Palinostratygrafia utworów formacji poznańskiej w środkowej części Niżu Polskiego

Palinostratygrafia utworów formacji poznañskiej w œrodkowej

czêœci Ni¿u Polskiego

Barbara S³odkowska*

by³y prowadzone na obszarze Ni¿u Polskiego doœæ inten-sywnie, zw³aszcza w dolnej, wêglowej czêœci formacji i le¿¹cych powy¿ej i³ach szarych (Doktorowicz-Hrebnicka, 1957; Ziembiñska-Tworzyd³o, 1974; Sadowska & Gi¿a, 1991; Kohlman-Adamska, 1993). Dokumentacja palinolo-giczna i³ów p³omienistych jest uboga, co wi¹zaæ nale¿y zapewne z warunkami sedymentacji i procesami diagene-tycznymi w osadach tego ogniwa. W Polsce ni¿owej niewie-le stanowisk z i³ów p³omienistych zawiera dane py³kowe, w profilach z Pojezierza Mr¹gowskiego Winter (1997) stwier-dzi³a osady ni¿szego dolnego pliocenu.

Przeprowadzone badania palinologiczne mia³y na celu udokumentowanie osadów formacji poznañskiej, zale-gaj¹cych powy¿ej I œrodkowopolskiego pok³adu wêgla bru-natnego a¿ po nadleg³¹ glinê zwa³ow¹. Przebadano trzy stanowiska w rejonie Konina: odkrywka „Kazimierz Pó³noc” KWB Konin (piêæ ods³oniêæ — 18 próbek), wier-cenie BK-110 (17 próbek) i wierwier-cenie BK-117 (11 próbek), wyró¿niaj¹c w nich dwa genetycznie odmienne odcinki pro-fili o ró¿nych cechach litologicznych: dolny — zwi¹zany z sedymentacj¹ fitogeniczn¹ i górny — bezwêglowy, ilasty. Podzia³ ten odzwierciedla siê w danych palinologicznych.

Osady wêgliste w badanych profilach cechuje wysoki udzia³ py³ku roœlin ze zbiorowisk wilgotnych, siedlisk lasu ³êgowego z Pterocarya, Liquidambar, Ulmus, Carya oraz lasu bagiennego z Nyssa, Alnus i paprociami. Du¿e znacze-nie we florze miocenu œrodkowego mia³y tak¿e roœliny mezofilnego lasu mieszanego: Pinus, Quercus, Fagus, Betu-la, Caprinus, Tilia, Araliaceae, Engelhardtia, z nielicznym udzia³em taksonów paleotropikalnych — Itea. Mniejszy by³ udzia³ sk³adników krzewiastych torfowisk z Ericaceae, Ilex i Myrica. W spektrach py³kowych z tego odcinka profilu for-macji poznañskiej wyraŸnie przewa¿a³y roœliny klimatu umiarkowanego, jednak du¿e zró¿nicowanie taksonomiczne i znaczny udzia³ roœlin wilgotnych siedlisk œwiadczy o ciep³ym ³agodnym i doœæ wilgotnym klimacie, sprzyjaj¹cym powstawaniu wêglotwórczych bagnisk.

Analiza palinostratygraficzna wystêpuj¹cych taksonów pozwoli³a na zaliczenie wymienionego odcinka do miocenu œrodkowego i porównanie ze znanymi stanowiskami z Wielko-polski (Kohlman-Adamska, 1993), Polski po³udniowo-zachod-niej (Ziembiñska-Tworzyd³o, 1974), œrodkowej (Sadowska & Gi¿a, 1991; S³odkowska, 1996) i pó³nocnej (S³odkowska, 1998). Uzyskany zespó³ py³kowy pozwala umieœciæ ten odcinek profi-lu w fazie florystycznej — poziomie sporowo-py³kowym IX Tricolporopollenites pseudocingulum (Piwocki & Ziembiñ-ska-Tworzyd³o, 1997) i skorelowaæ go z górnym badenem neo-genu obszaru Paratetydy.

Wêglonoœne partie badanych profili zawieraj¹ ponadto palinomorfy, bêd¹ce elementami wtórnymi wœród osadów datowanych jako miocen œrodkowy. Stwierdzono ziarna py³ku wymar³ej grupy Normapolles, której zasiêg straty-graficzny przypada na kredê górn¹ — eocen œrodkowy.

Wystêpowa³y równie¿ spory paleogeñskie i starsze oraz pojedyncze okazy morskiego i brakicznego fitoplanktonu. Stan ich zachowania wskazywa³ na redepozycjê — okazy by³y Ÿle zachowane, porozrywane i ze œladami korozji na powierzchni. W œrodkowym miocenie musia³y zatem nastêpowaæ procesy rozmywania utworów starszych i ponowne osadzenie materia³u w facjach burowêglowych. Na obszarze koniñskim stwierdza siê zatem istnienie pali-nologicznego poziomu korelacyjnego, rejestruj¹cego w miocenie œrodkowym epizod redepozycji starszych osa-dów (ryc. 1). S³odkowska (1996) w profilu Suchostruga III w okolicach Mszczonowa stwierdzi³a wtórne eoceñskie elementy w osadach wy¿szego miocenu.

