Sytuacja na światowym rynku zbóż, roślin oleistych, cukru i biopaliw oraz jej wpływ na krajowe rynki produktów roślinnych i możliwości ich rozwoju

Pełen tekst

(1)Sytuacja na światowym rynku zbóż, roślin oleistych, cukru i biopaliw oraz jej wpływ na krajowe rynki produktów roślinnych i możliwości ich rozwoju.

(2)

(3) Sytuacja na światowym rynku zbóż, roślin oleistych, cukru i biopaliw oraz jej wpływ na krajowe rynki produktów roślinnych i możliwości ich rozwoju Redakcja naukowa: dr inż. Piotr Szajner Autorzy: dr inż. Magdalena Bodył mgr inż. Wiesław Łopaciuk dr inż. Ewa Rosiak dr inż. Piotr Szajner. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015.

(4) Pracę zrealizowano w ramach tematu: Ewolucja i perspektywy rynków rolno-spożywczych w zadaniu: Ewolucja rynków zewnętrznych i ich wpływ na krajowy rynek rolno-spożywczy. Celem pracy jest ocena sytuacji podażowo-popytowej na światowym rynku zbóż, roślin oleistych, cukru i biopaliw oraz jej wpływ na krajowy rynek produktów roślinnych.. Recenzent: prof. dr hab. Stanisław Krasowicz, IUNG-PIB w Puławach. Opracowanie komputerowe: mgr Lucyna Mieszkowska. Korekta: Barbara Pawłowska. Redakcja techniczna: Leszek Ślipski. Projekt okładki: IERiGŻ-PIB. ISBN 978-83-7658-568-0. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) SPIS TREŚCI Wstęp …………………………………………………………………………………....... 7. 1. Ewolucja światowego rynku zbóż i jej wpływ na rynek krajowy …………………. 9. 1.1. Sytuacja podażowo-popytowa na światowym rynku zbóż ……………………….. 9 1.1.1. Produkcja …………………........................................................................... 9 1.1.2. Zużycie …………………………………………………………................... 18 1.1.3. Handel zagraniczny…………………………………………………………. 21 1.2. Sytuacja podażowo-popytowa na krajowym rynku zbóż …………………………. 1.2.1. Produkcja …………………………………………………………………… 1.2.2. Zużycie ……………………………………………………………………… 1.2.3. Handel zagraniczny………………………………………………………….. 28 28 30 32. 1.3. Ocena wpływu cen zewnętrznych na ceny krajowe ………………………………. 34 2. Ewolucja światowego rynku roślin oleistych i jej wpływ na rynek krajowy............ 36. 2.1. Sytuacja podażowo-popytowa na światowym rynku roślin oleistych ..................... 2.1.1. Produkcja ………………….......................................................................... 2.1.2. Zużycie …………………………………………………………................. 2.1.3. Handel zagraniczny…………………………………………………………. 36 36 43 46. 2.2. Sytuacja podażowo-popytowa na krajowym rynku roślin oleistych......................... 2.2.1. Produkcja …………………........................................................................... 2.2.2. Zużycie …………………………………………………………................... 2.2.3. Handel zagraniczny………………………………………………………….. 53 53 55 58. 2.3. Ocena wpływu cen zewnętrznych na ceny krajowe ………………………………. 61 3. Ewolucja światowego rynku cukru i jej wpływ na rynek krajowy............................ 64. 3.1. Sytuacja podażowo-popytowa na światowym rynku cukru………………………. 3.1.1. Produkcja …………………………………………………………………. 3.1.2. Zużycie ……………………………………………………………………. 3.1.3. Handel zagraniczny ………………………………………………………... 64 64 70 72. 3.2. Sytuacja podażowo-popytowa na krajowym rynku cukru........................................ 3.2.1. Produkcja …………………………………………………………………. 3.2.2. Zużycie i handel zagraniczny ……………………………………………... 75 75 76. 3.3. Ocena wpływu cen zewnętrznych na ceny krajowe ………………………………. 77 4. Ewolucja światowego rynku biopaliw i jej wpływ na rynek krajowy ……………... 85. 4.1. Sytuacja podażowo-popytowa na światowym rynku bioetanolu …………………. 4.1.1. Produkcja …………………………………………………………………. 4.1.2. Zużycie ……………………………………………………………………. 4.1.3. Wpływ produkcji biopaliw na rynek zbóż …………………………………. 86 86 90 92. 4.2. Sytuacja podażowo-popytowa na światowym rynku biodiesla …………………… 4.2.1. Produkcja ………………………………………………………………….. 4.2.2. Zużycie …………………………………………………………………..... 4.2.3. Handel zagraniczny…………………………………………………………. 99 99 103 104.

(6) 4.3. Sytuacja podażowo-popytowa na krajowym rynku bioetanolu …………………… 106 4.3.1. Produkcja ………………………………………………………………….. 106 4.3.2. Zużycie ……………………………………………………………………. 108 4.4. Sytuacja podażowo-popytowa na krajowym rynku biodiesla ……………………. 4.4.1. Produkcja ………………………………………………………………….. 4.4.2. Zużycie ……………………………………………………………………. 4.4.3. Handel zagraniczny ………………………………………………………... 109 109 111 112. 4.5. Ocena wpływu cen zewnętrznych na rynek krajowy …………………………….. 113 Konkluzje …………………………………………………………………………............ 116 Literatura ………………………………………………………………………………… 121 .

(7) Wstp Wzrost natenia procesów globalizacyjnych w ostatnich latach wywoa due zmiany w wikszoci sfer ycia spoeczno-gospodarczego. W wyniku procesów globalizacyjnych, integracji regionalnej oraz rosn cej intensyfikacji handlu zagranicznego produktami rolno-spoywczymi nast pia integracja rynków regionalnych i lokalnych, które staj si elementami globalnego rynku. Wspomniane procesy spowodoway, e zmieni si przestrzenny (geograficzny) zasig oddziaywania rynku. Gównym celem opracowania bya ocena i prognoza sytuacji na wiatowym rynku podstawowych produktów rolinnych i biopaliw oraz ocena wpywu sytuacji na rynkach zewntrznych na krajowe rynki produktów rolinnych. Analiz porównawcz objto wszystkie elementy wiatowego, unijnego i krajowego rynku produktów rolinnych, poczynaj c od bazy surowcowej, a ko cz c na zuyciu i konsumpcji. Przedmiotem analizy bya równie ewolucja polityki rynkowej oraz energetycznej w kontekcie sektora biopaliw. Opracowanie skada si z czterech rozdziaów, w których kolejno przedstawiono nastpuj ce problemy: x w rozdziale pierwszym przestawiono ewolucj wiatowego rynku zbó i jej wpyw na krajowy rynek; x w rozdziale drugim przestawiono ewolucj wiatowego rynku rolin oleistych i jej wpyw na krajowy rynek; x w rozdziale trzecim przestawiono ewolucj wiatowego rynku cukru i wpyw na krajowy rynek; x w rozdziale czwartym przestawiono ewolucj wiatowego rynku biopaliw i wpyw na krajowy rynek. Prace analityczne prowadzono na podstawie zgromadzonych danych empirycznych dotycz cych rynku midzynarodowego i krajowego oraz studium literatury przedmiotu. Wykorzystano szereg informacji i opinii z literatury ekonomicznej i ekonomiczno-rolniczej dotycz cych wzajemnych relacji midzy rynkiem midzynarodowym i krajowym oraz relacji rynku produktów rolnych z rynkiem energii. W zakresie rynku midzynarodowego wykorzystywano dane statystyczne: ERS, USD A. FAO, F.O. Licht, International Grains Council, Oil World, World Bank, Eurostat i European Commission. W zakresie rynku krajowego wykorzystano dane GUS, w tym take niepublikowane, administracji rz dowej (ARR, MRiRW) oraz organizacji branowych.. 7.

(8)

(9) 1. Ewolucja wiatowego rynku zbó i jej wp yw na rynek krajowy 1.1. Sytuacja podaowo-popytowa na wiatowym rynku zbó 1.1.1. Produkcja W wieloletniej perspektywie na wiatowym rynku nastpoway due wahania produkcji zbó w zalenoci od okresu i gatunku zboa branego pod uwag. W drugiej poowie ubiegego wieku najbardziej widocznym procesem by wyra ny wzrost produkcji zbó towarowych, dominuj cych w wiatowym handlu (pszenica, kukurydza). Wynikao to z postpu w technologii uprawy, genetyce (wprowadzenie bardziej plennych odmian), intensyfikacji produkcji oraz ze zwikszenia areau uprawy. Zmniejszya si produkcja zbó paszowych i/lub takich o lokalnym znaczeniu, czyli owsa i yta. Wzrost produkcji tych pierwszych z nawi zk skompensowa spadek produkcji. W bie cym stuleciu te tendencje ulegy zmianie. Nast piy znaczne wahania produkcji zbó. Pomimo tego nadal mona byo zaobserwowa

(10) wyra n tendencj wzrostow . Tabela 1.1. Area uprawy pszenicy na wiecie (w mln ha) 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Dynamikaa Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 w% [1] [2] [3] [4] [2]/[1] [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] WNP 42,7 45,8 49,7 46,8 107,3 108,3 94,3 109,5 Azja Pd. 37,5 38,6 40,7 43,1 102,8 105,4 106,0 114,9 Ameryka Pn. 31,0 29,9 30,0 29,4 96,3 100,2 98,1 94,7 UE-28 26,0 25,4 26,2 26,3 97,8 102,9 100,6 101,3 Azja Wsch. 24,8 23,4 24,7 24,7 94,4 105,4 100,2 99,7 Bliski Wschód 18,5 19,6 17,5 18,4 106,0 89,3 105,2 99,6 Oceania 12,0 12,6 13,8 13,4 104,9 109,2 97,1 111,2 Afryka 9,5 9,7 9,8 10,3 102,9 100,6 104,7 108,4 Ameryka Pd. 9,5 9,5 8,7 7,6 100,2 90,9 87,3 79,5 Pozostae 1,2 1,1 1,0 1,0 90,8 91,0 101,9 84,2. wiat 212,8 215,7 221,8 221,0 101,4 102,8 99,6 103,9. [4]/[2] 102,1 111,8 98,4 103,6 105,7 94,0 106,0 105,3 79,3 92,7 102,4. a. Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych bezwzgldnych wyraonych z wiksz dokadnoci ni podane w tabeli. ród o: USDA.. Róne byy tendencje zmian areau zbó w poszczególnych regionach wiata. Area pszenicy zwikszono przede wszystkim w regionach importerskich (Azja Pd., Afryka) oraz w WNP i Oceanii, ograniczono w Ameryce Pd. i Pn., a wic w regionach eksporterskich. Powierzchnia zbó paszowych zwikszya si gównie w krajach importerskich (Azja Wsch. i Pd.-Wsch.), ale take w regionach eksporterskich notowano jej dynamiczny wzrost (Ameryka Pd., 9.

