Jakub Stępień Stosunki państwa i Kościoła katolickiego w konstytucyjnym porządku III Rzeczypospolitej Polskiej

Jakub Stępień

Stosunki państwa i Kościoła katolickiego

w konstytucyjnym porządku III Rzeczypospolitej Polskiej

Rozprawa doktorska przygotowana w Katedrze Prawa Konstytucyjnego

pod kierunkiem dr hab. Aldony Domańskiej , prof. UŁ w dyscyplinie nauki prawne

Łódź 2022

1

S

PLAN PRACY ... 4

WSTĘP... 8

CZĘŚĆ I HISTORYCZNO – DOKTRYNALNE UWARUNKOWANIA RELACJI POMIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM KATOLICKIM ROZDZIAŁ I EWOLUCJA STOSUNKÓW WZAJEMNYCH POMIĘDZY PAŃSTWEM I KOŚCIOŁEM KATOLICKIM ... 19

1.CHRZEŚCIJAŃSTWO W CESARSTWIE RZYMSKIM ... 19

2.CHRZEŚCIJAŃSTWO W ŚREDNIOWIECZU ... 32

3.KOŚCIÓŁ RZYMSKI W CZASACH NOWOŻYTNYCH ... 64

4.KOŚCIÓŁ KATOLICKI W HISTORII POLSKIEJ PAŃSTWOWOŚCI ... 84

ROZDZIAŁ II WSPÓŁCZESNE SYSTEMY RELACJI POMIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁAMI I ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI ... 108

1.SYSTEM POWIĄZANIA - MODELE PAŃSTWA WYZNANIOWEGO (KONFESYJNEGO) ... 108

2.SYSTEMY SEPARACJI ... 116

ROZDZIAŁ III ŹRÓDŁA REGULACJI STOSUNKÓW POMIĘDZY PAŃSTWEM A WSPÓLNOTAMI RELIGIJNYMI ... 140

1.KONSTYTUCJE ... 140

2. ŹRÓDŁA REGULACJI STOSUNKÓW POMIĘDZY PAŃSTWAMI A KOŚCIOŁAMI I ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI NIŻSZEGO RZĘDU ... 161

ROZDZIAŁ IV STOSUNEK KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO DO PAŃSTWA ... 175

1.STATUS STOLICY APOSTOLSKIEJ ... 175

2.STOSUNEK KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO DO PAŃSTWA W NAUCZANIU SOBORU WATYKAŃSKIEGO II ... 187

CZĘŚĆ II MIEJSCE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W KONSTYTUCYJNYM PORZĄDKU IIIRZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ROZDZIAŁ V WOLNOŚĆ SUMIENIA I RELIGII ... 199

1.TERMINOLOGIA ... 205

2.CHARAKTER WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII ... 207

3.ZAKRES PODMIOTOWY WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII ... 210

2

4. ZAKRES PRZEDMIOTOWY WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII ... 214

5.OGRANICZENIA WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII ... 232

ROZDZIAŁ VI KONSTYTUCYJNE ZASADY DETERMINUJĄCE MIEJSCE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W POLSKIM PORZĄDKU PRAWNYM ... 245

1.ZASADA RÓWNOUPRAWNIENIA KOŚCIOŁÓW I ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH ... 245

2.ZASADA BEZSTRONNOŚCI WŁADZ PUBLICZNYCH W SPRAWACH PRZEKONAŃ RELIGIJNYCH, ŚWIATOPOGLĄDOWYCH I FILOZOFICZNYCH... 252

3.ZASADA POSZANOWANIA AUTONOMII I NIEZALEŻNOŚCI KOŚCIOŁA I PAŃSTWA ORAZ WSPÓŁDZIAŁANIA DLA DOBRA CZŁOWIEKA I DOBRA WSPÓLNEGO ... 266

4.ZASADA OPARCIA STOSUNKÓW POMIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM KATOLICKIM O UMOWĘ MIĘDZYNARODOWĄ I USTAWY ... 282

ROZDZIAŁ VII KOŚCIÓŁ KATOLICKI W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ ... 293

1.SYMBOLE RELIGIJNE W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ ... 293

2.PRAWO DO OPIEKI DUSZPASTERSKIEJ ... 319

3.KOŚCIÓŁ KATOLICKI W ŚRODKACH MASOWEGO PRZEKAZU ... 337

ROZDZIAŁ VIII KOŚCIÓŁ KATOLICKI W SYSTEMIE SZKOLNICTWA ... 352

1.NAUCZANIE RELIGII W SZKOŁACH PUBLICZNYCH ... 353

2.KATOLICKIE PRZEDSZKOLA, SZKOŁY PODSTAWOWE I PONADPODSTAWOWE ... 379

3.KATOLICKIE SZKOŁY WYŻSZE ... 389

ROZDZIAŁ IX STOSUNKI POMIĘDZY WŁADZĄ PAŃSTWOWĄ A KOŚCIELNĄ W WYMIARZE INSTYTUCJONALNYM ... 399

1.SKUTECZNOŚĆ NORM PRAWA KANONICZNEGO W POLSKIM PORZĄDKU PRAWNYM . 399 2.STRUKTURA ADMINISTRACYJNA I ORGANIZACYJNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO NA TERYTORIUM IIIRZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ... 403

3.ZAKRES AUTONOMII KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO PRZY OBSADZANIU URZĘDÓW KOŚCIELNYCH ... 407

4.STOSUNKI DYPLOMATYCZNE ... 417

ROZDZIAŁ X | RELACJE PRZEDSTAWICIELI WŁADZ PUBLICZNYCH I WŁADZ KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W SPOŁECZNO – POLITYCZNEJ RZECZYWISTOŚCI III RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ... 423

1.AKTYWNOŚĆ DUCHOWNYCH W KAMPANII WYBORCZEJ ... 432

2.AKTYWNOŚĆ POLITYKÓW W PRZESTRZENI RELIGIJNEJ ... 444

3.AKTYWNOŚĆ DUCHOWNYCH W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ ... 482

3 ROZDZIAŁ XI

STOSUNKI POMIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM KATOLICKIM

NA PŁASZCZYŹNIE FINANSOWEJ ... 500

1.DOBROWOLNE OFIARY WIERNYCH ... 502

2.ZARZĄDZANIE MAJĄTKIEM WŁASNYM PRZEZ KOŚCIELNE OSOBY PRAWNE ... 522

3.SUBWENCJE Z BUDŻETU PAŃSTWA I BUDŻETÓW SAMORZĄDOWYCH... 543

ZAKOŃCZENIE ... 576

BIBLIOGRAFIA ... 596

4

P

C

I

H

–

PAŃSTWEM A

K

ROZDZIAŁ I

EWOLUCJA STOSUNKÓW WZAJEMNYCH POMIĘDZY PAŃSTWEM I KOŚCIOŁEM

KATOLICKIM

1. CHRZEŚCIJAŃSTWO W CESARSTWIE RZYMSKIM

2. CHRZEŚCIJAŃSTWO W ŚREDNIOWIECZU

3. KOŚCIÓŁ RZYMSKI W CZASACH NOWOŻYTNYCH

4. KOŚCIÓŁ KATOLICKI W HISTORII POLSKIEJ PAŃSTWOWOŚCI

ROZDZIAŁ II

WSPÓŁCZESNE SYSTEMY RELACJI POMIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁAMI I ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI.