261 Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 3, 2002

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; bslo@pgi.waw.pl 1m palinologiczny poziom korelacyjny bogate spektrum ubogie spektrum brak palinoform wp³ywy morskie SSE BK–117 BK–110 NNW ODKRYWKA KAZIMIERZ PÓ£NOC

Ryc. 1. Regionalny palinologiczny poziom korelacyjny i

frekwen-cja sporomorf w profilach z rejonu Konina; objaœnienia litologii na ryc. 1, str. 256

Wy¿sza czêœæ profilu formacji poznañskiej z powodu bardzo ubogiej dokumentacji palinologicznej nie daje pod-staw do datowañ palinostratygraficznych. Wy¿szym pozio-mem korelacyjnym mo¿e byæ zatem ten odcinek profilu osadów ilastych, w którym badania palinologiczne da³y wynik negatywny.

Analizuj¹c profile z rejonu koniñskiego mo¿na dostrzec pewn¹ prawid³owoœæ we frekwencji palinomorf uzyskanych z osadów formacji poznañskiej. W osadach burowêglowych uzyskane spektra py³kowe s¹ bogate, dobry jest te¿ stan zachowania okazów. Wskazuje to na spokojn¹ akumulacjê materii organicznej w stagnuj¹cym zbiorniku bagiennym. W osadach ilastych — i³ach szarych i p³omienistych (pstrych) — najczêœciej brak jest frakcji organicznej zawieraj¹cej palinomorfy i palinoklasty lub, jeœli wystêpuj¹ sporomorfy, to s¹ one nieliczne i nieprzy-datne jako wskaŸniki wieku. Podobn¹ prawid³owoœæ obserwuje siê na znacznych obszarach Polski ni¿owej, st¹d przypuszczenie, ¿e podczas tworzenia siê kompleksu osa-dów ilastych formacji poznañskiej brzegi zbiornika

depozycyjnego porasta³a roœlinnoœæ, jednak procesy sedy-mentacyjne (utlenianie), diagenetyczne i erozyjne, czy okreso-we przesuszenie zbiornika sprawi³y, ¿e szcz¹tki roœlinne zbudowane ze sporopoleniny nie zachowa³y siê w osadach.

Przebadano wszystkie szcz¹tki organiczne i petrogra-ficzne w profilach z odkrywki „Kazimierz Pó³noc” i otwo-rze BK-110. Wyniki badañ mikrofaunistycznych (Paruch-Kulczycka, 2001a) i palinologicznych (S³odkowska, 2001) wykaza³y ró¿nice w sk³adzie szcz¹tków w dwu gene-tycznie odmiennych odcinkach profili. W pierwszym, star-szym, zwi¹zanym z sedymentacj¹ fitogeniczn¹, dominowa³y szcz¹tki fitogeniczne zarejestrowane równie¿ w badaniach mikrofaunistycznych i petrograficznych. Notowano obecnoœæ megaspor, plech glonów, fragmentów ksylitów — œwie¿ych i spirytyzowanych oraz detrytusu roœlinnego uwêglonego i spi-rytyzowanego, co potwierdza wnioski oparte o analizê materii palinologicznej. W drugim, m³odszym odcinku, dane mikro-faunistyczne wskazuj¹ na wp³ywy morskie. Badania palinolo-giczne nie wykazuj¹ obecnoœci wskaŸników morskich, gdy¿ materia palinologiczna siê tu nie zachowa³a.

Palinostratygrafia utworów formacji poznañskiej na obszarze przedsudeckim

Anna Sadowska*

Polski ma bogat¹ literaturê geologiczn¹, liczne s¹ te¿ prace z zakresu palinostratygrafii tych osadów. Badania palino-logiczne formacji poznañskiej, w powi¹zaniu z analiz¹ palinologiczn¹ profili z wielu stanowisk pok³adu „Henryk” (pok³adu œrodkowopolskiego) i formacji Gozdnicy pozwo-li³y na ustalenie wieku tych utworów w ró¿nych czêœciach basenu, umo¿liwi³y te¿ ich korelacjê z utworami w œl¹skiej czêœci zapadliska przedkarpackiego.