(11) Ameryka Pn.) oraz w Oceanii, a zmalaa przede wszystkim w WNP, UE, Ameryce Pn. i Azji Pd. Znaczne ograniczenie areau zbó paszowych nast pio w Azji Pd. i UE. Tabela 1.2. Area uprawy zbó paszowych na wiecie (w mln ha) 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Dynamikaa Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 w% [1] [2] [3] [4] [2]/[1] [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] [4]/[2] Afryka 72,8 77,7 84,8 85,1 106,8 109,1 100,4 117,0 109,6 Ameryka Pn. 51,0 51,4 50,8 52,8 100,7 98,8 104,0 103,5 102,8 Azja Wsch. 27,9 30,6 34,6 39,2 109,9 112,9 113,5 140,9 128,2 UE-28 33,6 33,0 31,8 31,0 98,4 96,4 97,3 92,3 93,8 WNP 29,8 28,5 26,6 28,9 95,4 93,4 108,6 96,8 101,5 Azja Pd. 32,4 31,4 30,5 28,8 96,8 97,2 94,3 88,7 91,7 Ameryka Pd. 20,8 22,4 23,9 26,5 107,7 107,1 110,5 127,3 118,3 Bliski Wschód 9,0 10,0 8,7 9,3 110,8 86,7 106,9 102,7 92,7 Azja Pd.-Wsch. 8,2 8,7 8,8 9,1 105,9 101,5 103,5 111,3 105,1 Oceania 5,7 6,5 5,9 5,4 114,0 90,7 91,5 94,6 83,0 Pozostae 4,7 4,6 4,8 4,7 98,7 103,9 98,2 100,6 102,0. wiat 295,9 304,8 311,2 320,8 103,0 102,1 103,1 108,4 105,3 a. Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych bezwzgldnych wyraonych z wiksz dokadnoci ni podane w tabeli. ród o: USDA.. Porównuj c rednie wartoci plonów z okresu 2005/06-2015/16 z okresem 1994/95-2004/05 (wyeliminowanie waha krótkoterminowych powodowanych czynnikami losowymi), obserwuje si wzrost plonów pszenicy o 15%, a zbó paszowych o 24%. W przypadku tych ostatnich wzrost plonów wi za si z wprowadzeniem do uprawy i szybk ekspansj genetycznie modyfikowanych odmian kukurydzy. Oprócz tego, plony rosy w wyniku postpu technologicznego w zakresie uprawy oraz intensyfikacji produkcji, szczególnie w krajach rozwijaj cych si, gdzie rednie plony zwikszyy si nawet o 30 do 50%, w tym najbardziej w krajach Azji Pd.-Wsch., WNP, Ameryce Pd. i Azji Pd., a wic w wikszoci w rejonach importerskich. Zmniejszyy si jedynie plony pszenicy w Oceanii, co wi zao si ze zmianami klimatycznymi (mniejszy poziom opadów) w Australii. W latach 2000-2015 nastpoway, powodowane gównie zmiennymi warunkami klimatycznymi, relatywnie due wahania zbiorów zbó. Ich skala bya znacznie wiksza ni w poprzednim stuleciu. Niemniej daa si zauway

(12) wyra na tendencja wzrostowa. Przecitne tempo wzrostu zbiorów pszenicy wynioso 8,4 mln ton rocznie. Znacznie szybciej rosy plony zbó paszowych (rednio o 21,9 mln t rocznie). Z tego wynika, e produkcja zbó zwikszaa si dziki rosn cym plonom. Wysze tempo wzrostu produkcji zbó paszowych wynikao z wikszego postpu w plonowaniu. 10.

(13) Tabela 1.3. Zmiany rednich plonów zbó na wiecie Wyszczególnienie Azja Pd.-Wsch. WNP Ameryka Pd. Azja Pd. Ameryka Pn. Ameryka rodkowa Bliski Wschód Karaiby Afryka Pd. Azja Wsch. Afryka Pn. UE Inne kraje Europy Oceania. wiat. Relacje w % 2005/06-2015/16 1994/95-2004/05 Pszenica Zboa paszowe 149,1 147,3 126,7 144,7 118,7 145,3 113,2 144,5 114,4 125,5 71,0 121,6 109,5 119,0 . 105,3 134,7 116,3 126,8 118,0 127,9 115,3 109,3 111,9 117,6 120,8 98,1 105,7 114,4 123,7. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA. Rysunek 1.1. Zbiory pszenicy i zbó paszowych na wiecie 1400. y = 21.898x + 762.4 R² = 0.8897. Pszenica. mln ton. 1200. Zboa paszowe. 1000 y = 8.4703x + 526.49 R² = 0.804. 800 600. 400 1994/95 1997/98 2000/01 2003/04 2006/07 2009/10 2012/13 2015/16. ród o: USDA.. W okresie 2013/14-2015/16, w porównaniu z okresem 2000/01-2003/04, wiatowe zbiory pszenicy zwikszyy o 24%. Dynamiczny wzrost wyst pi zarówno w krajach importerskich (Afryka, Azja Wschodnia, Poudniowa.), jak i w rejonach eksporterskich, tj. WNP, UE, Ameryce Pn. (USA, Kanada), UE oraz krajach WNP. Ograniczono produkcj pszenicy jedynie w Ameryce Pd., gdzie zmala jej area na rzecz zbó paszowych i soi.. 11.

(14) Tabela 1.4. Zbiory pszenicy na wiecie (w mln ton) 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 [1] [2] [3] [4] [2]/[1] UE-28 125,5 131,8 141,6 147,5 105,0 Azja Wsch. 93,7 103,0 116,3 126,1 110,0 Azja Pd. 95,7 98,4 110,9 125,9 102,9 WNP 77,8 88,3 106,4 103,0 113,6 Ameryka Pn. 80,0 82,3 90,3 91,1 102,9 Bliski Wschód 37,0 42,3 36,8 38,6 114,2 Afryka 17,4 21,7 23,3 25,8 124,6 Oceania 21,0 18,2 25,5 25,1 86,5 Ameryka Pd. 21,4 23,8 24,2 20,7 111,0 Pozostae 3,7 4,0 3,8 4,1 109,3. wiat 573,0 613,7 679,2 708,0 107,1. Dynamikaa w% [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] [4]/[2] 107,5 104,2 117,6 112,0 112,9 108,4 134,6 122,4 112,7 113,5 131,6 127,9 120,4 96,8 132,4 116,6 109,7 100,9 113,9 110,8 87,0 105,0 104,4 91,4 107,6 110,7 148,4 119,1 140,6 98,5 119,7 138,4 101,7 85,6 96,7 87,1 94,6 106,4 110,0 100,7 110,7 104,3 123,6 115,4. a. Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych bezwzgldnych wyraonych z wiksz dokadnoci ni podane w tabeli. ród o: USDA.. Zbiory zbó paszowych w okresie 2013/14-2015/16, w porównaniu z okresem 2000/01-2003/04, zwikszyy si o ponad 40%. W okresie 2013/14-2015/16, w porównaniu z okresem 2000/01-2003/04, wiatowe zbiory pszenicy zwikszyy o ponad 25%. Najwikszy wzrost (o 80-90%) wyst pi przede wszystkim w rejonach importerskich, deficytowych w produkcji zbó (Azja Wsch., Pd. i Pd.-Wsch., Afryka) oraz w bd cej rejonem nadwykowym (eksporterskim) Ameryce Pd. W pozostaych regionach eksporterskich wzrost produkcji by mniejszy (o 20-50%). Tabela 1.5. Zbiory zbó paszowych na wiecie (w mln ton) Wyszczególnienie Ameryka Pn. Azja Wsch. UE-28 Ameryka Pd. Afryka WNP Azja Pd. Azja Pd.-Wsch. Bliski Wschód Oceania Pozostae. wiat. 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14-2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 [1] [2] [3] [4] 313,6 366,0 383,7 404,7 125,1 153,3 183,3 225,2 145,1 149,3 153,8 156,2 70,8 85,1 103,2 133,1 81,3 94,0 108,2 115,4 56,9 58,1 68,2 83,3 36,9 42,1 47,2 50,5 18,6 23,9 27,0 31,0 17,0 19,4 18,8 20,3 11,6 11,6 12,4 12,7 11,4 13,5 14,3 13,4 888,3 1016,4 1120,1 1245,8. a. [2]/[1] 116,7 122,5 102,9 120,3 115,7 102,0 114,3 128,1 113,9 100,1 118,9 114,4. Dynamikaa w% [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] 104,8 105,5 129,0 119,6 122,9 180,0 103,0 101,6 107,7 121,2 129,0 188,1 115,1 106,7 142,0 117,5 122,0 146,3 111,9 107,0 136,8 113,1 115,0 166,6 97,0 108,2 119,5 106,2 102,5 109,0 105,9 93,7 118,0 110,2 111,2 140,2. [4]/[2] 110,6 146,9 104,6 156,4 122,8 143,4 119,7 130,1 105,0 108,9 99,2 122,6. Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych bezwzgldnych wyraonych z wiksz dokadnoci ni podane w tabeli. ród o: USDA. 12.

(15) W geograficznej strukturze produkcji pszenicy w analizowanym okresie nie byo duych zmian, tym niemniej naley podkreli

(16) kilka faktów. Zmniejszy si udzia dwóch duych rejonów nadwykowych, jakimi s UE i Ameryka Pn. (o 1,1 pkt. proc. kady). oraz najwikszego importera – Bliskiego Wschodu (o 1,0 pkt. proc). Natomiast wzrós udzia pozostaych duych importerów – Azji Wsch. i Pd. (odpowiednio o 1,5 i 1,1%), Afryki (o 0,6%), a take WNP (o 1,0), która staa si drugim co wielkoci eksporterem pszenicy. Wzrós takich rejonów importerskich jak Azja Pd. i Afryka. Rysunek 1.2. Zmiany struktury produkcji pszenicy na wiecie (w %) 100% Pozostae 80%. 60%. 6.5. 6.9. 5.4. 5.5. Ameryka Pd.. 14.0. 13.4. 13.3. 12.9. Oceania. 13.6. 14.4. 15.7. 14.5. Afryka. 16.7. 16.0. 16.3. 17.8. 16.3. 16.8. 17.1. 17.8. 21.9. 21.5. 20.9. 20.8. Bliski WschyG. 40%. Ameryka Pn. WNP. 20%. Azja Pd. Azja Wsch. UE-28. 0% 2000/01-2002/03. 2004/05-2007/08 2008/09-20011/12 2012/13-2015/16. . ród o: USDA. Rysunek 1.3. Zmiany struktury produkcji zbó paszowych na wiecie (w %) 100% 6.1. 6.7. Pozostae. 9.7. 9.3. Azja Pd.. 8.4. 9.2. 10.7. WNP. 16.3. 14.7. 13.7. 12.5. Afryka. 14.1. 15.1. 16.4. 18.1. 9.2. 5.7 9.3. 8.0. 60%. 40%. 6.4. 80%. Ameryka Pd. UE-28 Azja Wsch. 20%. 35.3. 36.0. 34.3. 32.5. Ameryka Pn.. 0% 2000/01-2002/03. 2004/05-2007/08 2008/09-20011/12 2012/13-2015/16. ród o: USDA. 13. .