1. SYSTEM POWIĄZANIA – MODELE PAŃSTWA WYZNANIOWEGO (KONFESYJNEGO) 2. SYSTEMY SEPARACJI

2.1. System separacji wrogiej – model francuski

2.2. System separacji wrogiej – modele państw totalitarnych 2.3. System separacji czystej – model amerykański

2.4. System separacji przyjaznej – model niemiecki

ROZDZIAŁ III

ŹRÓDŁA REGULACJI STOSUNKÓW POMIĘDZY PAŃSTWEM A WSPÓLNOTAMI RELIGIJNYMI

1. KONSTYTUCJE

5

2. ŹRÓDŁA REGULACJI STOSUNKÓW POMIĘDZY PAŃSTWAMI A KOŚCIOŁAMI I ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI NIŻSZEGO RZĘDU

2.1. Umowy dwustronne 2.2. Konkordaty

2.3. Ustawy

ROZDZIAŁ IV

STOSUNEK KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO DO PAŃSTWA

1. STATUS STOLICY APOSTOLSKIEJ

2. STOSUNEK KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO DO PAŃSTWA W NAUCZANIU SOBORU

WATYKAŃSKIEGO II

2.1 Zasada poszanowania społeczeństwa pluralistycznego 2.2. Zasada wolności religijnej

2.3. Zasada autonomii i niezależności Kościoła i państwa 2.4. Zasada współdziałania Kościoła i państwa

C

II

M

K

III R

P

ROZDZIAŁ V

WOLNOŚĆ SUMIENIA I RELIGII

1. TERMINOLOGIA

2. CHARAKTER WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII

3. ZAKRES PODMIOTOWY WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII

4. ZAKRES PRZEDMIOTOWY WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII

5. OGRANICZENIA WOLNOŚCI SUMIENIA I RELIGII

6

ROZDZIAŁ V I

KONSTYTUCYJNE ZASADY DETERMINUJĄCE MIEJSCE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W POLSKIM PORZĄDKU PRAWNYM

1. ZASADA RÓWNOUPRAWNIENIA KOŚCIOŁÓW I ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH

2. ZASADA BEZSTRONNOŚCI WŁADZ PUBLICZNYCH W SPRAWACH PRZEKONAŃ RELIGIJNYCH, ŚWIATOPOGLĄDOWYCH I FILOZOFICZNYCH

3. ZASADA POSZANOWANIA AUTONOMII ORAZ WZAJEMNEJ NIEZALEŻNOŚCI WSPÓLNOT W SWOIM ZAKRESIE ORAZ WSPÓŁDZIAŁANIA DLA DOBRA CZŁOWIEKA I DOBRA WSPÓLNEGO

4. ZASADA OPARCIA STOSUNKÓW POMIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM KATOLICKIM O UMOWĘ MIĘDZYNARODOWĄ I USTAWY

ROZDZIAŁ VII

KOŚCIÓŁ KATOLICKI W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

1. SYMBOLE RELIGIJNE W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. 2. PRAWO DO OPIEKI DUSZPASTERSKIEJ

3. KOŚCIÓŁ KATOLICKI W ŚRODKACH MASOWEGO PRZEKAZU

ROZDZIAŁ VIII

KOŚCIÓŁ KATOLICKI W SYSTEMIE SZKOLNICTWA

1. NAUCZANIE RELIGII W SZKOŁACH POWSZECHNYCH

2. KATOLICKIE PRZEDSZKOLA, SZKOŁY PODSTAWOWE I PONADPODSTAWOWE

3. KATOLICKIE SZKOŁY WYŻSZE

ROZDZIAŁ IX

STOSUNKI POMIĘDZY WŁADZĄ PAŃSTWOWĄ A KOŚCIELNĄ W WYMIARZE INSTYTUCJONALNYM

1. SKUTECZNOŚĆ NORM PRAWA KONSTYTUCYJNEGO W POLSKIM PORZĄDKU PRAWNYM

7

2. STRUKTURA ADMINISTRACYJNA I ORGANIZACYJNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO NA TERYTORIUM IIIRZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ.

3. ZAKRES AUTONOMII KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO PRZY OBSADZANIU URZĘDÓW KOŚCIELNYCH

4. STOSUNKI DYPLOMATYCZNE

ROZDZIAŁ X

RELACJE PRZEDSTAWICIELI WŁADZ PUBLICZNYCH I WŁADZ KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W SPOŁECZNO – POLITYCZNEJ RZECZYWISTOŚCI III

RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

1. AKTYWNOŚĆ DUCHOWNYCH W KAMPANII WYBORCZEJ

2. AKTYWNOŚĆ POLITYKÓW W PRZESTRZENI RELIGIJNEJ

3. AKTYWNOŚĆ DUCHOWNYCH W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

ROZDZIAŁ XI

STOSUNKI POMIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM KATOLICKIM NA PŁASZCZYŹNIE FINANSOWEJ

1. DOBROWOLNE OFIARY WIERNYCH

2. ZARZĄDZANIE MAJĄTKIEM WŁASNYM PRZEZ KOŚCIELNE OSOBY PRAWNE

3. SUBWENCJE Z BUDŻETU PAŃSTWA I BUDŻETÓW SAMORZĄDOWYCH

ZAKOŃCZENIE

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

8

W

Relacje III Rzeczypospolitej Polskiej z Kościołem katolickim pozostają jednym ze tematów poruszanych cyklicznie w polskiej debacie publicznej po 1989r. Zagadnienie stosunków wzajemnych pomiędzy państwem polskim a ww. wspólnotą religijną omawiane jest nie tylko w ramach dyskursu naukowego, ale również w przestrzeni politycznej, medialnej, a także w prywatnych rozmowach.

Niniejsza dysertacja poświęcona jest kompleksowej analizie współczesnego kształtu stosunków pomiędzy państwem a Kościołem katolickim w konstytucyjnym porządku III Rzeczypospolitej Polskiej. Jest to zagadnienie niezwykle istotne w kontekście unormowania całokształtu kwestii konfesyjnych we współczesnym polskim porządku prawnym przez wzgląd na fakt, iż żadna inna wspólnota religijna nie odegrała tak doniosłej roli w historii formowania się państwa polskiego. Ze względu na konkretne okoliczności historyczno – polityczne, Kościół katolicki przez ostatnie dwa stulecia pozostawał swoistym substytutem wspólnoty państwowej, w pierwszej kolejności jako kontynuator i krzewiciel polskiej kultury, historii oraz nauki w społeczeństwie, a następnie także instytucja dążąca do ochrony praw człowieka oraz wspierająca ruchy niepodległościowe i prodemokratyczne.

Określenie kształtu stosunków państwa polskiego z Kościołem katolickim stało się jednym z wyzwań stojących przed Ustrojodawcą po demokratycznych przemianach zapoczątkowanych w 1989r. Nie było to zadanie proste. Na ostateczną treść regulacji Ustawy zasadniczej wpływ miał szereg czynników natury prawnej i pozaprawnej, takich jak m. in. pozycja społeczna Kościoła katolickiego ugruntowywana od 1939r.; postulaty Soboru Watykańskiego II dotyczące redefinicji relacji wspólnoty Kościoła katolickiego z państwem; standardy ochrony wolności religijnej określone we właściwych aktach prawa międzynarodowego, których państwo polskie pozostawało sygnatariuszem oraz różnorakie, nierzadko sprzeczne propozycje regulacji kwestii konfesyjnych prezentowane przez środowiska polityczne uczestniczące w procesie tworzenia projektu Konstytucji. Przyjęte rozwiązanie miało stanowić gwarant separacji wspólnoty państwowej i kościelnej przy jednoczesnym poszanowaniu wskazanej powyżej roli, jaką Kościół odegrał w historii polskiej państwowości.

Celem pracy jest zbadanie statusu Kościoła katolickiego w prawnej, społecznej i politycznej rzeczywistości państwa polskiego. Podjęcie analizy powyższego zagadnienia po 25 latach obowiązywania Konstytucji z 2 kwietnia 1997r. w podyktowane zostało

9

zarzutami w zakresie codziennej praktyki postępowania w stosunkach pomiędzy przedstawicielami władzy świeckiej i kościelnej. Treść licznych raportów oraz komunikatów prasowych wskazuje, iż w ww. przypadku dochodzi do naruszeń standardów wyznaczanych przez właściwe przepisy Ustawy zasadniczej, skutkujących m. in. uprzywilejowaniem pozycji Kościoła katolickiego względem innych wyznań.

Przedmiot badań pozostaje ściśle powiązany z tezą dysertacji, iż na całokształt funkcjonowania Kościoła katolickiego w konstytucyjnym porządku III Rzeczypospolitej Polskiej składa się określona regulacja prawna oraz konkretna praktyka stosunków z przedstawicielami władzy świeckiej, wykształcona i ugruntowana w oparciu o historyczną spuściznę stosunków pomiędzy wspólnotą państwową i kościelną. Analiza treści właściwych przepisów prawa państwowego oraz kościelnego, a następnie skontestowanie ich z konkretnymi przykładami aktywności przedstawicieli władz publicznych lub organów władz kościelnych służyć ma znalezieniu odpowiedzi na pytanie czy wspomniana praktyka stosunków między wspólnotami pozostaje zgodna z porządkiem prawnym III Rzeczypospolitej Polskiej? Rozważania poświęcone zagadnieniu stosunków pomiędzy wspólnotą państwową i kościelną prowadzone w niniejszej dysertacji dotyczyć mają także próby zweryfikowania czy mechanizmy prawne przewidziane w treści Konstytucji III Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1992r. stanowią wystarczający gwarant funkcjonowania systemu separacji pomiędzy wspólnotą państwową i kościelną oraz czy na gruncie współczesnej regulacji konstytucyjnej możliwe jest wprowadzenie zmian w zakresie relacji wzajemnych pomiędzy państwem polskim a Kościołem katolickim.