Najliczniejsze profile py³kowe zbadano z dolnego poziomu formacji poznañskiej (ogniwo i³ów szarych) w sta-nowiskach Mirostowice, Tuplice, Gozdnica, Zielona Góra, Wielowieœ, Jaworzyna, Jerzmanowa, Jaroszów, Legnica, Ustronie i in. (Ziembiñska-Tworzyd³o, 1974; Sadowska, 1977, 1995b). W spektrach py³kowych omawianego pozio-mu wysokie wartoœci osi¹gaj¹ Pinus, Taxodiaceae-Cu-pressaceae (g³ównie rodzaj Taxodium, w niektórych profilach wiêksze wartoœci ma te¿ Sequoia), Nyssa, Alnus,

Betula, Liquidambar, Fagus, Quercus, Ulmus. W

mniej-szych iloœciach wystêpuj¹ takie taksony drzew i krzewów jak: Abies, Picea, Sciadopitys, Tsuga, Castanea, Carpinus,

Carya, Celtis, Engelhardtia, Ilex, Myrica, Tricolporopolle-nites edmundi, TricolporopolleTricolporopolle-nites pseudocingulum,

Aralia-ceae, CaprifoliaAralia-ceae, Cyrillaceae-ClethraAralia-ceae, EricaAralia-ceae, Fabaceae, Oleaceae, Rosaceae, Vitaceae i in. Roœliny zielne s¹ reprezentowane g³ównie przez paprocie z rodziny Poly-podiaceae, w niektórych profilach wystêpuj¹ ponadto

Osmunda, Sparganium i Poaceae. Wymieniony obraz

py³kowy œwiadczy o obecnoœci rozleg³ych bagnisk i torfo-wisk, które stopniowo zatapiane zosta³y wodami zbiornika formacji poznañskiej. Wiek omawianych osadów zosta³ okreœlony w oparciu o badania paleobotaniczne i w powi¹zaniu z morskimi osadami basenu Paratetydy ustalony na górny baden (np. Dyjor, 1986; Dyjor & Sadowska, 1986; Sadowska, 1995b).

Diagramy py³kowe ogniwa i³ów szarych nie ró¿ni¹ siê w zasadniczy sposób od obrazu kopalnej roœlinnoœci pok³adu „Henryk” (œrodkowopolskiego), wystêpuj¹ w nich tylko niewielkie ró¿nice facjalne. W ci¹g³ych profilach obejmuj¹cych omawiane osady obserwuje siê jednak¿e w i³ach szarych spadek udzia³u taksonów ciep³olubnych.

Ogniwo i³ów zielonych z regu³y nie zawiera sporo-morf, co ma zwi¹zek z redukcyjnym œrodowiskiem i praw-dopodobnie równie¿ z rozleg³oœci¹ basenu, a tym samym odleg³oœci¹ od jego brzegów poroœniêtych roœlinnoœci¹. Wiêcej danych dostarczaj¹ natomiast profile z górnych odcinków tego poziomu (warstw kêdzierzyñskich), z obszaru wa³u metakarpackiego i z zachodniej czêœci zapa-dliska przedkarpackiego, z cienkich warstw wêgla brunat-nego b¹dŸ i³ów wêglistych pok³adu kêdzierzyñskiego. Utwory te zalicza siê ju¿ do sarmatu. Opracowania palino-logiczne tych osadów s¹ liczne, zw³aszcza z rejonu Wroc³awia, Opola, Paczkowa, Nysy, Kêdzierzyna, Racibo-rza, Rybnika, G³ubczyc (Dyjor i in., 1978; Sadowska, 1977, 1995b, 1996). Na uwagê zas³uguj¹ zw³aszcza profile ze Starych Gliwic i Starej KuŸni, gdzie uchwycono granicê litologiczn¹ i palinologiczn¹ miêdzy badenem i sarmatem (Oszast, 1960; Dyjor & Sadowska, 1984; Sadowska, 1997) oraz profile wierceñ z Bia³ej i Twardawy obejmuj¹ce spek-tra karpatu, badenu i sarmatu (Sadowska, 1989). W obra-zie palinologicznym z tych osadów s¹ widoczne wyraŸne zmiany w stosunku do roœlinnoœci z ogniwa i³ów szarych. Taksony bagiennych zbiorowisk odgrywaj¹ ju¿ mniejsz¹ rolê, poza Taxodium wiêksze znaczenie maj¹ Alnus i Salix, zmniejsza siê natomiast udzia³ Nyssa i Liquidambar. Domi-nuj¹cymi zbiorowiskami by³y wówczas mezofilne lasy liœ-ciaste i mieszane z przewag¹ Pinus, Quercus, Ulmus, Celtis oraz z mniejszym udzia³em Abies, Betula, Carya, Fagus,

Picea, Pterocarya, Sciadopitys i Tsuga, natomiast udzia³ Sequoia by³ ju¿ nieznaczny. W spektrach py³kowych

zmniej-sza siê wyraŸnie iloœæ ciep³olubnych taksonów mioceñskich. Te zmiany w szacie roœlinnej mo¿na wi¹zaæ z wycofaniem siê w sarmacie ciep³ego morza Paratetydy z zachodniej czêœci

262

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 3, 2002

*Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, 50-204 Wroc³aw, pl. M. Borna 9;