(17) Zmiany struktury geograficznej produkcji zbó paszowych byy wiksze. Przede wszystkim wzrós udzia rejonów importerskich, w tym najwikszego – Azji Wsch. – o 4,0 pkt. proc. Zwikszy si take udzia Ameryki Pd., która jest rejonem nadwykowym (o 2,7%). Udziay pozostaych – USA i UE – zmniejszyy si odpowiednio o 2,8 i 3,8%. Zmiany w pozostaych rejonach wiata byy minimalne. Wród najwikszych 10 producentów pszenicy na wiecie s zarówno kraje deficytowe w jej produkcji, np. Chiny, Indie, Pakistan, jak i kraje dysponuj ce trwaymi, strukturalnymi nadwykami. Sporód tych ostatnich mona wyodrbni

(18) piciu najwikszych eksporterów – UE, USA, Australia, Kanad, Argentyn, a take inne kraje licz ce si na midzynarodowym rynku, szczególnie w ostatnich latach – Rosj i Ukrain. Na szczególn uwag zasuguje wzrost produkcji na Ukrainie, w Kanadzie i Rosji, odpowiednio o 61, 39 i 26% w porównaniu z pierwsz poow poprzedniej dekady. Zwikszya si take produkcja u pozostaych duych eksporterów (o 4-18%). W tym okresie kraje importerskie równie znacznie zwikszyy produkcj (Chiny o 35%, Indie o 31%). Produkcja pszenicy na wiecie jest silnie skoncentrowana w stosunkowo nielicznej grupie krajów. Dziesiciu najwikszych producentów dostarcza 82-84% wiatowej poday bie cej (zbiory). W analizowanym okresie wielko

(19) tej proporcji podlegaa pewnym wahaniom, ale w ostatnich latach jest minimalnie wiksza ni na pocz tku poprzedniej dekady. Udzia 5 najwikszych producentów ksztatuje si w granicach 66-67% i w ostatnich latach minimalnie zmala. O wiatowej poday handlowej pszenicy (nadwykach eksportowych) decyduje jednak osiem krajów, najwikszych eksporterów: tradycyjni – Argentyna, Australia, Kanada, UE i USA oraz w ostatnich latach take kraje basenu Morza Czarnego – Rosja, Ukraina i Kazachstan. Pszenica zebrana we wszystkich wyej wymienionych krajach stanowi ponad poow wiatowej produkcji, ale proporcja ta wyra nie si zmniejsza (spadek o 2,6 pkt. proc. w okresie 2000/01-2015/16). Wynika to ze spadku udziau tradycyjnych eksporterów o 3,3 pkt. proc. Natomiast udzia krajów basenu Morza Czarnego nieznacznie si zwikszy. Udzia 10 gównych importerów w wiatowej produkcji pszenicy ksztatuje si w granicach 25-26%. Cechuje go umiarkowana tendencja wzrostowa. Wzrost produkcji postpuje w wikszoci krajów deficytowych w produkcji tego zboa, a jego dynamika przewysza dynamik wzrostu produkcji u gównych producentów i eksporterów (z wyj tkiem krajów WNP).. 14.

(20) Tabela 1.6. Produkcja pszenicy u g ównych producentów, eksporterów i ich udzia y (w mln ton, w %) 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Dynamika Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 w% [1] [2] [3] [4] [2]/[1] [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] [4]/[2] Najwiksi producenci UE-28 125,5 131,8 141,6 147,5 105,0 107,5 104,2 117,6 112,0 Chiny 92,6 101,8 115,0 124,8 110,0 113,0 108,5 134,8 122,6 Indie 71,1 71,5 81,7 93,3 100,5 114,3 114,2 131,1 130,5 Rosja 41,5 46,8 55,8 52,5 112,8 119,2 94,0 126,4 112,0 USA 55,3 55,2 60,4 57,6 99,9 109,3 95,4 104,2 104,3 Ukraina 13,9 16,0 21,5 22,4 115,1 134,0 104,5 161,2 140,1 Australia 20,7 17,9 25,1 24,7 86,4 140,7 98,3 119,5 138,3 Kanada 21,5 24,0 26,0 30,0 111,3 108,6 115,4 139,4 125,3 Pakistan 19,4 21,4 23,5 24,5 110,5 109,5 104,2 126,2 114,1 Turcja 16,8 17,5 17,8 17,4 104,3 101,5 97,8 103,6 99,3 386,0 407,1 454,6 475,7 105,5 111,7 104,6 123,2 116,8 5 najwikszych 478,3 503,9 568,5 594,7 105,4 112,8 104,6 124,3 118,0 10 najwikszych. wiat 573,0 613,7 679,2 708,0 107,1 110,7 104,3 123,6 115,4 Udzia (%) Zmiana udziau w pkt. proc. 5 najwikszych 67,4 66,3 66,9 67,2 98,5 0,6 0,2 -0,2 0,8 10 najwikszych 83,5 82,1 83,7 84,0 -1,4 1,6 0,3 0,5 1,9 Najwiksi eksporterzy (NEKS) UE-28 125,5 131,8 141,6 147,5 105,0 107,5 104,2 117,6 112,0 Rosja 41,5 46,8 55,8 52,5 112,8 119,2 94,0 126,4 112,0 USA 55,3 55,2 60,4 57,6 99,9 109,3 95,4 104,2 104,3 Australia 20,7 17,9 25,1 24,7 86,4 140,7 98,3 119,5 138,3 Ukraina 13,9 16,0 21,5 22,4 115,1 134,0 104,5 161,2 140,1 Kanada 21,5 24,0 26,0 30,0 111,3 108,6 115,4 139,4 125,3 Kazachstan 11,5 12,8 15,5 12,7 111,0 121,3 82,0 110,4 99,4 Argentyna 15,0 16,4 13,9 10,7 109,7 84,9 76,8 71,6 65,2 Razem 304,9 320,9 359,9 358,2 105,3 112,2 99,5 117,5 111,6 Z tego 5 tradycyjnych eksporterów (5 TEKSa) i kraje basenu Morza Czarnego (BMCZb) 5 TEKS BMCZ. 237,9 67,0. NEKS 5 TEKS BMCZ. 53,2 41,5 11,7. a b. 245,3 267,1 75,6 92,8 Udzia (%) 52,3 53,0 40,0 39,3 12,3 13,7. 270,6 87,6 50,6 38,2 12,4. Argentyna, Australia, Kanada, UE-28, USA. Kazachstan, Rosja, Ukraina.. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. 15. 103,1 112,9. 108,9 101,3 113,7 110,3 122,7 94,4 130,9 115,9 Zmiana udziau w pkt. proc. -0,9 0,7 -2,4 -2,6 -1,7 -1,6 -0,6 -1,1 -3,3 -1,7 0,6 1,3 -1,3 0,7 0,1.

(21) Tabela 1.7. Produkcja pszenicy u g ównych importerów i ich udzia y (w mln ton, w %) 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Dynamikaa Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 w% [1] [2] [3] [4] [2]/[1] [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] [4]/[2] Chiny 92,6 101,8 115,0 124,8 110,0 113,0 108,5 134,8 122,6 Turcja 16,8 17,5 17,8 17,4 104,3 101,5 97,8 103,6 99,3 Iran 10,9 14,9 11,8 13,8 136,8 79,7 116,8 127,3 93,1 Egipt 6,3 8,0 8,0 8,4 126,5 100,6 104,1 132,5 104,7 Maroko 3,3 4,1 5,2 6,0 124,9 126,2 115,1 181,6 145,3 Brazylia 3,4 4,2 5,7 5,4 122,6 134,7 95,9 158,4 129,2 Meksyk 3,2 3,1 3,9 3,5 97,4 125,9 90,6 111,1 114,0 Algieria 1,8 2,5 2,7 2,8 139,9 107,2 104,1 156,1 111,5 Bangladesz 1,5 0,9 0,9 1,3 61,8 98,2 140,2 85,0 137,6 Tunezja 1,1 1,5 1,1 1,2 130,8 78,8 102,7 105,8 80,9 Japonia 0,8 0,9 0,7 0,8 113,4 82,5 115,5 108,1 95,3 Nigeria 0,1 0,1 0,1 0,1 154,3 112,7 70,0 121,7 78,9 Arabia Saud. 0,005 0,009 0,028 0,031 161,9 329,4 109,8 585,7 361,8 Razem powysi 141,7 159,4 173,0 185,5 112,5 108,5 107,2 130,9 116,3 Udzia powy szych 24,7 26,0 25,5 26,2 1,3 -0,5 0,7 1,5 0,2 w prod. wiat. (%) 5 najwikszych 129,8 146,2 157,9 170,3 112,7 107,9 107,9 131,2 116,5 Udzia w prod. 22,7 23,8 23,2 24,1 1,2 -0,6 0,8 1,4 0,2 wiat. (%) 10 najwikszych 140,8 158,4 172,2 184,5 112,5 108,7 107,2 131,0 116,5 Udzia w prod. 24,6 25,8 25,3 26,1 1,2 -0,5 0,7 1,5 0,2 wiat. (%) a. Rónica pkt. proc. w przypadku udziau.. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. Produkcja zbó paszowych jest nieco mniej skoncentrowana ni produkcja pszenicy. Udzia 10 najwikszych producentów tych zbó w ostatnich latach siga 81-82%. Cechuje go minimalna tendencja wzrostowa. Dominuj tu: USA, Chiny i UE. Dynamika wzrostu produkcji u gównych producentów jest nieznacznie wiksza ni produkcji wiatowej. Udzia piciu najwikszych eksporterów (USA, Argentyna, Ukraina, Brazylia i Australia) wyra nie przekracza 50%, ale systematycznie maleje, z wyj tkiem krajów basenu Morza Czarnego. Produkcja zbó paszowych u najwikszych importerów wykazuje tendencj wzrostow . Dynamika jej wzrostu jest jednak mniejsza od dynamiki wzrostu wiatowej produkcji i produkcji u gównych producentów, a szczególnie u eksporterów. Najwikszy wzrost produkcji nast pi w Kolumbii (2,4-krotny) i Egipcie (2,3-krotny), a wic u duych importerów. Ponadto stosunkowo duy wzrost produkcji wyst pi u najwikszego importera, czyli w Chinach (o 8%).. 16.

(22) Tabela 1.8. Produkcja zbó paszowych u g ównych producentów i eksporterów oraz ich udzia y (w mln ton, w %) Wyszczególnienie. 2000/01- 2003/04-2002/03 -2007/08 [1]. [2]. 2008/092011/12. 2013/142015/16. [3]. [4]. Dynamika w% [2]/[1]. [3]/[2 ]. [4]/[3]. [4]/[1 ]. [4]/[2]. Najwiksi producenci 312,0 331,2 348,7 118,4 106,2 105,3 132,4 111,8 151,1 181,1 222,7 122,9 119,9 123,0 181,3 147,5 149,3 153,8 156,2 102,9 103,0 101,6 107,7 104,6 48,9 62,0 84,3 114,1 126,7 136,0 196,6 172,3 35,5 39,8 41,6 110,1 112,0 104,5 128,9 117,0 29,0 30,6 36,1 91,5 105,2 118,3 113,8 124,4 18,7 26,4 35,9 119,5 140,9 135,9 228,8 191,5 24,6 28,3 34,7 129,1 115,0 122,7 182,1 141,1 28,7 28,6 31,3 106,0 99,8 109,4 115,7 109,2 25,4 23,9 24,7 109,5 94,1 103,3 106,5 97,3 823,2 905,7 1016,2 113,8 110,0 112,2 140,5 123,4 1016,4 1120,1 1245,8 114,4 110,2 111,2 140,2 122,6 Udzia (%) Zmiana udziau w pkt. proc. 10 najwikszych 81,4 81,0 80,9 81,6 -0,4 -0,1 0,7 0,2 0,6 Najwiksi eksporterzy (NEKS) USA 263,4 312,0 331,2 348,7 118,4 106,2 105,3 132,4 111,8 UE-28 145,1 149,3 153,8 156,2 102,9 103,0 101,6 107,7 104,6 Brazylia 42,9 48,9 62,0 84,3 114,1 126,7 136,0 196,6 172,3 Rosja 31,8 29,0 30,6 36,1 91,5 105,2 118,3 113,8 124,4 Ukraina 15,7 18,7 26,4 35,9 119,5 140,9 135,9 228,8 191,5 Argentyna 19,1 24,6 28,3 34,7 129,1 115,0 122,7 182,1 141,1 Kanada 23,2 25,4 23,9 24,7 109,5 94,1 103,3 106,5 97,3 Australia 11,0 11,1 11,7 12,0 101,0 105,8 102,2 109,2 108,1 Razem 552,0 619,1 667,9 732,6 112,1 107,9 109,7 132,7 118,3 Z tego 5 najwikszych, tradycyjni eksporterzy (TEKSa) i kraje basenu Morza Czarnego (BMCZb) 5 najwikszych 498,8 558,0 604,0 661,2 111,9 108,2 109,5 132,6 118,5 TEKS 504,6 571,3 611,0 660,6 113,2 106,9 108,1 130,9 115,6 BMCZ 47,4 47,8 57,0 72,0 100,7 119,2 126,4 151,8 150,7 Udzia (%) Zmiana udziau w pkt. proc. 5 najwikszych 56,1 54,9 53,9 53,1 -1,2 -1,0 -0,8 -3,1 -1,8 NEKS 62,1 60,9 59,6 58,8 -1,2 -1,3 -0,8 -3,3 -2,1 TEKS 56,8 56,2 54,5 53,0 -0,6 -1,7 -1,5 -3,8 -3,2 BMCZ 5,3 4,7 5,1 5,8 -0,6 0,4 0,7 0,4 1,1 USA Chiny UE Brazylia Indie Rosja Ukraina Argentyna Meksyk Kanada 10 najwikszych. wiat. a b. 263,4 122,9 145,1 42,9 32,2 31,8 15,7 19,1 27,0 23,2 723,2 888,3. Argentyna, Australia, Kanada, UE-28, USA, Brazylia. Rosja, Ukraina.. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. Udzia gównych importerów w produkcji zbó paszowych jest znacznie mniejszy ni w przypadku pszenicy i wykazuj c tendencj spadkow , ksztatuje si na poziomie 15-19%.. 17.