Badania prowadzone w niniejszej dysertacji wymagały zastosowania wielu metod naukowych. Podstawą pozostaje metoda formalno – dogmatyczna, w pracy poddaję analizie regulację aktów prawa międzynarodowego, prawa krajowego (zarówno unormowania zawarte w Ustawach zasadniczych poszczególnych państw, jak i aktach prawnych niższego rzędu) oraz wybranych dokumentów prawa kościelnego, dotyczących doktryny Kościoła katolickiego, jego organizacji wewnętrznej oraz kompetencji organów władzy kościelnej.

Uzupełnieniu metody formalno – dogmatycznej służy w pracy metoda historyczno – prawna, którą wykorzystuję do wykazania, iż historyczna spuścizna kształtowania się różnorakich postaci relacji wzajemnych pomiędzy państwem i Kościołem katolickim ma niebagatelny wpływ na współczesny kształt stosunków wzajemnych ww. wspólnot. Kwestia ta związana jest m. in. z określonych zachowaniem

10

osób duchownych Kościoła katolickiego, stanowiącym skutek poglądu o możliwości oddziaływania duchowieństwa na różnorakie aspekty życia politycznego i społecznego, którego zakres ulegał konkretnym zmianom, wraz z ewolucją całokształtu ww.

stosunków państwa i Kościoła.

Wyjaśnienie określonych kwestii wymagało zastosowania metody prawnoporównawczej, dotyczącej analizy regulacji prawnych wybranych państw określających kształt stosunków z religijnymi wspólnotami niekatolickimi i niechrześcijańskimi. Na konkretne systemy relacji wzajemnych ww. wspólnot wyróżniane w literaturze przedmiotu składają się bowiem nie tylko rozwiązania ustrojowe stosowane przez państwa w stosunku do Kościoła katolickiego. Potrzeba rozszerzenia ww. badań jest szczególnie widoczna w przypadku prezentacji współczesnych konstrukcji prawno – politycznych przekładających się na bardzo silne powiązanie wspólnoty państwowej i religijnej w tzw. systemie konfesyjnym.

Fundamentem rozważań dotyczących konstytucyjnego porządku III Rzeczypospolitej Polskiej pozostaje zbadanie materii prawa konstytucyjnego, w szczególności art. 25 oraz art. 53 Konstytucji z 2 kwietnia 1997r. Dla pełnego przedstawienia relacji wspólnoty państwowej i kościelnej niezbędne jest jednakże poruszenie również kwestii z zakresu m. in. prawa międzynarodowego, wyborczego, podatkowego, administracyjnego oraz wyznaniowego i kanonicznego.

Analiza zagadnień dotyczących funkcjonowania wspólnoty Kościoła katolickiego spełniać ma z w poniższej pracy kilka zadań. Jej celem jest przede wszystkim przybliżenie dopuszczalności prawnej oraz swoistego ratio legis nawiązywania relacji pomiędzy współczesnymi państwami a Kościołem katolickim. Omówienie aktualnego statusu Stolicy Apostolskiej oraz Państwa Watykańskiego – czyli podmiotów ściśle powiązanych z Kościołem katolickim – stanowi niezbędną podstawę dla rozważań dotyczących takich kwestii jak utrzymywanie stosunków dyplomatycznych III Rzeczypospolitej Polskiej ze Stolicą Apostolską czy zakres wpływu władzy świeckiej na proces obsadzania urzędów kościelnych przez kompetentną władzę kościelną. Podobną rolę pełni w pracy omówienie postulatów Soboru Watykańskiego II dotyczących relacji między wspólnotą państwową i kościelną, pozostając bazą dla badań nad takimi zagadnieniami, jak konstytucyjna wykładania zasady wolności religijnej, czy dopuszczalność aktywności przedstawicieli Kościoła we współczesnej przestrzeni politycznej III Rzeczypospolitej Polskiej.

Przybliżenie kształtu oraz podtypów systemu ścisłego powiązania religii z

11

państwem jest z kolei bezpośrednio powiązane z kształtem współczesnej regulacji stosunków państwa i Kościoła katolickiego w III Rzeczypospolitej Polskiej. W przestrzeni publicznej nierzadko pojawiają się bowiem zarzuty, iż zarówno określone działania władzy świeckiej oraz konkretna aktywność przedstawicieli instytucji kościelnych powodują, iż stosunkom pomiędzy państwem polskim a Kościołem katolickim bliżej jest właśnie do modelu państwa wyznaniowego.

Analizie norm prawnych towarzyszy omówienie orzecznictwa sądów polskich i międzynarodowych, poglądów doktrynalnych oraz różnorakich dokumentów i stanowisk konstytucyjnych organów ochrony praw i wolności a także organów władz publicznych dotyczących wybranych elementów przedmiotu rozważań niniejszej dysertacji. W pracy omawiam treść wybranych uchwał Sejmu i Senatu, odpowiedzi na interpelacje poselskie m. in. Marszałka Sejmu i członków Rady Ministrów, pism Rzecznika Praw Obywatelskich oraz wystąpień Prezydenta, Marszałków Sejmu i Senatu, Prezesa Rady Ministrów i ministrów resortowych. Odnoszę się ponadto do wybranych stanowisk Konferencji Episkopatu Polski oraz wystąpień hierarchów kościelnych. Źródłami wykorzystanymi przeze mnie w toku prowadzonych badań są ponadto materiały prasowe opisujące bądź stanowiące komentarz do wypowiedzi polityków lub duchownych lub konkretnych aktywności ww. kategorii osób.

Wykorzystanie tak szerokiego katalogu źródeł jest moim zdaniem niezbędne dla kompleksowego przedstawienia stanowiska określonego w tezie niniejszej dysertacji oraz sformułowania odpowiedzi na wskazane powyżej pytania badawcze. Przesądzenie o zgodności z regulacjami prawnymi codziennej praktyki funkcjonowania przedstawicieli organów władz publicznych oraz władz kościelnych nie jest możliwe przy ograniczeniu rozważań wyłącznie do przedstawienia wykładni właściwych przepisów tak prawa świeckiego, jak i kościelnego. Tego rodzaju założenie powoduje potrzebę poddania analizie również zagadnienia natury historycznej, politycznej, religijnej oraz socjologicznej. Uważam bowiem, iż w przypadku III Rzeczypospolitej Polskiej, relacje z Kościołem katolickim należy rozpatrywać w kategoriach pewnego rodzaju zjawiska społecznego.

Wsparcie analizy treści aktów normatywnych konkretnymi przykładami z życia codziennego, bezpośrednio związanymi z badanym uregulowaniem, jest ponadto niezbędne dla uwidocznienia nie tylko skutków danej regulacji wprowadzonej do krajowego porządku prawnego, ale także podkreślenia, jakie problemy interpretacyjne rodzi wykorzystanie konkretnych pojęć w treści badanych przepisów oraz jak praktyka

12

wykształcona i ugruntowana w określonych aspektach stosunków wzajemnych może być uznana za naruszenie konstytucyjnych unormowań dotyczących relacji państwa i Kościoła katolickiego.

Wskazane powyżej pytania badawcze spowodowały potrzebę podzielenia dysertacji na dwie części.

W pierwszej, obejmującej rozdziały I – IV, zostały zawarte rozważania historyczno – dogmatyczne. Uważam bowiem, iż omówienie historycznego rozwoju stosunków wzajemnych wspólnoty państwowej i kościelnej, współczesnej systematyki poglądów nauki prawa świeckiego oraz doktryny kościelnej na temat miejsca Kościoła w jego relacji z państwem i do państwa, jest niezbędne dla zrozumienia rzeczywistego charakteru i kształtu współczesnych relacji państwa polskiego i Kościoła katolickiego.

