruszyciela ostatecznie nie różniłaby się od położenia tego, kto korzystał z cudzego prawa na podstawie umowy, gorsza byłaby jedynie sytuacja uprawnionego, zmuszonego do poszukiwania i ustalenia naruszycie-la, a następnie do ubiegania się o odszkodowanie. Taki stan sprzyja naruszeniom praw wyłącznych i osłabia ochronę praw własności intelektualnej”.
Uprawniony niezależnie może też domagać się m.in. wydania uzyskanych przez naruszyciela korzyści (art. 79 ust. 1 pkt 4 p.a.), których wysokość może ustalić przy wykorzystaniu wielu instrumentów prawnych (m.in. roszczenia informacyj-nego27 czy uzyskania wglądu w toku właściwego postępowania sądowego do
do-kumentów księgowych pozwanego28). Funkcje represyjne i prewencyjne są
na-tomiast realizowane przepisami karnymi służącymi bezpośrednio do tych celów (art. 115 i nast. p.a.).
Podsumowanie
W kontekście wyroku Trybunału Konstytucyjnego (sygn. SK 32/14) usta-wodawca powinien uchylić przepis stanowiący podstawę roszczenia o za-płatę dwukrotności lub trzykrotności stosownego wynagrodzenia jako zry-czałtowanego odszkodowania za naruszenie majątkowych praw autorskich. Zryczałtowane odszkodowanie powinno być ograniczone tylko do jednokrot-ności stosownego wynagrodzenia na wzór rozwiązań ustawy — Prawo włas-ności przemysłowej.
Bibliografia
Barta J., Markiewicz R., Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Warszawa 1995.
Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, Warszawa 2013.
Bogdalski P., Środki ochrony majątkowych praw autorskich oraz ich dochodzenie w świetle prawa
polskiego, Kraków 2003.
Ferenc-Szydełko E., Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2014.
Gadek B., Szkoda wyrządzona czynem nieuczciwej konkurencji. Zagadnienia wybrane, [w:]
Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora A. Szpunara, red. M.
Pyziak--Szafnicka, Kraków 2004.
Kaliński M., Odpowiedzialność odszkodowawcza, [w:] System prawa prywatnego. Prawo
zobowią-zań — część ogólna, red. A. Olejniczak, t. 6, Warszawa 2014.
Machała W., Specyfika roszczenia odszkodowawczego z art. 79 ustawy o prawie autorskim i
pra-wach pokrewnych, „Studia Iuridica” XLVII, 2007.
Nowińska E., Promińska U., Szczepanowska-Kozłowska K., Własność przemysłowa, Warszawa 2014.
Sołtysiński S., Nowicka A., Uwagi o projekcie ustawy wdrażającej dyrektywę 2004/48/WE w
spra-wie egzekwowania praw własności intelektualnej, „Kwartalnik Prawa Prywatnego”, 2006, z. 4.
Tischner A., Cywilnoprawna ochrona autorskich praw majątkowych i zabezpieczenie roszczeń z
ty-tułu naruszenia autorskich praw majątkowych, [w:] Prawo mediów, z. 97, red. J. Barta et al.,
Warszawa 2008.
Tischner A., Targosz T., Dostosowanie polskiego prawa własności intelektualnej do wymogów prawa
wspólnotowego. Uwagi na tle projektu z dnia 24 maja 2006 r. ustawy o zmianie ustawy o prawie
27 Art. 80 ust. 1 pkt 2 p.a. 28 Art. 248 § 1 k.p.c.
autorskim i prawach pokrewnych oraz zmianie innych ustaw, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej”, z. 97, red. A. Matlak, Kraków 2007. Żerański P., Granica rygoryzmu roszczeń czysto majątkowych w ochronie majątkowych praw
autor-skich, „Przegląd Prawa Handlowego” 2009, nr 8.
Flat rate compensation for copyright infringement in the context of the Constitutional Tribunal’s judgment of 23 June 2015 (file no. SK 32/14)
Summary
In the context of the judgment of the Constitutional Tribunal (Trybunał Konstytucyjny, file no. SK 32/14), the legislator should repeal the regulation which forms the basis of the claim for payment double or triple the amount of respective remuneration as a form of flat rate compensation for copyright infringement. Flat rate compensation should be limited only to the single amount of respective remuneration like in the Industrial Property Law.