(23) Tabela 1.9. Produkcja zbó paszowych u g ównych importerów i ich udzia y (w mln ton, w %) Dynamikaa w%. 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16. Chiny Meksyk Indonezja Egipt Wietnam Iran Kolumbia Arabia Saud. Algieria Korea Pd. Japonia Tajwan Malezja Razem powysi Udzia powy szych w prod. wiat. (%) 5 najwikszych Udzia w prod. wiat. (%) 10 najwikszych Udzia w prod. wiat. (%) a. [1]. [2]. [3]. [3]/[2]. [4]/[3]. [4]/[1]. [4]/[2]. 145,1 6,1 6,9 2,3 3,9 1,5 0,6 0,4 0,4 0,4 0,2 0,1 0,1 167,9. 149,3 7,6 7,1 4,1 5,1 1,8 0,9 0,4 0,4 0,3 0,2 0,0 0,1 177,3. 153,8 7,8 7,2 4,6 5,0 1,8 1,5 0,4 0,4 0,3 0,2 0,0 0,1 183,2. 156,2 9,2 6,7 5,3 5,5 2,0 1,5 0,3 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 187,6. [4]. [2]/[1]. 102,9 124,6 102,1 178,0 132,0 122,5 146,3 94,1 94,1 91,9 90,3 62,4 115,3 105,6. 103,0 103,0 101,6 111,8 97,4 99,0 163,9 115,3 115,3 85,0 97,0 86,7 119,9 103,3. 101,6 117,1 94,2 116,0 111,6 108,3 99,2 73,8 73,8 73,5 95,0 251,6 60,3 102,4. 107,7 150,3 97,7 230,7 143,5 131,3 238,0 80,1 80,1 57,3 83,2 136,2 83,3 111,8. 104,6 120,6 95,7 129,6 108,8 107,2 162,6 85,2 85,2 62,4 92,2 218,2 72,2 105,8. 18,9. 17,4. 16,4. 15,1. -1,5. -1,1. -1,3. -3,8. -2,4. 164,3. 173,2. 178,4. 183,0. 105,4. 103,0. 102,6. 111,4. 105,7. 18,5. 17,0. 15,9. 14,7. -1,5. -1,1. -1,2. -3,8. -2,3. 167,6. 177,0. 182,9. 187,3. 105,6. 103,3. 102,4. 111,8. 105,8. 18,9. 17,4. 16,3. 15,0. -1,4. -1,1. -1,3. -3,8. -2,4. Rónica pkt. proc. w przypadku udziau.. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. 1.1.2. Zuycie wiatowe zuycie zbó wykazuje wieloletni tendencj wzrostow . W bie cym stuleciu dynamika tego procesu nasilia si szczególnie, pocz wszy od sezonu 2012/13. Jednoczenie zmieniaa si te jego struktura, co wynika z kilku przyczyn. Gówne z nich to wzrost dochodów ludnoci i zwi zana z tym zmiana sposobu odywiania si, wzrost populacji oraz postp technologiczny. Wiksz dynamik wzrostu wykazuje zuycie zbó paszowych, które w okresie ostatnich 20 lat roso rednio o 21 mln ton rocznie. Zuycie pszenicy roso rednio o ok. 8 mln ton rocznie. Jednoczenie jego zmienno

(24) bya znacznie mniejsza od zmiennoci zuycia zbó paszowych. Rónica ta odzwierciedla struktur zuycia i charakterystyczne waciwoci poszczególnych jego skadowych, czyli komponentów popytu, co wyznacza elastyczno

(25) popytu.. 18.

(26) Rysunek 1.4. wiatowe zuycie zbó 1500 Pszenica. mln ton. 1300. y = 21.314x + 763.84 R² = 0.9478. Zboa paszowe. 1100 900. y = 7.7774x + 529.55 R² = 0.9472. 700 500 1994/95 1997/98 2000/01 2003/04 2006/07 2009/10 2012/13 2015/16. ród o: USDA.. W analizowanym okresie nie byo wikszych przesuni

(27) w strukturze zuycia pszenicy, gdzie z udziaem ok. 80% dominuj mniej elementy nieelastyczne cenowo, szczególnie konsumpcja, a tylko niecae 20% jest zuywane na pasze (komponent elastyczny cenowo). Tym niemniej, w ostatnich latach (sezony 2012/13-2015/16), w porównaniu pocz tkiem poprzedniej dekady (sezony 2000/01-2003/04), udzia komponentów nieelastycznych cenowo nieznacznie si zwikszy. W tej sytuacji wahania cen rynkowych powoduj relatywnie niewielkie zmiany dominuj cych w zuyciu pszenicy komponentów. W zwi zku z tym, zmiany jej zuycia s relatywnie mniejsze. Natomiast w strukturze zuycia zbó paszowych, z udziaem ok. 60%, dominuje spasanie, ale jego udzia wykazuje spadkow tendencj. W analizowanym okresie jego udzia zmniejszy si o ok. 6 pkt. proc., a wic w znacznym stopniu. Pomimo tego relatywnie due zmiany wolumenu zbó przeznaczanych na spasanie w po czeniu z wag tego komponentu popytu przeoyy si na wiksze wahania zuycia zbó paszowych ni wahania zuycia pszenicy. W ostatnich latach (sezony 2012/13-2015/16) wiatowe zuycie pszenicy byo o blisko 19% wiksze ni na pocz tku poprzedniej dekady (sezony 2000/01-2003/04). Konsumpcja, zuycie przemysowe i pozostae rozchody (FSI) zmalay, w nieco mniejszym stopniu wzrosy pozostae rozchody, a spasanie w nieco wikszym. Skala wzrostu zuycia zbó paszowych bya ponad dwukrotnie wiksza (wzrost o 35%). Zoy si na to przede wszystkim dynamiczny wzrost zuycia FSI, w tym szczególnie zuycia przemysowego oraz w mniejszym stopniu konsumpcji. Dynamika zuycia paszowego bya znacznie mniejsza ni komponentów nieelastycznych cenowo. Na wzrost zuycia tych ostatnich duy wpyw miay regulacje instytucjonalne (wsparcie).. 19.

(28) Rysunek 1.5. Struktura wiatowego zuycia pszenicy (w %) 100%. 78.5. 79.9. 81.6. 81.1. 80.7. 21.5. 20.1. 18.4. 18.9. 19.3. 80.9 19.1. 82.1. 81.8 18.2. 17.9. 82.5 17.5. 80.5. 80.7 19.3. 81.2. 80.9 19.1. 19.5. 81.0 19.0. 18.8. 82.0 18.0. 81.8. 81.1 18.9. 83.0. 81.6 18.4. 18.2. 82.1 17.9. 17.0. 81.1. 82.2. 18.9. 60%. 17.8. 80%. 40% 20% 0% 1994/95. 1997/98. 2000/01. 2003/04. Spasanie. 2006/07. 2009/10. 2012/13. 2015/16. Konsumpcja, przemys, inne. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA. Rysunek 1.6. Struktura wiatowego zuycia zbó paszowych (w %). 39.7. 40.5. 41.9. 42.2. 41.4. 40.1. 39.6. 39.6. 60.3. 59.5. 58.1. 57.8. 58.6. 59.9. 60.4. 60.4. 37.0. 37.8. 35.6 64.4. 63.0. 34.1. 62.2. 34.8. 65.9. 33.3 66.7. 65.2. 33.3 66.7. 33.6. 33.8 66.2. 33.9. 33.1 66.9. 66.4. 33.9 66.1. 66.1. 33.6. 34.4. 66.4. 80%. 65.6. 100%. 60% 40% 20% 0% 1994/95. 1997/98. 2000/01 Spasanie. 2003/04. 2006/07. 2009/10. 2012/13. 2015/16. Konsumpcja, przemys, inne. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. Najwikszy wzrost zuycia pszenicy wyst pi w krajach najbiedniejszych oraz rozwijaj cych si – Azji Pd., Pd.-Wsch., Afryce, Ameryce Pd. i na Bliskim Wschodzie. Wi zao si to ze wzrostem populacji oraz popraw sytuacji ekonomicznej ludnoci. W krajach rozwinitych wzrost zuycia pszenicy by o wiele mniejszy, a w UE zanotowano nawet niewielki spadek. Zuycie zbó paszowych najbardziej wzroso równie w krajach najbiedniejszych i rozwijaj cych si. Jednak oprócz tej grupy krajów zuycie tych zbó roso dynamicznie równie w krajach rozwinitych Ameryki Pónocnej. W krajach rozwijaj cych si powodem wzrostu by wzrost popytu na pasze, a wzrost zuycia zbó w sektorze biopaliw w Ameryce Pn. (gównie kukurydzy w USA).. 20.

(29) Tabela 1.10. wiatowe zuycie pszenicy i zbó paszowych (w mln ton) 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 [1]. Spasanie Konsumpcja, zuycie przemysowe, pozostae Razem. [4]. Dynamika* w%. [2]. [3]. [2]/[1]. [3]/[2]. [4]/[3]. [4]/[1]. [4]/[2]. 110,2. 111,3. Pszenica 127,8 133,9. 101,0. 114,9. 104,7. 121,5. 120,3. 478,9. 502,4. 529,4. 564,4. 104,9. 105,4. 106,6. 117,9. 112,3. 589,0. 613,7. 657,2 698,3 Zboa paszowe 655,070 735,0. 104,2. 107,1. 106,3. 118,6. 113,8. 600,6 644,7 107,3 101,6 112,2 122,4 114,0 Spasanie Konsumpcja, zuycie 308,3 364,8 456,853 492,4 118,3 125,2 107,8 159,7 135,0 przemysowe, pozostae 908,9 1009,5 1111,9 1227,4 111,1 110,1 110,4 135,0 121,6 Razem ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. W geograficznej strukturze zuycia pszenicy zmniejszy si udzia UE, Azji Wsch. i Ameryki Pn., czyli krajów rozwinitych. Zwikszya si rola krajów rozwijaj cych si – Azji Pd., Afryki i Azji Pn.-Wsch. Udzia krajów rozwinitych zmniejszy si take w geograficznej strukturze zuycia zbó paszowych. Wzroso znaczenie krajów rozwijaj cych si, w tym szczególnie Azji Wsch., Pd.-Wsch. i Ameryki Pd. 1.1.3. Handel zagraniczny W globalnym ujciu rynek zbó jest stosunkowo „pytki”, tzn., e do midzynarodowego obrotu handlowego wchodzi stosunkowo niewielki odsetek wiatowej produkcji zbó, pomimo wyra nie rónych miejsc produkcji i zuycia. Tym niemniej w bie cym stuleciu daje si zauway

(30) wyra ny wzrost obrotów handlowych. Przedmiotem obrotów handlowych w ostatnich latach (sezony 2012/13-2015/16) byo blisko 160 mln ton pszenicy oraz podobna wielko

(31) zbó paszowych ton zbó pastewnych, co stanowi odpowiednio 22 i 13% wielkoci ich zbiorów. Zarówno na rynku pszenicy, jak i zbó paszowych wolumen handlu wykazuje wyra ne tendencje wzrostowe. Niska elastyczno

(32) popytu na zboa powoduje, e wahania zbiorów, wystpuj ce w skali krajów i kontynentów, powoduj niewspómiernie silniejsze fluktuacje wolumenu obrotów handlowych. Wzrost zbiorów zbó w krajach i regionach deficytowych w ich produkcji z reguy prowadzi do redukcji, za spadek zbiorów do zwikszania si obrotów han21.