Rozdział I zawiera rozważania dotyczące historycznej ewolucji relacji pomiędzy wspólnotą państwową a religią chrześcijańską oraz – w następstwie zmian wewnątrz samej religii – Kościołem katolickim. Omówienie tego procesu służy podkreśleniu, iż chrześcijaństwo stanowiło od początków swojego istnienia bardzo istotny element tożsamości społecznej; posiadało niezwykle doniosłą rolę w rozwoju poszczególnych wspólnot państwowych, w tym także Polski, zaś same relacje między ww. wspólnotami stanowiły przedmiot regulacji prawnej. W Rozdziale I staram się także wykazać, iż na treść obecnej Ustawy zasadniczej dotyczącej analizowanej materii, wpływ miały nie tylko konkretne okoliczności pozaprawne, ale także uregulowanie m. in. Konstytucji z 17 marca 1921r. i Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Analiza podejmowana w ww. rozdziale wiąże się z określonymi trudnościami dotyczącymi stosowanego nazewnictwa. Pierwsza dotyczy niemożności zastosowania współczesnej siatki pojęciowej do ówczesnych instytucji prawno – politycznych. Tego rodzaju problem uwidacznia się w przypadku próby znalezienia odpowiedniego, zbiorczego określenia ogółu władzy cesarskiej, królewskiej, czy książęcej. Współczesny termin „władza świecka” nie oddaje bowiem quasi - duchowego charakteru rządów monarchów średniowiecznych. Z tego powodu zdecydowałem się na wykorzystanie, stosowanego przez przedstawicieli nauki przedmiotu, pojęcia „władza doczesna”.

Przyjęte rozwiązanie obarczone jest jednak wadą, w związku z faktem, iż charakter przeciwstawnej jej „władzy kościelnej” również pozostaje doczesny. Z racji tego postanowiłem podkreślić odrębny charakter władzy kościelnej poprzez odmienne stosowanie pojęć „władza kościelna” oraz „władza duchowa”.

Usystematyzowania wymagała również siatka pojęciowa dotycząca wspólnoty

13

religijnej. W pierwszej części Rozdziału I posługuję się zamiennie nazwami

„chrześcijaństwo” oraz „chrystianizm” (określeniami stosowanymi zamiennie zarówno w nauce przedmiotu, jak i języku codziennym), w związku z faktem, iż początkowo ww.

wspólnota funkcjonuje jako ruch religijny bez wyraźnie zhierarchizowanej struktury, czy oparcia działalności o określoną doktrynę. Pojęcie „kościół” wprowadzam na dalszym etapie rozważań, przy okazji analizy zmiany stosunku władców doczesnych do ww. ruchu religijnego. Pragnę jednocześnie zaznaczyć, iż równolegle do ewolucji stosunków pomiędzy władzą doczesną i kościelną, przebiegały zmiany w strukturze samego Kościoła, obejmujące m. in. kwestię uznawania konkretnych dogmatów wiary, czy zwierzchnictwa papiestwa. Wraz ze Schizmą Wschodnią upadła idea jednego, uniwersalnego i niepodzielnego Kościoła, a dalszy rozpad wewnętrzny wspólnoty kościelnej w Europie Zachodniej spowodowały wydarzenia z nowożytnej historii świata.

Właśnie przez wzgląd na te wydarzenia dokonuję właściwego rozróżnienia pojęć

„Kościół wschodni”, „Kościół rzymski”, czy „Kościół katolicki”.

Treść drugiego rozdziału obejmuje prezentację systemów relacji wzajemnych pomiędzy państwem a kościołami lub związkami wyznaniowymi. Omówienie założeń poszczególnych sposobów regulacji stosunków wspólnot państwowych z religijnymi opiera się na przybliżeniu przykładów rozwiązań prawnych zarówno państw obecnych na arenie międzynarodowej w czasach współczesnych, jak i już nieistniejących porządków ustrojowych, m. in. państw totalitarnych.

W kolejnym fragmencie pracy przedstawiony został katalog środków prawnych wykorzystywanych do uregulowania sytuacji wspólnot religijnych na terytorium państwa. Przybliżeniu konstrukcji poszczególnych źródeł prawa towarzyszy wskazanie przykładów konkretnych regulacji prawnych.

Rozważania historyczno – dogmatyczne zamyka omówienie współczesnego statusu Stolicy Apostolskiej oraz postulatów Soboru Watykańskiego II dotyczących relacji Kościoła katolickiego z państwem.

Druga część dysertacji, na którą składają się Rozdziały V – XI, obejmuje kompleksową analizę pozycji Kościoła katolickiego w konstytucyjnym porządku III Rzeczypospolitej Polskiej.

Rozdziały V i VI poświęcone zostały prezentacji podstaw możliwości określenia ww. pozycji, wynikających z treści art. 25 oraz art. 53 Konstytucji z 2 kwietnia 1997r.

Wskazane przepisy stanowią bowiem źródła możliwości funkcjonowania Kościoła katolickiego jako związku religijnego na terytorium państwa polskiego zarówno w

14

kontekście konkretnych aktywności jednostek – wiernych (art. 53), jak i jego instytucjonalnych relacji z państwem (art. 25).

Zaprezentowanie i dokładne omówienie konkretnych założeń aksjologicznych i konstrukcji prawnych podparte jest wybranymi przykładami niezbędnymi do zilustrowania omówionej konstrukcji. Analiza poglądów na temat konstytucyjnych wartości i treści obowiązujących przepisów, prezentowanych przez przedstawicieli doktryny konstytucyjnego i wyznaniowego, oraz skontestowanie omówionych założeń z codzienną praktyką ma służyć: wykazaniu skali potencjalnych naruszeń;

zasygnalizowaniu jak złożoną i delikatną kwestią pozostają relację pomiędzy wspólnotą państwową i kościelną oraz zaznaczeniu jakim stopniem potencjalnej względności oraz subiektywności może charakteryzować się określenie katalogu możliwości działania niegrożącego ewentualnym naruszeniem konstytucyjnych zasad regulujących te stosunki.

Decyzja o omówieniu treści art. 53 Konstytucji w pierwszej kolejności podyktowana została funkcją, jaką pełni ww. unormowanie - potwierdzenia poszanowania przez państwo polskie wolności sumienia i religii, czyli podstawy możliwości swobodnego przeżywania swojej wiary przez jednostkę na terytorium współczesnego państwa demokratycznego. Uważam bowiem, iż poszczególne uprawnienia jednostki wynikające z ww. artykułu mają bezpośredni i zasadniczy wpływ na kształt oraz wykładnię przepisów dotyczących relacji III Rzeczypospolitej Polskiej z Kościołem katolickim jako związkiem wyznaniowym. Kontekst katalogu uprawnień oraz ich ograniczeń wynikających z art. 53 pozostaje szczególnie istotny przy okazji analizy art. 25 ust. 2 i 3 Konstytucji, regulacji będącymi głównym przedmiotem debat w aktualnym dyskursie społeczno – politycznym.

Analiza prowadzona w ww. rozdziałach niniejszej pracy stanowi zatem z jednej strony próbę przedstawienia całokształtu konstytucyjnych zasad relacji III Rzeczypospolitej Polskiej oraz wspólnot religijnych, z drugiej zaś wykazania swoistego katalogu kwestii spornych pojawiających się przy okazji prezentacji tego, konkretnego aspektu konstytucyjnego porządku państwa polskiego.

Kolejne części pracy obejmują zagadnienia ściśle związane z konkretnymi przejawami obecności Kościoła katolickiego w przestrzeni publicznej III Rzeczypospolitej Polskiej. W mojej opinii, dla uwidocznienia specyfiki relacji współczesnej polskiej wspólnoty państwowej z Kościołem katolickim niezbędne jest przybliżenie tak newralgicznej społecznie kwestii, na którą składają się: obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej; dopuszczalność zatrudniania duchownych

15

jako kapelanów w instytucjach publicznych oraz dostęp Kościoła katolickiego do środków masowego przekazu. Analizie ww. kwestii poświęcony został Rozdział VII, którego treść skupia się na przedstawieniu konkretnych kierunków orzeczniczych oraz poglądy doktryny. Uzupełnieniem rozważań jest także analiza właściwych przepisów prawa kanonicznego dotyczących możliwości prowadzenia przez instytucje kościelne środków masowego przekazu.

Ze względu na doniosłość skutków, jaką niesie za sobą możliwość realnego oddziaływania na kształtowania postaw społecznych, jednym z kluczowych elementów bytowania wspólnoty kościelnej nie tylko w państwie, ale we współczesnym świecie jest również dopuszczalność obecności elementów religijnych w państwowym systemie oświaty. Funkcjonowanie katolickiej wspólnoty kościelnej w polskim systemie szkolnictwa powszechnego i wyższego pozostaje kolejną kwestią cyklicznie powracającą w debacie publicznej dotyczącej rzeczywistego charakteru relacji pomiędzy państwem polskim a Kościołem katolickim. Punktem wyjściowym dla rozważań prowadzonych w Rozdziale VIII, poświęconych powyższej problematyce jest analiza trzech zasadniczych zagadnień - nauki religii w szkołach publicznych, tworzenia i funkcjonowania katolickich przedszkoli, szkół podstawowych i szkół ponadpodstawowych oraz katolickich szkół wyższych.