(33) dlowych. Utrzymywane w krajach eksporterskich zapasy stabilizuj obroty handlu wiatowego zboami i tym samym sytuacj rynkow . W skad grupy importerów netto wchodz zarówno kraje rozwinite gospodarczo (Japonia), jak i rozwijaj ce si (Chiny, Meksyk), przy czym jej skad jest wysoce labilny. Istnieje bowiem do

(34) liczna grupa krajów oscyluj cych na granicy samowystarczalnoci w produkcji zbó, które pojawiaj si na rynku wiatowym jako ich importerzy, czasami na znaczn skal (w latach nieurodzaju). Typowym tego przykadem s Indie. W ksztatowaniu chonnoci wiatowego rynku zbó jeszcze do niedawna kluczow rol odgryway potrzeby importowe deficytowych w produkcji zbó krajów rozwinitych gospodarczo (Japonii, krajów UE i WNP). Sytuacja zmienia si radykalnie z chwil przeksztacenia si regionów Europy Zachodniej i Wschodniej w regiony nadwykowe, najpierw w produkcji pszenicy, a nieco pó niej równie w produkcji zbó paszowych. Obecnie o chonnoci wiatowego rynku w coraz wikszej mierze decyduj przede wszystkim potrzeby importowe licznej grupy krajów rozwijaj cych si regionów Azji, Afryki i Ameryki Pd. Krajowa produkcja zbó pokrywa z nadwyk potrzeby rynku wewntrznego w stosunkowo nielicznej grupie krajów. Trwaymi nadwykami zbó od dziesicioleci dysponuj USA, Kanada, Australia i Argentyna – kraje wyróniaj ce si obfitymi zasobami ziemi oraz z reguy wysokim poziomem technicznego uzbrojenia rolnictwa, okrelane mianem strukturalnych eksporterów zbó. Stosunkowo niedawno do grupy tej do czyy kraje Unii Europejskiej dysponuj ce niewielk powierzchni aprowizacyjn , lecz bardzo wydajnym rolnictwem, a jeszcze pó niej kraje WNP (Rosja, Ukraina, Kazachstan). Eksport Wraz ze wzrastaj cym zapotrzebowaniem na pszenic w rónych regionach wiata, zwaszcza w pa stwach azjatyckich, na przestrzeni ostatnich dwóch dekad zwikszay si wiatowe obroty pszenic . Na pocz tku poprzedniej dekady (sezony 2000/01-2003/04) przecitna, roczna wielko

(35) wiatowego eksportu pszenicy oceniana bya na ok. 105 mln ton. W kolejnych latach nastpowa dynamiczny wzrost wymiany handlowej. W sezonach 2012/13-2015/16 redni wolumen obrotów pszenic wynosi blisko 160 mln ton rocznie. Nadwyki eksportowe pszenicy skoncentrowane s w kilku regionach wiata. Do gównych krajów eksportuj cych pszenic nale : USA, Kanada, Australia, Argentyna, UE oraz kraje WNP (basenu Morza Czarnego), których rola w poprzedniej i obecnej dekadzie znacznie si zwikszya. Pochodzi z nich 90% poday eksportowej. Warto zauway

(36) , e wzrost eksportu mia miejsce w zasadzie 22.

(37) w krajach rozwijaj cych si, tj. w WNP, Afryce, Azji Pd.-Wsch., Bliskim Wschodzie czy Ameryce Pd. (wzrost ponad dwukrotny). W analizowanym okresie zmieniao si zarówno znaczenie poszczególnych regionów w rynku eksportowym, jak i koncentracja eksportu pszenicy. W porównaniu z pocz tkiem stulecia (sezony 2000/01-2003/04) w okresie 2012/13-2015/16 znacznie zmala udzia Ameryki Pn. i Pd. oraz Oceanii. Innymi sowy zmniejszya si rola rozwinitych krajów eksporterskich. W ich miejsce weszy kraje WNP oraz UE. Tabela 1.11. rednioroczny eksport pszenicy i zbó paszowych wg regionów (w mln ton) 2000/01Wyszczególnienie -2002/03 [1]. 2003/04-2007/08. 2008/09-2011/12. 2013/14-2015/16. [2]. [3]. [4]. Ameryka Pn. WNP UE-28 Oceania Ameryka Pd. Azja Pd. Bliski Wschód Azja Wsch. Pozostae. wiat. 42,7 13,0 14,2 14,9 10,1 4,3 2,2 2,3 1,3 105,2. 46,2 20,3 14,1 11,8 11,9 1,9 3,5 2,6 1,8 114,1. Ameryka Pn. Ameryka Pd. WNP UE-28 Oceania Azja Pd. Afryka Pd. Azja Pd.-Wsch. Pozostae. wiat. 55,8 16,4 5,8 6,8 4,9 0,4 1,4 0,8 10,5 102,8. 64,3 22,4 7,6 4,5 4,2 1,8 1,9 0,9 5,5 113,1. Pszenica 47,8 48,9 32,2 37,0 21,9 30,8 18,2 18,3 12,6 7,0 1,8 5,1 4,2 4,9 1,4 1,4 2,9 3,7 143,0 157,1 Zboa paszowe 53,4 52,5 33,7 48,7 16,4 28,8 5,4 9,7 5,4 6,9 3,4 3,5 3,0 3,2 1,4 2,0 2,5 2,1 124,6 157,6. Dynamika w %a [2]-[1] [3]-[2]. [4]-[3]. [4]-[1] [4]-[2]. 108,0 154,9 99,7 78,9 118,2 44,7 156,4 112,9 132,0 108,4. 103,4 159,2 154,5 155,0 105,2 92,2 122,0 51,9 166,2 125,3. 102,4 114,8 140,8 100,2 55,6 283,6 115,2 105,4 128,4 109,9. 114,4 283,1 216,9 122,5 69,2 116,8 219,8 61,8 281,7 149,3. 105,9 182,7 217,5 155,2 58,5 261,4 140,5 54,7 213,5 137,7. 115,3 136,4 131,3 66,5 85,3 482,9 136,2 111,0 52,4 110,0. 83,1 150,5 215,1 117,9 129,6 191,9 158,4 156,7 44,7 110,2. 98,2 144,5 175,7 181,2 128,6 103,3 108,1 144,1 85,1 126,4. 94,1 296,4 496,4 142,1 142,0 957,6 233,1 250,7 19,9 153,3. 81,7 217,4 378,0 213,5 166,6 198,3 171,2 225,8 38,1 139,3. a. Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych bezwzgldnych wyraonych z wiksz dokadnoci ni podane w tabeli. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. Obroty w eksporcie zbó paszowych na pocz tku poprzedniej dekady nieznacznie przekraczay 100 mln ton. W kolejnych latach, podobnie jak na rynku pszenicy, nast pi dynamiczny rozwój wymiany handlowej tymi towarami do 158 mln ton rednio w ostatnich latach. Na wiatowych rynkach handluje si gównie kukurydz , a znaczenie pozostaych zbó paszowych jest duo mniejsze.. 23.

(38) Podobnie jak na rynku pszenicy, na rynku zbó paszowych mamy równie do czynienia ze znacznym stopniem koncentracji nadwyek i tym samym poday eksportowej. Prym w tym wzgldzie wiod Ameryka Pn. (USA), Ameryka Pd. (Argentyna, Brazylia) oraz WNP. Tu równie zaznacza si prawidowo

(39) obserwowana na rynku pszenicy – eksport z krajów rozwijaj cych (WNP, Ameryka Pd.) dynamicznie ronie, a sprzeda z krajów rozwinitych (z wyj tkiem UE) maleje. W lad za tym zmieniaj si proporcje poszczególnych regionów w wiatowych obrotach. Maleje udzia Ameryki Pn., a ronie Ameryki Pd., WNP oraz w znacznie mniejszym stopniu UE. Tabela 1.12. Udzia y poszczególnych regionów wiata w eksporcie pszenicy i zbó paszowych (w %) 2000/01Wyszczególnienie -2002/03. 2003/04-2007/08. 2008/09-2011/12. 2013/14-2015/16. [1]. [2]. [3]. [4]. Ameryka Pn. WNP UE-28 Oceania Ameryka Pd. Azja Pd. Bliski Wschód Azja Wsch. Pozostae. wiat. 40,6 12,4 13,5 14,2 9,6 4,1 2,1 2,2 1,3 100,0. 40,5 17,8 12,4 10,3 10,5 1,7 3,0 2,3 1,5 100,0. Ameryka Pn. Ameryka Pd. WNP UE-28 Oceania Azja Pd. Afryka Pd. Azja Pd.-Wsch. Pozostae. wiat. 54,2 16,0 5,6 6,6 4,7 0,4 1,4 0,8 10,3 100,0. 56,8 19,8 6,7 4,0 3,7 1,6 1,7 0,8 4,9 100,0. Zmiany w pkt. proc. [2][1]. [3][2]. [4][3]. Pszenica 33,4 31,1 22,6 23,6 15,3 19,6 12,7 11,6 8,8 4,5 1,2 3,2 3,0 3,1 1,0 0,9 2,0 2,4 100,0 100,0 Zboa paszowe. -0,1 5,3 -1,1 -3,9 0,9 -2,4 0,9 0,1 0,3 x. -7,1 4,8 2,9 2,4 -1,7 -0,4 -0,1 -1,4 0,5 x. -2,3 -9,5 1,0 11,1 4,3 6,1 -1,1 -2,5 -4,3 -5,2 2,0 -0,9 0,1 1,0 0,0 -1,3 0,3 1,1 x x. -9,3 5,8 7,2 1,3 -6,0 1,5 0,1 -1,4 0,8 x. 42,9 27,1 13,2 4,3 4,3 2,7 2,4 1,1 2,0 100,0. 2,6 3,8 1,1 -2,6 -1,1 1,2 0,3 0,0 -5,4 x. -13,9 7,3 6,4 0,3 0,6 1,2 0,7 0,3 -2,9 x. -9,6 20,9 3,9 14,9 5,1 12,6 1,9 -0,5 0,1 -0,3 -0,5 1,9 -0,4 0,7 0,2 0,5 -0,6 -8,9 x x. -23,5 11,1 11,6 2,1 0,7 0,7 0,4 0,5 -3,6 x. 33,3 30,9 18,3 6,1 4,4 2,2 2,1 1,3 1,3 100,0. [4][1]. [4][2]. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. Import W analizowanym okresie zapotrzebowanie na import pszenicy wykazywao wyra n tendencj wzrostow . Najwikszymi regionami deficytowymi w produkcji pszenicy, czyli regionami importerskimi pszenicy, s Afryka, Bliski Wschód. 24.