Rozdziały IX oraz X zostały z kolei poświęcone problematyce relacji pomiędzy państwem a Kościołem w wymiarze instytucjonalnym, w tym przede wszystkim kontaktom pomiędzy przedstawicielami władz świeckich i kościelnych.

Rozważania prowadzone w ww. rozdziałach dotyczą nie tylko funkcjonowania osób duchownych we współczesnej przestrzeni społeczno – politycznej III Rzeczypospolitej Polskiej, ale obejmują także kwestię podejścia przedstawicieli władz tak świeckich jak i kościelnych do omówionego katalogu konstytucyjnych zasad relacji wzajemnych państwa i Kościoła katolickiego. Omówienie ww. aspektów relacji wspólnoty państwowej i kościelnej ma na celu również przeanalizowanie skali i częstotliwości potencjalnych naruszeń tychże rozwiązań przez członków organów władz świeckich i duchownych, konsekwencji ich nieprzestrzegania oraz na zbadanie zasadności zarzutów o wpływ władz religijnych na kreatorów nie tylko bieżącej polityki wewnętrznej, ale również międzynarodowej III Rzeczypospolitej Polskiej. Co więcej, poruszenie ww. problematyki stanowi niezbędną podstawę dla rozważań ostatniego rozdziału pracy, dotyczącego analizy prawodawstwa III Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie finansowania Kościoła katolickiego.

16

Podobnie jak w poprzednich rozdziałach, analiza właściwych regulacji prawa świeckiego zostanie uzupełniona omówieniem dokumentów wspólnoty kościelnej mających zasadnicze znaczenie w przypadku badania ograniczenia możliwości podejmowania działań w życiu politycznym przez duchownych Kościoła katolickiego.

Dla wykazania skali naruszeń niezbędne jest przytoczenie konkretnych przykładów aktywności skutkujących wkroczeniem przedstawicieli jednego ośrodka władzy w zakres kompetencji drugiej. Przykłady aktywności polityków w sferze religijnej oraz działalności duchownych podczas wyborów powszechnych obejmują relacje pomiędzy duchownymi a przedstawicielami władz zarówno na szczeblu lokalnym, jak i samorządowym.

Rozdział XI dotyczy stosunków pomiędzy III Rzeczypospolitą Polską i Kościołem katolickim na płaszczyźnie finansowej. Problematyka ta obejmuje szereg zagadnień z różnych sfer polskiego porządku prawnego – od kwestii zwolnień i ulg podatkowych udzielanych zarówno wspólnotom wyznaniowym, jak i ich darczyńcom przez możliwość funkcjonowania kościelnych osób prawnych w państwowym obrocie prawnym po kwestię partycypacji państwa w finansowaniu działalności kościołów i związków wyznaniowych, w tym przede wszystkim Kościoła katolickiego.

Rozważania przeprowadzone w ww. rozdziale dotyczą całego spektrum rozwiązań prawnych, związanych nie tylko z tworzeniem mechanizmów skutkujących uprzywilejowaniem działania kościołów i związków wyznaniowych ze względu na podejmowanie przez podmioty religijne działalności społecznie użytecznej, ale również możliwością przekazywania środków na ww. działalność w drodze określonych ulg podatkowych przysługujących darczyńcom oraz wprowadzaniem form bezpośredniego finansowania tych podmiotów religijnych przez instytucje państwowe, w tym przeznaczania na tę działalność środków z budżetu państwa bądź jednostek samorządu terytorialnego. Tego rodzaju aktywność władz publicznych również poddaję analizie w kontekście zgodności z regulacją Ustawy zasadniczej.

Jednocześnie, wybrane elementy ww. problematyki zostaną ograniczone do zakresu niezbędnego dla właściwego przedstawienia zagadnień związanych z prezentacją źródeł finansowania wspólnot religijnych w państwie polskim. Wspomniane ograniczenia dotyczą przede wszystkim materii związanej z kwestią uregulowania statusu przejętych przez państwo nieruchomości kościelnych, dla których znaczenie mają nierzadko decyzje polityczne podejmowane w czasach zaborów, których analiza przekracza materię poruszaną w pracy.

17

Ze względu na złożoność badanego zagadnienia, zdecydowałem się na oparcie rozważań dotyczących partycypacji państwa w finansowaniu Kościoła katolickiego o katalog źródeł finansowania ww. wspólnoty. Uważam bowiem, że przyjęcie tego rodzaju kryterium podziału pozwoli na klarowne oraz kompleksowe przedstawienie poruszanego zagadnienia oraz wskazanie tych kwestii problematycznych, które, pozostając jedynie pośrednio powiązane z przedmiotem analizy, mają jednocześnie przełożenie na całokształt stosunków państwa i Kościoła katolickiego w polskim porządku konstytucyjnym.

18

C ZĘŚĆ I

H ISTORYCZNO – DOKTRYNALNE

UWARUNKOWANIA RELACJI POMIĘDZY

PAŃSTWEM A K OŚCIOŁEM KATOLICKIM

19

R

I

E

K

KATOLICKIM

1.CHRZEŚCIJAŃSTWO W CESARSTWIE RZYMSKIM

Chrześcijaństwo od początków istnienia pozostawało aktywnym uczestnikiem wydarzeń historycznych, zarówno poprzez podejmowanie działań kształtujących rzeczywistość jak i realizowanie możliwości współudziału w zmianach, mającym źródła w innych inicjatywach społeczno - kulturowych¹. Przykładem tego swoistego, podwójnego charakteru bytowania w przestrzeni społeczno – politycznej jest etap umacniania nowego systemu wierzeń na terytorium znajdującym się pod panowaniem imperium rzymskiego².

Charakterystyczny dla kultury starożytnego Rzymu brak rozróżnienia pomiędzy instytucjami władzy świeckiej i religijnej był bezpośrednią wynikową faktu, iż przy prężnie rozwijającej się działalności administracyjno – politycznej, religia została sprowadzona do roli stricte pomocniczej. W okresie późno republikańskim stała się ona ponadto – w celach politycznych – obiektem manipulacji ze strony rzymskiej elity³. Powodami takiej sytuacji były: brak głębokiego duchowego wymiaru samej religii, powolny synkretyzm religijny wyższych warstw społecznych, brak religijnej kreatywności oraz popadnięcie w wyjątkowy formalizm⁴.

W ww. okolicznościach zaczął wykształcać się kult cesarzy - politycznych przywódców, którego źródła należy upatrywać w swoistych działaniach propagandowych Oktawiana zwanego Augustem⁵. Zmiana postrzegania charakteru rządów najwyższych

1 J. Walkusz, Kościół w kręgu historii i polityki. Rys historiograficzny, Wydawnictwo KUL, Lublin 2017, s. 7 – 8.

2 J. Krukowski, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2000, s.16 - 17.

3S. Olszaniec; P. Wojciechowski (red.), Społeczeństwo i religia w świecie antycznym. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, s.364.

4 Ibidem, s.362., A. Dębiński, J. Misztal – Konecka, M. Wójcik, Prawo rzymskie publiczne, C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 138 – 140.