(40) oraz Azja Pd.-Wsch. i Wsch. Stosunkowo due iloci s importowane take do Ameryki Pd. i Pn. oraz do Europy, mimo e te regiony s eksporterami netto. Popyt na pszenic zwikszy si w wikszoci regionów. Wyj tkiem bya tylko UE. Najwikszy wzrost obserwowano w krajach rozwijaj cych si Afryki, Azji Pd. i Pd.-Wsch., oraz w Ameryce Pn. i Oceanii. To tumaczy rosn c rol tych regionów w strukturze wiatowego popytu importowego, która w odrónieniu od struktury popytu eksportowego jest bardziej rozproszona. Innymi sowy udziay najwikszych importerów w rynku s znacznie mniejsze ni najwikszych eksporterów. Tabela 1.13. rednioroczny import pszenicy i zbó paszowych wg regionów (w mln ton) 2000/01Wyszczególnienie -2002/03 [1]. 2003/04-2007/08. 2008/09-2011/12. 2013/14-2015/16. [2]. [3]. [4]. Bliski Wschód Afryka Pn. Afryka Pd. Azja Pd.-Wsch. Azja Wsch. Ameryka Pd. Ameryka Pn. WNP Azja Pd. UE-28 Karaiby Pozostae. wiat. 13,1 17,3 9,3 10,6 13,0 12,0 5,8 5,2 3,2 7,6 1,9 3,5 102,6. 11,8 18,8 11,7 11,9 13,6 12,8 6,4 5,6 7,5 6,4 2,0 3,8 112,4. Azja Wsch. Bliski Wschód Afryka Pn. Ameryka Pn. UE-28 Ameryka Pd. Azja Pd.-Wsch. Afryka Pd. Ameryka r. Karaiby Pozostae. wiat. 36,4 15,8 9,6 15,3 5,1 6,4 4,3 2,3 2,0 1,6 1,9 100,7. 35,0 18,8 10,9 15,3 8,5 8,9 4,3 2,9 2,7 2,1 1,9 111,3. Pszenica 21,9 26,4 23,6 24,5 16,4 20,3 15,1 18,5 14,0 16,5 13,4 14,0 7,3 8,7 6,4 7,4 7,8 6,9 6,3 5,3 2,0 2,0 4,1 4,6 138,3 155,1 Zboa paszowe 35,4 47,5 21,4 25,8 12,9 16,9 15,4 15,4 5,3 13,3 10,9 12,7 6,6 10,3 3,0 3,7 2,7 3,0 2,1 2,4 1,7 2,0 117,4 153,1. a. Dynamika w %a [2]/[1]. [3]/[2]. [4]/[3]. [4]/[1]. [4]/[2]. 89,8 108,3 125,6 112,0 105,1 106,6 110,2 109,5 231,0 85,2 102,3 108,2 109,5. 186,4 125,5 140,4 127,8 102,3 104,6 112,7 112,5 104,4 97,2 104,4 108,6 123,1. 120,6 104,0 123,5 122,4 117,9 104,3 119,5 115,2 88,2 84,7 100,2 112,5 112,2. 201,8 141,4 217,7 175,0 126,9 116,4 148,5 141,9 212,7 70,2 107,0 132,2 151,2. 224,8 130,5 173,3 156,4 120,7 109,1 134,8 129,6 92,0 82,4 104,6 122,2 138,1. 96,2 119,1 113,1 99,6 166,9 139,6 98,7 129,4 132,5 134,2 99,0 110,5. 101,1 113,5 118,5 100,9 63,1 123,2 155,2 100,2 98,5 102,1 90,8 105,6. 134,3 120,8 131,2 99,9 248,7 116,4 155,6 124,5 112,8 111,1 119,3 130,4. 130,6 163,3 175,8 100,3 262,2 200,1 238,4 161,4 147,2 152,3 107,2 152,0. 135,8 137,1 155,4 100,8 157,0 143,4 241,4 124,7 111,1 113,5 108,4 137,6. Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych bezwzgldnych wyraonych z wiksz dokadnoci ni podane w tabeli. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. 25.

(41) Import zbó paszowych równie wykazywa siln tendencj wzrostow . W porównaniu z pocz tkiem poprzedniej dekady (sezony 2000/01-2003/04), w okresie 20012/13-2015/16 zwikszy si o ponad poow. Popyt importowy skoncentrowany jest gównie w Azji Wsch., Bliskim Wschodzie i w Afryce. Due iloci s take importowane do Ameryki Pn. i Pd. oraz UE. Najwikszy wzrost importu mia miejsce w UE, Azji Pd.-Wsch., Ameryce Pd., Afryce i na Bliskim Wschodzie. Struktur popytu importowego na zboa paszowe charakteryzuje znacznie wikszy stopnie koncentracji ni to byo na rynku pszenicy. Zakupy piciu najwikszych krajów importerskich w ostatnich latach stanowiy ponad 40% zapotrzebowania importowego na wiecie, a dziesiciu – blisko 60%. Naley jednak zaznaczy

(42) , e w porównaniu z pocz tkiem poprzedniej dekady ich udziay zmniejszyy si (odpowiednio o 4 i 6 pkt. proc.). Tabela 1.14. Najwiksi importerzy pszenicy i ich udzia w wiatowych obrotach (w mln ton, %) 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 [1]. Egipt Indonezja Algieria Brazylia Japonia Filipiny Nigeria Meksyk Korea Pd. Iran 5 najwikszych 10 najwikszych. 6,7 4,1 4,9 6,5 5,8 3,0 2,3 3,3 3,6 3,4 28,0 43,6. 5 najwikszych 10 najwikszych. 27,3 42,6. [2]. [3]. [4]. Import (mln ton) 7,7 10,7 10,3 5,1 6,0 7,4 5,4 6,1 7,2 6,7 6,9 6,7 5,7 5,7 6,1 2,6 3,4 4,2 3,2 3,9 4,4 3,5 3,7 4,3 3,5 4,4 4,5 0,4 3,2 5,4 30,6 35,4 37,7 43,8 54,0 60,5 Udzia (%)a 27,2 25,6 24,3 39,0 39,1 39,1. Dynamika w %a [2]/[1]. [3]/[2]. [4]/[3]. [4]/[1]. [4]/[2]. 116,2 126,8 109,7 101,4 98,3 86,9 139,2 107,3 96,0 12,4 109,4 100,4. 137,9 96,2 154,2 132,7 115,6 125,0 183,4 144,6 113,5 117,9 146,8 133,8 103,6 96,8 101,7 100,3 101,0 106,6 105,8 107,7 129,5 124,3 139,8 160,9 123,1 112,2 192,3 138,1 106,9 115,7 132,7 123,6 127,0 100,4 122,5 127,6 744,0 170,9 157,0 1271,2 115,6 106,6 134,8 123,2 123,3 112,0 138,7 138,1 Zmiana udziau w pkt. proc.a 0,0 -1,6 -1,3 -3,0 -2,9 -3,5 0,1 0,0 -3,5 0,1. a. Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych bezwzgldnych wyraonych z wiksz dokadnoci ni podane w tabeli. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. W bie cym stuleciu znacznie zwikszya si stopa wzrostu midzynarodowych obrotów zboami, przy czym popyt importowy na ziarno paszowe ronie nieco szybciej ni na pszenic. Wynika to z wysokiej dynamiki zuycia, wynikaj cej ze wzrostu liczby ludnoci oraz dochodów. Dynamika tych proce26.

(43) sów jesz szczególnie wysoka w krajach rozwijaj cych si, z reguy deficytowych w produkcji. Dlatego bd one odgryway coraz wiksz rol jako ródo popytu. Poniewa nadal istniej due rozbienoci terytorialne midzy poda a popytem na ziarno, ronie znaczenie midzynarodowego handlu zboami w zaspokajaniu popytu regionach deficytowych. Tabela 1.15. Udzia y poszczególnych regionów w imporcie pszenicy i zbó paszowych wg regionów (w %) 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14Zmiana w pkt. proc. Wyszczególnienie -2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 [1] [2] [3] [4] [2]-[1] [3]-[2] [4]-[3] [4]-[1] [4]-[2] Pszenica Afryka Pn. 16,9 16,7 17,1 15,8 -0,2 0,3 -1,2 -1,1 -0,9 Afryka Pd. 9,1 10,4 11,9 13,1 1,3 1,5 1,2 4,0 2,7 Azja Pd.-Wsch. 10,3 10,6 11,0 12,0 0,2 0,4 1,0 1,6 1,4 Azja Wsch. 12,6 12,1 10,1 10,6 -0,5 -2,0 0,5 -2,0 -1,5 Ameryka Pd. 11,7 11,4 9,7 9,0 -0,3 -1,7 -0,7 -2,7 -2,4 Ameryka Pn. 5,7 5,7 5,3 5,6 0,0 -0,5 0,3 -0,1 -0,1 WNP 5,0 5,0 4,6 4,7 0,0 -0,4 0,1 -0,3 -0,3 Azja Pd. 3,2 6,7 5,7 4,5 3,5 -1,0 -1,2 1,3 -2,2 UE-28 7,4 5,7 4,5 3,4 -1,6 -1,2 -1,1 -4,0 -2,3 Karaiby 1,9 1,7 1,5 1,3 -0,1 -0,3 -0,2 -0,5 -0,4 Pozostae 3,4 3,4 3,0 3,0 0,0 -0,4 0,0 -0,4 -0,4. wiat 100,0 100,0 100,0 100,0 x x x x x Zboa paszowe Azja Wsch. 36,1 31,5 30,1 31,0 -4,7 -1,3 0,9 -5,1 -0,4 Bliski Wschód 15,7 16,9 18,2 16,9 1,2 1,3 -1,3 1,2 -0,1 Afryka Pn. 9,6 9,8 11,0 11,0 0,2 1,2 0,1 1,5 1,3 Ameryka Pn. 15,2 13,7 13,1 10,1 -1,5 -0,6 -3,1 -5,2 -3,7 UE-28 5,1 7,6 4,6 8,7 2,6 -3,1 4,1 3,7 1,1 Ameryka Pd. 6,3 8,0 9,3 8,3 1,7 1,3 -1,0 2,0 0,3 Azja Pd.-Wsch. 4,3 3,8 5,7 6,7 -0,5 1,8 1,1 2,4 2,9 Afryka Pd. 2,3 2,7 2,5 2,4 0,4 -0,1 -0,1 0,1 -0,2 Ameryka r. 2,0 2,4 2,3 2,0 0,4 -0,2 -0,3 -0,1 -0,5 Karaiby 1,5 1,9 1,8 1,5 0,3 -0,1 -0,3 0,0 -0,3 Pozostae 1,9 1,7 1,4 1,3 -0,2 -0,2 -0,1 -0,6 -0,4. wiat 100,0 100,0 100,0 100,0 x x x x x. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych USDA.. Wzrostowi zapotrzebowania na ziarno towarzyszy równie zwikszanie powierzchni uprawy i zbiorów w krajach, które ze wzgldów klimatycznych mog by

(44) ródem nadwyek. Wród importerów ziarna coraz wiksza bdzie rola krajów rozwijaj cych si, czemu sprzyja

(45) bdzie rosn ca liczba ludnoci oraz w mniejszym stopniu poziom dochodów w tych krajach. W bie cym stuleciu zwikszya si liczba krajów importuj cych due iloci ziarna, jednak liczba krajów dysponuj cych wyra nymi nadwykami pozostaje wzgldnie staa.. 27.