5Oktawian August był usynowionym siostrzeńcem i jedynym dziedzicem Juliusza Cezara, sprawującego pełnię władzy w Rzymie. Po śmierci Cezara w wyniku zamachu jego politycznych oponentów, podjął

20

urzędników republiki była wprowadzana stopniowo, z nastawieniem na długotrwały, całościowy proces przemiany ustrojowej⁶. Oktawian August rozpoczął proces umacniania jedynowładztwa zachowując elementy ustroju republikańskiego i sukcesywnie sprzeciwiając się sankcjonowaniu bądź nawet eksponowaniu własnej boskiej pozycji⁷. Ten typowy dla przywódców starożytnych społeczności Basenu Morza Śródziemnego⁸ sposób legitymizowania władzy pozostawał nieskuteczny i potencjalnie niebezpieczny w społeczeństwie, któremu jedynowładztwo kojarzyło się negatywnie⁹. Dlatego spadkobierca Juliusza Cezara, który - po zwycięskiej wojnie z Markiem Antoniuszem, ostatnim z politycznych przeciwników na drodze do zdobycia jedynowładztwa, otrzymał tytuł princepsa - stopniowo rozszerzał zakres swoich prerogatyw dzięki ustawom senatu, praktycznie całkowicie posłusznego jego woli¹⁰. W celu uzyskania wsparcia dla nowej formy sprawowania rządów pośród biedniejszych warstw społecznych zarówno w samej Italii, jak i na terenie całego imperium rzymskiego, służył Oktawianowi kult rodu - w tym oczywiście jego wuja, Juliusza Cezara¹¹ - który rozrósł się w trakcie swoistej wojny propagandowej z Markiem Antoniuszem prowadzonej jeszcze przed rozpoczęciem faktycznych działań zbrojnych.

walkę o panowanie nad imperium rzymskim, najpierw jako członek II Triumwiratu z mordercami swojego wuja, a następnie przeciwko jednemu z wieloletnich towarzyszy Cezara i dotychczasowym politycznym sojusznikiem – Markiem Antoniuszem, szerzej [w:] P. Greiner, E. Gronkowska, R.

Kaczmarek, K. Miroszewski, M. Paździora, Słownik historii Polski i świata (hasło: Oktawian Gajusz August), Wydawnictwo VIDEOGRAF II, Katowice 2005, s. 716 – 717.

6 Wyjątkowość przemiany charakteru rządów w starożytnym Rzymie wynikała również z faktu, iż nie sankcjonowało jej również żadne, konkretne wydarzenie podlegające, typowej dla tamtego okresu historycznego mitologizacji, jak chociażby w przypadku powstania Rzymu i okresu panowania królów rzymskich, zob. A. Wielomski, Teokracja papieska 1073 – 1378. Myśli polityczna papieży, papalistów i ich przeciwników, Wydawnictwo Von Borowiecky, Warszawa 2011, s. 13 – 14.

7S. Olszaniec; P. Wojciechowski (red.), op. cit., s.193.; A. Dębiński, J. Misztal – Konecka, M. Wójcik, op. cit., s. 146.

8 Zob. A. Wielomski, op. cit., s. 13.

9Ze względu na historię ostatnich królów rzymskich oraz głęboko zakorzenione tradycje republikańskie, zob. J. Justyński, Historia doktryn polityczno-prawnych, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2009, s. 95 – 101.;J. Zabłocki, A. Tarwacka, Publiczne prawo rzymskie, Wydawnictwo Liber, Warszawa 2011, s. 24.

10 T. R. Martin, Starożytny Rzym. Od Romulusa do Konstantyna, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2014, s. 167 – 168.

11S. Olszaniec; P. Wojciechowski (red.), op. cit., s.193.

21

Proces „ubóstwienia” rodu cesarskiego przebiegał według dobrze przemyślanej, kompleksowej strategii. Jak już zostało wspomniane, August - choć uważał się za potomka bóstw rzymskich – do końca życia powstrzymywał inicjatywy dotyczące deifikacji własnej osoby¹². Warto jednak podkreślić, iż zdecydowany sprzeciw spadkobiercy Cezara wobec zaliczenia w poczet bóstw ograniczał się wyłącznie do Italii – Oktawian nie oponował, gdy na terenach podbitych, zwłaszcza we wschodnich prowincjach, budowano na jego część pomniki, czy świątynie¹³. Co więcej, w wielu miastach imperium, członków rodziny cesarskiej – szczególnie odnoszących sukcesy wojskowe – czczono pośmiertnie jako herosów, czego potwierdzeniem, jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, były specyficzne, rozbudowane rytuały pogrzebowe czy wystawianie posągów na cześć zmarłych¹⁴.

Następcy Augusta kontynuowali realizację opisanych powyżej założeń politycznych, kontrolując tak władzę doczesną, jak i wpływy poszczególnych kolegiów kapłańskich w związku z piastowaniem stanowiska pontifexa Maximusa, najwyższego kapłana¹⁵. Pełnienie tego urzędu nie tylko podkreślało opiekuńczą funkcję cesarza w stosunku do wszystkich religii w cesarstwie, ale dawało realne możliwości sprawcze - cesarz miał możliwość ustanawiania kapłanów i kalendarza świąt cesarstwa¹⁶. W konsekwencji, przy faktycznym braku oporu ze strony senatu, proces sakralizacji cesarskiego rodu mógł się stale umacniać. Proces ten doprowadził do wytworzenia się wspomnianego kultu cesarskiego, który pomimo zróżnicowania i – w początkowej fazie – faktycznego, lokalnego charakteru, skupiał się na uczynieniu z cesarzy punktu odniesienia rytuałów stosowanych wobec innych bogów¹⁷. W nauce przedmiotu wskazuje się, że z czasem przestała istnieć granica oddzielająca „kult cesarski” od innych

12 Oktawian August twierdził iż protoplastką jego rodu był bóg Apollo, zob. A. Dębiński, J. Misztal – Konecka, M. Wójcik, op. cit. s. 146; J. Zabłocki, A. Tarwacka, op. cit., s. 178.

13 A. Dębiński, J. Misztal – Konecka, M. Wójcik, op. cit. s. 147.

14 E. Flaig, Zrytualizowana polityka. Znaki, gesty i władza w starożytnym Rzymie, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2013, s. 95 – 99.; S. Olszaniec; P. Wojciechowski (red.), op. cit.,, s.236.

15 Szerzej [w:] A. Wielomski, op. cit., s. 44 – 45.

16 J. Zabłocki, A. Tarwacka, op. cit., s. 178.; C. Wells, Cesarstwo rzymskie, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 257.

17S. Olszaniec; P. Wojciechowski (red.), op. cit., s.370.; intensyfikacja działań dotyczących

rozpropagowania kultu cesarskiego na terenie całego imperium przypada na rządy cesarza Wespazjana z chronologicznie następnej dynastii cesarskiej – Flawiuszów, zob.: A. Dębiński, J. Misztal – Konecka, M.

Wójcik, op. cit. s. 148.

22 form aktywności religijnej¹⁸.

Chrześcijaństwo zajęło krytyczną postawę wobec zaprezentowanych powyżej założeń - dla chrześcijan niedopuszczalne było koncentrowanie w tym samym podmiocie władzy religijnej i politycznej, oraz, rozumiane przez to, utożsamienie obowiązków jednostki wobec bogów z obowiązkami wobec państwa¹⁹. Źródłem tego - wyjątkowego w polityczno – religijnych uwarunkowaniach ówczesnych społeczności Basenu Morza Śródziemnego - poglądu była odpowiedź Chrystusa „ Oddajcie cesarzowi to, co cesarskie, a Bogu, to, co jest boże²⁰”, udzielona na pytanie faryzeuszy dotyczące należytości płacenia narzuconych przez cesarstwo rzymskie na Hebrajczyków - jako lud podbity - podatków.

Pierwsi chrześcijanie okazywali zatem posłuszeństwo wobec władzy cesarskiej w sprawach doczesnych, ale odmawiali takiego posłuszeństwa cesarzowi w sprawach religijnych²¹. Realizacja tej postawy – nazywanej dualizmem chrześcijańskim - zakładała rozgraniczenie spełniania obowiązków wobec władzy świeckiej, doczesnej oraz władzy duchowej. Chrześcijanie nie występowali w żaden sposób przeciwko powinnościom wynikającym z regulacji prawnych dotyczących ich życia doczesnego na terytorium cesarstwa – nie sprzeciwiali się płaceniu podatków, wykonywania wyznaczonej pracy, nie negowali także innych, niezwiązanych z kultem cesarskim obowiązków obywatela imperium rzymskiego²². Dla członków wspólnoty chrześcijańskiej niedopuszczalne było jednak uznanie kultu cesarza i jego boskości - taki kult należny był tylko Bogu, a wymaganie go wobec ludzi stanowiło grzech bałwochwalstwa²³.

Administracja rzymska wykazywała pewną formę tolerancji religijnej – kolejni cesarze pozwalali mieszkańcom podbitych ziem zachować rodzime kulty religijne - jednakże pokonane ludy miały obowiązek oddawania czci również bogom rzymskim, do

18S. Olszaniec; P. Wojciechowski (red.),, op. cit., s.370.

19 M.Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa, 2010, s. 17, 24.;

20Ewangelia wg Św. Mateusza 22, 21 [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań - Warszawa 1989, s.1148.

21 H. Rahner, Kościół i państwo we wczesnym chrześcijaństwie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1986, s.21-23.

22 M. Maliński, Historia Kościoła, Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1986, s. 67.; Chrześcijanie ograniczali jednak swoją obecność w ówczesnym życiu publicznym ze względu na niemożność poparcia pogańsko – niewolniczego ustroju cesarstwa rzymskiego, szerzej [w:]

B. Kumor, Historia Kościoła. Tom I, s. 39.

23 A. Dębiński, J. Misztal – Konecka, M. Wójcik, op. cit. s. 148.

23

których zaliczano także rodzinę cesarską²⁴. Odmowa oddania czci cesarzowi jako bogu, w tym odmowa składania ofiar przed jego posągiem, skutkowała złamaniem szeregu przepisów prawa rzymskiego narażeniem na oskarżenia o najcięższe przestępstwo polityczne, jakim była zniewaga władzy cesarskiej – crimen laesae majestatis²⁵. Ponadto, negowanie kultu cesarskiego zostało uznane również za aktywność wymierzoną przeciwko prawnym gwarancjom wewnętrznego pokoju w cesarstwie²⁶.

Karę za przedstawione wyżej przestępstwo stanowiły chłosta, pozbawienie majątku, a nawet kara śmierci. Egzekwowanie tych kar przybierało z czasem charakter prześladowań o różnym zasięgu – od lokalnego aż do powszechnego – trwających od okresu panowania Nerona, ostatniego z cesarzy dynastii julijsko - klaudyjskiej, aż do przełomu III i IV wieku, na który przypada okres władzy cesarza Dioklecjana²⁷. Cesarz ten nie tylko nakazał zburzenie chrześcijańskich świątyń oraz zniszczenie ksiąg, ale poprzez działalność prawodawczą dążył do stracenia wszystkich chrześcijańskich duchownych²⁸.

Kary wymierzone przeciwko chrześcijańskim kapłanom miały uderzyć nie tylko w duchowy, ale i organizacyjny aspekt funkcjonowania Kościoła, ponieważ wspólnota chrześcijańska odznaczała się również strukturalną odrębnością od władzy politycznej.

Odrębność ta wyrażała się nie tylko w pewnej specyfice organizacyjnej, ale również wyjątkowości charakteru działania ówczesnych organów decyzyjnych poszczególnych

24M.Pietrzak, Prawo wyznaniowe, s.24.

25 J. Krukowski, Kościół i państwo, s.18.

26 B. Kumor, Historia Kościoła. Tom I, s. 39 – 40. ; por. J. Kręcidło, Świat pogański wobec rodzącego się chrześcijaństwa Dlaczego chrześcijanie nie byli lubiani w starożytnym świecie? [w:] I. S. Ledwoń; M.

Szram (red.), Wczesne chrześcijaństwo a religie, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012, s. 51 – 62.;

Zaprezentowany sposób usankcjonowania boskości władcy przez przepisy prawa ustrojowego stanowił typowe dla starożytnych państw scalenie ustroju państwa z przepisami o charakterze religijnym w prawie publicznym, zob. A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne Kompendium, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003, s.28-29.

27 H. A. Drake, J. Hopkins, Constantnine and the Bishops: the politics of intolerance, University Press, Oxford 2002, s. 403.; M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego 1. Starożytność, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 1989, s.111-115.; A. Dębiński, J. Misztal – Konecka, M. Wójcik, op. cit. s. 148 – 149.; który dążył do zreformowania imperium w oparciu o religię pogańską.; Z. Zieliński, op. cit., s. 18.

28 zob. S. Kotzula, Historia Kościoła w datach i faktach, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2017, s. 33.; T.

R. Martin, op. cit., s. 250 – 251.

24

gmin wiernych, których aktywność kładła nacisk przede wszystkim na aspekt wspólnotowy.

Podstawą tego rodzaju działalności przywódców ówczesnych wspólnot były słowa samego Jezusa Chrystusa wypowiedziane podczas rozmowy z Poncjuszem Piłatem. Określając się Królem, którego królestwo „nie jest z tego świata²⁹”, Chrystus ostatecznie odrzucił monizm polityczno – religijny, wskazując, iż charakter Jego panowania jest związany z władaniem sercami ludzkimi, nie zaś z faktyczną władzą polityczną³⁰. Wiązało się to z poglądem o przemijaniu życia doczesnego, biegunowo przeciwnym do antycznych wartości, związanych także ze sprawowaniem władzy. Ta była bowiem postrzegana przez wyznawców Jezusa Chrystusa, jako coś grzesznego, przejaw wywyższania się i zaspokojenia własnej próżności, a chrześcijanie mieli przede wszystkim skupić się na pokornym, cnotliwym życiu, przepełnionym modlitwą³¹.

Hierarchiczna struktura wspólnot powstała z kolei na bazie konkretnej tradycji, wywodzącej się od czasów działalności Chrystusa na terytorium Palestyny. Jezus powołał wtedy 12 apostołów, których wyposażył w katalog funkcji o charakterze kapłańsko – dydaktycznym, obejmującą nie tylko możliwość odpuszczenia grzechów czy sprawowanie Eucharystii na pamiątkę śmierci Chrystusa, ale również podejmowanie decyzji, które wiązały pozostałych członków rozrastającej się wspólnoty wiernych³².

Wraz z rozszerzaniem się chrystianizmu apostołowie – po śmierci samego Chrystusa stanowiący najwyższy autorytet w sprawach wiary oraz sądownictwa - ustanawiali kolejnych mężczyzn, nazywanych prezbiterami bądź biskupami, których zadaniem było przewodzenie nowotworzonym gminom chrześcijańskim oraz działalność charytatywna³³.Urząd biskupa stał się z czasem podstawową instytucją, gwarantem

29Ewangelia według Św. Jana (18,36) [w:] Pismo Święte, s. 1238.

30 Zob. V. Messori, Opinie o Jezusie, Wydawnictwo M, Kraków 1994, s. 57.

31 S. Filipowicz, Historia myśli polityczno – prawnej, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2001, s. 73 – 75.

32 Z. Zieliński, Historia Kościoła, s. 10 – 11.

33Szerzej [w:] B. Kumor, Historia Kościoła. Tom I, s. 24 – 25.; największe zasługi w zakładaniu nowych gmin i propagowaniu chrześcijaństwa pośród ludów pogańskich miał Św. Paweł, nawrócony

prześladowca chrześcijan, obecnie nazywany „Apostołem Pogan”, zob. K. Bihlmeyer, H. Tüchle, Historia Kościoła. Tom I Starożytność chrześcijańska, Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa 1971, s. 61 – 67.

25

wspólnotowej jedności³⁴. Biskup stanowił zastępcę Boga na ziemi, był najwyższym autorytetem, którego decyzje miały charakter ostateczny i niepodważalny³⁵. On także, jako jedyny, mógł sprawować Eucharystię, bądź upoważnić osobę do jej sprawowania³⁶. Prześladowania nie wyrugowały chrześcijaństwa z terenów imperium³⁷. Mimo funkcjonowania w realiach konspiracyjnych bądź półkonspiracyjnych, chrystianizm zdobywał popularność w coraz szerszych kręgach społecznych³⁸. Początkowo, ze względu na przekazywany zbiór wartości, skupiał on przede wszystkim niewolników oraz niższe warstwy ówczesnego społeczeństwa – jak już zostało wskazane, wyznawcy Chrystusa głosili równość wobec Bożej miłości, oraz pośmiertną nagrodę za wszelkie trudności i cierpienie w postaci wiecznej radości w Niebie³⁹. Z czasem nowa religia przeniknęła również do rzymskich kręgów urzędniczych, zarządczych oraz najwyższych szczebli władzy z rodziną cesarską włącznie⁴⁰.

Rozpowszechnianie się nowego systemu wierzeń wzmacniała także wspomniana już, dynamiczna działalność misyjna duchowych spadkobierców apostołów, oparta o zasady opracowane przez tzw. Sobór Apostolski, który odbył się na przełomie pierwszej i drugiej połowy I w. n.e. Obecni na nim apostołowie oraz prezbiterzy jerozolimscy ustalili, że zbawienie osiąga się przez wiarę i łaskę Jezusa oraz zalecili nieczynienie

34 Zadania biskupów dotyczyły przede wszystkim działań mających na celu zapewnienie jedności i integracji wspólnotowej poprzez kontynuowanie przewodzenia gminom chrześcijańskim w charakterze bezpośrednich następców apostołów.; zob. J. Walkusz, Kościół, s. 11 – 12.