(46) 1.2. Sytuacja podaowo-popytowa na krajowym rynku zbó 1.2.1. Produkcja Zboa s podstawow grup rolin uprawnych i dziaalnoci rolniczych w Polsce. W bie cym stuleciu rednia powierzchnia ich uprawy wyniosa 8,0 mln ha, co stanowio ponad 60% wszystkich zasiewów. W strukturze produkcji globalnej polskiego rolnictwa, z udziaem 18-22%, zajmuj drugie miejsce (po produkcji ywca). Oprócz tego maj porednio znaczny wpyw na sytuacj w wielu dziaach rolnictwa, jako gówny skadnik pasz w produkcji zwierzcej. Wielko

(47) zbiorów zbó ogóem w Polsce ulega z roku na rok istotnym wahaniom, co jest rezultatem gównie zmian wysokoci plonów, a tylko w niewielkim stopniu areau uprawy. Plony zbó w Polsce wykazuj silne wahania wynikaj ce z czynników losowych (warunki pogodowe). W latach 1990-2015 plony zbó rosy rednio o 0,042 t/ha na rok. W latach 2012-2015 ich poziom by o blisko 33% wyszy ni w latach 2000-2003. Pomimo tego nadal s one relatywnie niskie, co wynika z regionalnego zrónicowania rolnictwa, a zwaszcza struktury agrarnej. W latach 1990-2015 zarysowa si take wyra ny trend wzrostowy zbiorów zbó, które rosy rednio 0,19 mln ton rocznie. W bie cym stuleciu zbiory zbó ogóem wahay si od niespena 22 mln ton w 2006 r. (ze wzgldu na susz) do blisko 32 mln ton – w najlepszym dotychczas 2014 r. W latach 2000-2015 rednie zbiory zbó ogóem osi gny poziom 27 mln ton, przy redniej wydajnoci 3,4 t/ha 0069rednim areale uprawy 8,0 mln ha. Rónica w zbiorach midzy najlepszym 0061najgorszym rokiem wynosia a 10 mln ton i bya niemal wy cznie rezultatem wahania si wysokoci plonów, które w 2006 r. wynosiy rednio tylko 2,6 t/ha. Rysunek 1.7. rednie plony zbó w Polsce 5. y = 0.1846x + 23.728 R² = 0.2612. 4. 33 31 29. t/ha. 25 23. 3. y = 0.0417x + 2.6116 R² = 0.5152. 3. 21 19 17. 2. 15 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Plony. ród o: GUS.. 28. Zbiory. mln ton. 27. 4.

(48) Tabela 1.16. Zbiory zbó w Polsce i ich struktura (tys. ton, %) Wyszczególnienie. Pszenica yto Jczmie. Owies Mieszanki Pszenyto Kukurydza Razem Pszenica yto Jczmie. Owies Mieszanki Pszenyto Kukurydza Razem. 2000/01- 2003/04- 2008/09- 2013/14-2002/03 -2007/08 -2011/12 -2015/16 [1] [2] [3] [4] Zbiory (tys. ton) 8737 8510 9453 10152 3967 3358 3153 2753 3079 3580 3582 3338 1261 1313 1394 1332 3647 3969 3567 3012 2615 3742 4626 4535 1533 1818 1984 3919 24838 26290 27760 29040 Struktura (%) 35,2 32,4 34,1 35,0 16,0 12,8 11,4 9,5 12,4 13,6 12,9 11,5 5,1 5,0 5,0 4,6 14,7 15,1 12,9 10,4 10,5 14,2 16,7 15,6 6,2 6,9 7,1 13,5 100,0 100,0 100,0 100,0. Dynamika w % [2]/[1] [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] [4]/[2] 97,4 111,1 107,4 116,2 119,3 84,6 93,9 87,3 -30,6 82,0 116,3 100,0 93,2 108,4 93,2 104,1 106,2 95,6 105,6 101,5 108,8 89,9 84,4 -17,4 75,9 143,1 123,6 98,0 173,5 121,2 118,6 109,2 197,5 255,7 215,6 105,8 105,6 104,6 116,9 110,5 Zmiana udziau w pkt. proc. -2,8 1,7 0,9 -0,2 2,6 -3,2 -1,4 -1,9 -6,5 -3,3 1,2 -0,7 -1,4 -0,9 -2,1 -0,1 0,0 -0,4 -0,5 -0,4 0,4 -2,2 -2,5 -4,3 -4,7 3,7 2,4 -1,0 5,1 1,4 0,7 0,2 6,3 7,3 6,6 x x x x x. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych GUS.. rednio w ostatnich latach (sezony 2012/13-2015/16), w porównaniu z pocz tkiem poprzedniej dekady (sezony 2000/01-2003/04), produkcja zbó zwikszya si o 16,9%, w tym najbardziej kukurydzy (o 155,7%) i pszenyta (o 73,5%). Zbiory pszenicy, jczmienia i owsa wzrosy w znacznie mniejszym stopniu (od 7 do 16%). Natomiast zbiory mieszanek i yta zmalay o 17 i 31%. W lad za tym nast piy odpowiednie przesunicia w strukturze zbiorów. Zwikszy si udzia kukurydzy (o 7,3 pkt. proc.) i pszenyta (o 5,1 pkt. proc.), które wypary gównie yto (spadek udziau o 6,5 pkt. proc.) i mieszanki (spadek o 4,3 pkt. proc.). Spadek udziau pozostaych zbó by niewielki. Na poda cakowit zbó w Polsce skadaj si gównie zbiory, które tworz ok. 80-85% krajowych zasobów zbó. Do

(49) dua cz

(50) poday zbó na krajowym rynku pochodzi z zapasów (10-13%). Najmniejszy udzia w poday cakowitej ma import (5-7%). Analizuj c zmiany udziau róde poday w czasie, naley zauway

(51) nieznaczny wzrost znaczenia importu zapasów i zbiorów. Zarówno import, jak i poziom zapasów cechuje duo wiksza zmienno

(52) ni zbiorów. Jednak ze wzgldu na ich wag, to wanie zmiany tych ostatnich maj decyduj cy wpyw na wahania poday krajowej, na któr skadaj si zbiory i zapasy pocz tkowe oraz poday cakowitej.. 29.

(53) Stan zapasów jest jednym z parametrów (wska ników) efektywnoci rynku. Z reguy po dobrych zbiorach nastpuje dua akumulacja zapasów, co wiadczy o problemach z zagospodarowaniem nadwyek, nawet na drodze eksportu. To mogoby wiadczy

(54) o niskiej efektywnoci rynku, ale tu naley uwzgldni

(55) równie czynniki zewntrzne, w tym szczególnie w ostatnich latach sytuacj rynkow w UE. W pierwszych latach po wejciu do UE redni stan zapasów by niszy ni w poprzedzaj cych okresach. Jednak w kolejnych latach nast pi ich wzrost. W ostatnich 2 sezonach nast pi spadek zapasów, co wynikao z duego popytu eksportowego. Tabela 1.17. Poda zbó w Polsce i jej struktura (w tys. ton, %) 2000/01Wyszczególnienie -2002/03 [1]. 2003/04- 2008/09- 2013/14-2007/08 -2011/12 -2015/16 [2]. [3]. [4]. Poda (tys. ton) 4 406 3 625 2 343 2 018 27 760 29 040. Zapasy Import Zbiory. 3 275 1 310 24 838. 3 046 1 913 26 290. Poda. 29 423. Zapasy Import Zbiory Razem. 11,1 4,5 84,4 100,0. 31 249 34 509 Struktura (%) 9,7 12,8 6,1 6,8 84,1 80,4 100,0 100,0. 34 683 10,5 5,8 83,7 100,0. Dynamika w % [2]/[1]. [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] [4]/[2]. 93,0 146,1 105,8. 144,6 82,3 110,7 119,0 122,5 86,1 154,0 105,5 105,6 104,6 116,9 110,5 110, 100, 117, 111, 9 0 106,2 4 5 Zmiana udziau w pkt. proc. -1,4 3,0 -2,3 -0,7 0,7 1,7 0,7 -1,0 1,4 -0,3 -0,3 -3,7 3,3 -0,7 -0,4 x x x x x. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych GUS.. 1.2.2. Zuycie Krajowe zuycie zbó, pomimo duych waha , wykazuje trend wzrostowy. W latach 1990-2015 jego wielko

(56) rosa redniorocznie o 0,06 mln ton. Wahania krajowego zuycia byy powodowane przede wszystkim zmianami zuycia paszowego, które jest gównym skadnikiem popytu krajowego. Przy rosn cym zuyciu pasz w sektorze drobiarskim i niewielkich zmianach w sektorze byda wahania te wynikay ze zmian koniunktury w sektorze trzody chlewnej. Skala zmian zuycia bya jednak znacznie mniejsza ni zmian wielkoci zbiorów zbó. W bie cym stuleciu rozmiary krajowego zuycia wahay si od 25,1 mln t (sezon 2000/01) do 27,7 mln t (sezon 2010/11). W sezonach 2012/13-2015/16 zuycie zbó byo o 2,4% wiksze ni w sezonach 2000/01-2003/04. W najwikszym stopniu zmniejszyo si spoycie (o 13,7%), które charakteryzuje dugoterminowy trend spadkowy. Spasanie zmniejszyo si w niewielkim stopniu (o 1,4%). Natomiast ponad dwukrotnie zwikszyo si zuycie przemysowe. Przyczyni si do tego dynamiczny wzrost 30.

(57) popytu na ziarno w przemyle skrobiowym (druga poowa poprzedniej dekady) oraz w przemyle spirytusowym, za spraw wzrostu produkcji bioetanolu. Popyt na ten ostatni cel zwikszy si blisko 5,5-krotnie. Rysunek 1.8. Krajowe zuycie zbó 29. mln ton. 28 27 26. y = 0.059x + 25.748 R² = 0.121. 25 24. 23 1990/91 1993/94 1996/97 1999/00 2002/03 2005/06 2008/09 2011/12 2014/15. ród o: IERiG

(58) -PIB, GUS.. Znaczenie gównych pozycji – spasania i spoycia – wyra nie si zmniejszyo (spadek udziau odpowiednio o 2,3 i 3,5 pkt. proc. do 59,6 i 18,5% zuycia krajowego). Wzroso znaczenie zuycia przemysowego (o 6,1 pkt. proc. do 11,0% zuycia krajowego), w tym zuycia na biopaliwa o 1,9 pkt. proc. do 2,4%. Tabela 1.18. Zuycie zbó w Polsce i jego struktura (w tys. ton, %) 2000/01Wyszczególnienie -2002/03 [1] Spoycie Wysiew Zuycie przem. w tym bioetanola Spasanie Straty i ubytki Razem. 5 782 1 810 1 284 120 16 278 1 150 26 305. Spoycie Wysiew Zuycie przem. w tym bioetanol Spasanie Straty i ubytki Razem. 22,0 6,9 4,9 0,5 61,9 4,4 100,0. 2003/04- 2008/09- 2013/14-2007/08 -2011/12 -2015/16. Dynamika w %. [2]. [3] [4] [2]/[1] [3]/[2] [4]/[3] [4]/[1] [4]/[2] Zbiory (tys. ton) 5 488 5141 4 993 94,9 93,7 97,1 86,3 91,0 1 738 1746 1 697 96,0 100,5 97,2 93,8 97,7 1 790 2571 2953 139,4 143,6 114,8 230,0 164,9 327 512 646 272,8 156,4 126,1 538,0 197,2 16 307 16547 16 044 100,2 101,5 97,0 98,6 98,4 1 169 1251 1 254 101,6 107,0 100,2 109,0 107,3 26 492 27 255 26 940 100,7 102,9 98,8 102,4 101,7 Struktura (%) Zmiana udziau w pkt. proc. 20,7 18,9 18,5 -1,3 -1,9 -0,3 -3,5 -2,2 6,6 6,4 6,3 -0,3 -0,2 -0,1 -0,6 -0,3 6,8 9,4 11,0 1,9 2,7 1,5 6,1 4,2 1,2 1,9 2,4 0,8 0,6 0,5 1,9 1,2 61,6 60,7 59,6 -0,3 -0,8 -1,2 -2,3 -2,0 4,4 4,6 4,7 0,0 0,2 0,1 0,3 0,2 100,0 100,0 100,0 x x x x x. a. Szacunek na podstawie danych MRiRW dot. produkcji bioetanolu przy zaoeniu, e ze 100 kg ziarna zbó uzyskuje si rednio 30 l etanolu. ród o: obliczenia w asne na podstawie danych GUS, IERiG

(59) -PIB i MRiRW. 31.