35 R. Fröhlich, Historia Kościoła w datach, Wydawnictwo Jedność Herder, Kielce 2006, s. 27.

36 J. Daniélou, H. I. Marrou, Historia Kościoła. Od początków do roku 600, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1984, s. 103.

37 Przypadające z różnym natężeniem – jak zostało wspomniane powyżej - od czasów panowania cesarza Nerona, ostatniego z przedstawicieli dynastii julijsko – klaudyjskiej, aż do III w. n. e., szerzej [w:] H. A.

Drake, J. Hopkins, op. cit., s. 403.

38 Których przejawem było chociażby porozumiewanie się za pomocą ustalonego systemu znaków, bądź spotykanie się potajemnie w prywatnych domach członków wspólnoty, zob. C. Kolibski, Państwo i Kościół od I do XX wieku, Agencja Reklamowa Garamond, Lublin 2009, s. 12. ; ten sposób bytowania wpłynął na pogłębianie się nieprzychylnym chrześcijanom plotek, pomówień i fałszywych oskarżeń o najróżniejsze zbrodnie podsycane nie tylko przez pogańskich kapłanów, ale również rzemieślników czy handlarzy obawiających się o utratę zysków pochodzących z handlu zwierzętami ofiarnymi i

dewocjonaliami, zob. B. Kumor, Historia Kościoła. Tom I, s. 40 – 41.

39 J. Zabłocki, A. Tarwacka, op. cit., s. 178.;

40 Szerzej [w:] J. Daniélou, H. I. Marrou, op. cit., s. 181.; R. Fröhlich, op. cit., s. 23.; A. Wielomski, op.

cit., s. 76.

26

trudności przyjmującym chrzest poganom, o ile nie składają ofiar bogom, czy wstrzymują się od nierządu⁴¹.

Rosnąca popularność chrześcijaństwa, w połączeniu z problemami wewnętrznymi samego imperium, w pewien sposób wymogła na cesarzach zmianę podejścia do wyznawców nauki Chrystusa⁴². W czasie krótszym niż jedno stulecie, status prawny religii zwalczanej od początku swojego istnienia uległ diametralnej przemianie.

Przełomowy dla tego procesu okazał się ogłoszony w 313 roku Edykt mediolański⁴³, na mocy którego chrystianizm uzyskiwał status równy z innymi religiami wyznawanymi na terenie cesarstwa rzymskiego⁴⁴. Przywilej ten skutkował uznaniem wolności religijnej chrześcijan oraz zezwoleniem na publiczne sprawowanie kultu⁴⁵, w tym, m. in. na zakładanie stowarzyszeń religijnych posiadających osobowość prawną⁴⁶, budowanie świątyń oraz cmentarzy⁴⁷. Dokument cofał także skutki prawodawstwa wymierzonego przeciwko chrześcijanom – w jego treści znalazł się nakaz natychmiastowego zwrotu mienia zagarniętego przy okazji konfiskaty dóbr podczas prześladowań przeprowadzanych za czasów panowania poprzednich cesarzy⁴⁸.

Przez kolejne lata, chrześcijaństwo umacniało swoje wpływy zarówno we wschodniej, jak i zachodniej części cesarstwa rzymskiego⁴⁹. Wzmacnianie więzi

41 K. Banach, D. Werenda, Poczet papieży, Demart SA, Warszawa 2009, s.34

42 Szerzej [w:] S. Runciman, Teokracja bizantyjska, Wydawnictwo Książnica, Katowice 2008, s. 11 -19.

43Warto zaznaczyć, iż Edykt mediolański nie był pierwszym dokumentem zapewniającym tolerancję religijną chrześcijanom na terytorium cesarstwa. Cesarz Galeriusz wydał edykt tolerancyjny już w 311 roku, jednakże nie miał on wystarczającej skuteczności oddziaływania chociażby w samych kręgach najwyższej władzy. Już Maksymin Daja, następca Galeriusza, wznowił na kilka miesięcy prześladowania.

Co więcej, sama treść dokumentu była również niejasna, pełna niedomówień, skupiona wokół kwestii jednoznacznego uznania przez państwo chrześcijaństwa za religię istniejącą prawnie, , szerzej [w:] J.

Daniélou, H. I. Marrou, op. cit., s. 187.; R. Fröhlich, op. cit. s. 29 – 30.; dopiero Edykt cesarza

Konstantyna ostatecznie usankcjonował religijny pokój i dał początek doniosłym zmianom w przestrzeni społeczno – historycznej, zob. [w:] J. Krukowski, Kościół i państwo, s. 20.

44M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, s. 24.

45 S. Runciman, op. cit., s. 13.

46R. Szewczyk, Podstawy stosunków prawnych między państwem a kościołem, Studio Poligrafii komputerowej „SQL” s. c., Olsztyn 2010, s. 9.

47J. Krukowski, Kościół i państwo…, s. 20 – 21.

48 J. Daniélou, H. I. Marrou, op. cit., s. 188.

49 Zarówno poprzez aktywność prawodawczą kolejnych cesarzy, jak i działalność synodalną oraz papieską, szerzej [w:] S. Kotzula, op. cit., s. 39 – 43.; S. Filipowicz, op. cit., s. 83.

27

pomiędzy cesarstwem i chrześcijaństwem opierało się w pierwszej kolejności na złagodzeniu dotychczasowego prawa pogańskiego, a następnie nadawaniu szeregu przywilejów w drodze aktów prawnych władzy doczesnej⁵⁰. Uzyskanie osobowości prawnej pociągnęło za sobą przyznanie prawa do przyjmowania spadków, co było równoznaczne z dopuszczeniem przez cesarzy możliwości rozrastania się wspólnoty chrześcijańskiej zarówno w jej aspekcie administracyjnym, jak i materialnym⁵¹. Uprzywilejowaną pozycję chrześcijan wzmacniało również ustawodawstwo przewidujące oficjalny zakaz wyznawania jakiegokolwiek kultu pogańskiego na terytorium cesarstwa⁵² połączony z uznaniem składania ofiar pogańskim bogom za zbrodnię obrazy majestatu⁵³. Dalsze prerogatywy udzielane chrześcijanom dotyczyły zwolnienia duchownych z pełnienia służby cywilnej, pozwolenia na celebrowanie świąt religijnych, restrykcyjnego ograniczenia praw heretyków, a także oficjalnego zastąpienia cesarskiego tytułu „najwyższego kapłana” nowym – princeps christianisimus⁵⁴.

Modyfikacja tytulatury pozostawał przejawem zmian postrzegania samego sposobu sprawowania władzy. Osoba cesarza zaczęła być traktowana jako przywódca całego ludu chrześcijańskiego, zaś sprawowanie przez niego rządów zyskiwało wymiar duchowy – stanowiło jednocześnie odwzorowanie działalności Boga na ziemi oraz źródło odpowiedzialności za zbawienie poddanych⁵⁵. Z tą teorią sprawowania rządów łączył się niezwykle istotny obowiązek cesarski, jakim było dążenie do zapewnienie jedności Kościoła między innymi poprzez walkę z odstępcami od oficjalnej doktryny.

50 Poprzez zniesienie kary ukrzyżowania i piętnowania na czole, ograniczenie niezgodnych z chrześcijańską moralnością praktyk (jak walki gladiatorów), a także nadanie charakteru święta państwowego niedzieli, zob. J. Umiński, op. cit., s. 39.

51 J. Daniélou, H. I. Marrou, op. cit., s. 188.

52M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, s. 24 – 25, połączone z zamykaniem bądź burzeniem

dotychczasowych, pogańskich świątyń bądź miejsc kultu, zob. [w:] J. Daniélou, H. I. Marrou, op. cit., s.

188.

53 Chrześcijaństwo uzyskało status religii państwowej na mocy edyktu Cunctos Populos z 380 roku, zaś dokument sankcjonujący składanie ofiar jako zbrodnię obrazy majestatu został wydany 392 roku, zob. A.

Läpple, op. cit., s 35.

54R. Sobański, Europa obojga praw, Studia i Materiały Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 29, Księgarnia Św. Jacka, Katowice 2006, s. 34. ; M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe…, s.

24 – 25.; M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego 2. Średniowiecze, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 1989,s. 22.; T. R. Martin, op. cit., s. 257.

55 J. Daniélou, H. I. Marrou, op. cit., s. 192.