(60) Zatem gównymi skadnikami krajowego popytu na ziarno w Polsce s zuycie paszowe i spoycie, a w ostatnich latach take rosn ce zuycie przemysowe. Spoycie zbó od wielu lat wykazuje niewielk tendencj spadkow , zuycie przemysowe stopniowo ronie, szczególnie dynamicznie w ostatnich latach. Jednak jego znaczenie, jak na razie, jest relatywnie niewielkie. Natomiast zuycie paszowe (spasanie) waha si, w zalenoci od sytuacji w produkcji zwierzcej. Mona stwierdzi

(61) , e zmiany popytu na poziomie krajowym wynikaj gównie ze zmian zuycia paszowego zbó. 1.2.3. Handel zagraniczny Przed wejciem do UE Polska tylko sporadycznie eksportowaa wiksze iloci ziarna zbó. Dziao si tak jedynie w latach duego urodzaju, co wiadczyo raczej o braku trwaych nadwyek, a w mniejszym stopniu o niskiej konkurencyjnoci cenowej naszych zbó. W latach przecitnego urodzaju nadwyki zbó byy na tyle mae, e niewiele pozostawao na eksport, a i ceny byy wysokie, co obniao konkurencyjno

(62) . Duo do yczenia pozostawiaa take jako

(63) ziarna. Po wejciu do UE sytuacja zmienia si diametralnie. Polska uzyskaa nieograniczony dostp do duego rynku Wspólnoty, pojawiy si take moliwoci subsydiowania eksportu ziarna do krajów trzecich. Rozwój sytuacji cenowej w kraju, a take nowe uwarunkowania instytucjonalne (wprowadzenie WPR) nie pozostay bez wpywu na konkurencyjno

(64) i moliwoci eksportowe sektora zboowego. Po wejciu do UE Polska moe eksportowa

(65) due iloci ziarna zbó niezalenie od wielkoci zbiorów. W sezonach 2012/13-2015/16 eksport ziarna by blisko 13-krotnie wyszy ni w okresie poprzedzaj cym akcesj (sezonu 2000/01-2003/04). Eksportujemy gównie pszenic, yto oraz mniejsze iloci (z reguy nieprzekraczaj ce 300 tys. ton) pszenyta i jczmienia. Polskie ziarno trafia gównie na rynek unijny, ale te na tradycyjne rynki eksportowe UE (Bliski Wchód, Afryka Pónocna). Oprócz liberalizacji handlu oraz dostpu do subsydiów eksportowych (w pierwszych latach po akcesji) nie bez znaczenia bya w tym wzgldzie równie sytuacja rynkowa w kraju, która wyznaczaa maksymalny poziom eksportu ziarna oraz sytuacja w UE, co okrelao popyt importowy na krajowe ziarno. O ile w eksporcie z atwoci mona zaobserwowa

(66) wieloletni trend wzrostowy, to w imporcie jednoznaczne zmiany nie wystpuj . Do sezonu. 32.

(67) 2006/07 wida

(68) wyra n tendencj wzrostow , a w pó niejszych latach, pomimo waha , nastpuje umiarkowana tendencja spadkowa. Tym niemniej w sezonach 2012/13-2015/16 importowano do Polski o poow wicej zbó ni w sezonach 2000/01-2003/04. Chocia udzia importu zbó w poday by wzgldnie stay, to jego znaczenie w zaspokajaniu popytu wzroso w wikszym stopniu. W ostatnich latach udzia importowanego ziarna stanowi ok. 8% krajowego zuycia, tj. o 2,7 pkt. proc. wicej ni na pocz tku poprzedniej dekady. Ziarno sprowadzamy gównie z UE (nowe kraje czonkowskie) oraz WNP (Ukraina). Rysunek 1.9. Polski eksport zbó 6000 5000. Owies i mieszanki Pszenyto Jczmie yto Kukurydza Pszenica. tys. ton. 4000 3000 2000 1000 0 2000/01-2003/04 2004/05-2007/08 2008/09-2011/12 2012/13-2015/16. ród o: Ministerstwo Finansów (MF).. Rysunek 1.10. Udzia eksportu zbó w zbiorach i rozchodach bilansu zbó 30 25. Udzia w zbiorach Udzia w rozchodach. %. 20 15 10 5 0 2000/01. 2003/04. 2006/07. 2009/10. 2012/13. ród o: Obliczenia w asne na podstawie danych MF, GUS, IERiG

(69) -PIB.. 33. 2015/16.

(70) Rysunek 1.11. Polski import zbó 2500 2000 tys. ton. Pszenyto 1500. Owies i mieszanki yto. 1000. Jczmie Kukurydza. 500. Pszenica 0 2000/01-2003/04 2004/05-2007/08 2008/09-2011/12 2012/13-2015/16. ródo: Ministerstwo Finansów (MF).. 1.3. Ocena wpywu cen zewntrznych na ceny krajowe Wzmoone procesy globalizacji wraz z coraz mniejszymi barierami w przepywie dóbr, usug czy kapitau powoduj zacienianie si powiza handlowych pomidzy rynkami. Dlatego wpyw czynników wewntrznych maleje, a czynników globalnych wzrasta. Innymi sowy ceny w coraz mniejszym stopniu s zalene od relacji popytu i poday oraz regulacji na danym rynku lokalnym, a wpyw fundamentów rynku wiatowego si zwiksza. Potwierdzaj to wyniki wikszoci bada przeprowadzonych w zakresie transmisji cen na rynkach rolnych [Prakash 2011; Listorti, Espoti 2012]. Polska jest duym producentem zbó w Europie i w UE. Natomiast w skali wiata wolumen krajowej produkcji zbó plasuje nas wród maych producentów. Oprócz tego polski rynek zbó, w porównaniu z innymi duymi producentami w Europie Zachodniej czy Ameryce, jest pytki. Innymi sowy relatywnie maa cz produkcji trafia do obrotu rynkowego, szczególnie zbó paszowych (z wyjtkiem kukurydzy). Oceniajc wpyw rynków wiatowych na krajowy rynek, naley take wzi pod uwag zmian uwarunkowa instytucjonalnych, jaka dokonaa si z chwil wejcia Polski do UE, czyli przejciem unijnego reimu handlu zagranicznego. W praktyce akcesja do UE skutkowaa nieograniczonym dostpem do duego rynku, zmian ciaru ochrony przed importem z krajów trzecich, a take pocztkowo z dostpem do subsydiów eksportowych. Wpyw cen wiatowych na ceny w Polce odbywa si poprzez rynek UE (gównie francuski i niemiecki), który po wyrównaniu poziomu cen z rynkami wiatowymi jest w znacznie wikszym stopniu powizany z tymi ostatnimi. Z bada wynika, e pomidzy cenami pszenicy paszowej na rynkach polskim i niemieckim wystpuj dugookresowe zalenoci, rosnce w miar upywu czasu [Hamulczuk, opaciuk 2013]. Sygnay zmian pyny od rynku niemiec34.

(71) kiego do rynku polskiego, szczególnie w cyklach duszych ni 3 miesice. Sia sygnaów cenowych pyncych z rynku polskiego na rynek niemiecki jest niewielka i istotna tylko w przypadku cykli bardzo krótkich, trwajcych poniej 2,5 tygodnia [Hamulczuk 2015]. Zatem mona stwierdzi, e pomidzy cenami w Polsce i Niemczech zachodzi dynamiczna równowaga dugookresowa, co oznacza, e ceny zbó na rynku polskim w dugim okresie dostosowuj si do cen na rynkach europejskich i wiatowych. Rysunek 1.12. Miesiczne ceny pszenicy w Polsce i na wybranych wiatowych rynkach 500 450 400 USD/t. 350 300 250 200 150 100 I 2000 VII I 2001 VII I 2002 VII I 2003 VII I 2004 VII I 2005 VII I 2006 VII I 2007 VII I 2008 VII I 2009 VII I 2010 VII I 2011 VII I 2012 VII I 2013 VII I 2014 VII I 2015 VII. 50. Pszenica PL. Pszenica US SRW. ródo: International Grain Council.. 35. Pszenica GER. Pszenica WNP.

(72) 2. Ewolucja wiatowego rynku rolin oleistych i jej wp yw na rynek krajowy 2.1. Sytuacja podaowo-popytowa na wiatowym rynku rolin oleistych 2.1.1. Produkcja Nasiona oleiste W wiatowym rolnictwie kluczow rol ogrywaj nasiona 7 rolin oleistych, z których 5 uprawianych jest jako roliny jednoroczne (soja, rzepak, bawena, orzeszki ziemne, sonecznik), za dwie, palma olejowa i palma kokosowa, jako wieloletnie plantacje rolin drzewiastych. Produkcja nasion oleistych charakteryzuje si du koncentracj . Ponad 80% wiatowej produkcji soi uzyskuje si w USA, Brazylii i Argentynie, a prawie 90% wiatowej produkcji rzepaku w UE-27, Chinach, Kanadzie i w Indiach. wiatowe plantacje palmy oleistej prawie w 90% skoncentrowane s w Malezji i Indonezji. wiatowa produkcja sonecznika koncentruje si w UE, Ukrainie, Rosji i Argentynie (70%), a arachidów i baweny w Chinach, Indiach i Pakistanie (60%). rednie zbiory nasion oleistych w sezonach 2012/13-2014/15 wyniosy 506 mln ton i byy wiksze o 53% od redniej ze zbiorów w sezonach 2000/01-2003/04. W strukturze dominowaa soja (57%), nastpnie rzepak (14%,), bawena (9%), orzeszki ziemne i sonecznik (po 8%). Udzia ziarna palmowego wyniós 3%, a kopry 1%. W analizowanych okresach wzrosa produkcja wszystkich nasion oleistych: soi o 56% do 290,2 mln t, rzepaku o 89% do 69,2 mln t, baweny o 29% do 45,4 mln t, orzeszków ziemnych o 17% do 40,4 mln t, sonecznika o 65% do 39,3 mln t, ziarna palmowego o 105% do 12,8 mln t, a kopry o 4% do 5,7 mln t. W wiatowej produkcji nasion oleistych dominuje USA (20% rednio w sezonach 2012/13-2014/15), Brazylia (18%) i Argentyna (11%) oraz Chiny (12%) i UE (6%). W porównywanych okresach najwikszy wzrost produkcji nasion oleistych odnotowano w Brazylii (o 89%), Argentynie (o 65%) i Unii Europejskiej (o 69%). Zbiory w Indiach wzrosy o 50%, w USA o 23%, a w Chinach o 13%. Stany Zjednoczone utrzymuj pozycj najwikszego producenta nasion oleistych na wiecie, jednak udzia tego kraju w produkcji systematycznie spada na rzecz Brazylii, która w najbliszych latach moe osi gn

(73) status gównego producenta.. 36.