Stefan Nieznanowski
"Okolicznościowa poezja polityczna
w Polsce. Czasy zygmuntowskie",
Juliusz Nowak-Dłużewski, Warszawa
1966, Instytut Wydawniczy «Pax», s.
424 + 12 wklejek ilustr. oraz errata
na wklejce : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 59/3, 376-383
376
RECENZJE w p e w n y c h k o n s e r w a ty w n y c h ś r o d o w is k a c h : w z a k re s ie p o e ty k i d ra m a ty c z n e j n a j d łu ż e j p a n o w a ł n a sc e n ie s z k ó ł p o d le g ły c h A k a d e m ii K ra k o w s k ie j. D a lsz e p y ta n ia m ó g łb y p o s ta w ić h is to r y k t e a t r u : ja k i ty p in s c e n iz a c ji p r z e w a ż a w r e p e r tu a r z e o te m a ty c e a n ty c z n e j? Czy p o c ią g a on za so b ą p ie ty s ty c z n y s t o s u n e k do a n ty c z n e j tr a d y c ji te a t r a l n e j, ta k ja k b y ła o n a z n a n a i ro z u m ia n a ? M y ś lę , że o d p o w ie d ź b r z m ia ła b y p o d o b n ie ja k w p r z y p a d k u z w ią z k u te m a tu z g a tu n k ie m : w o k re s ie r e n e s a n s u s p r a w y te w y r a ź n ie się łą c z ą , p o te m sto p n io w o u n ie z a le ż n ia j ą .N a k o n ie c w ró ć m y do s p r a w p ie r w s z o p la n o w y c h d la sa m e g o a u to r a : do id e o lo g ii i so cjo lo g ii. P o p rz e d n io ju ż w s p o m n ia ła m o u k ła d z ie k s ią ż k i. P o d z ia ł m a t e r i a łu b y n a jm n ie j n ie o d p o w ia d a p r z y ję ty m rz e k o m o w y z n a c z n ik o m so c jo lo g ic z n y m . Z a s k a k u je te ż o szczęd n o ść i b r a k p re c y z ji w o p e ro w a n iu k a te g o r ia m i id e o lo g ic z n y m i. R az ty lk o w s p o m in a a u to r o s a r m a ty z m ie , k tó r e g o f u n k c j ą je s t p a n e g i- r y z m i d o ra b ia n ie so b ie p rz e z s z la c h tę r z y m s k ic h g e n e a lo g ii, k ie d y in d z ie j m ó w i o D ia lo g u m ię s o p u s tn y m ja k o o „ d o s k o n a łe j il u s t r a c ji ó w c z e sn e j sp o łe c z n e j id e o lo g ii s z la c h ty ” (s. 122). To ju ż o g ó ln ik tr u d n y do p r z y ję c ia . Z a w o d z i p ró b a z a r y s o w a n ia o p o zy cji d r a m a tu sz k o ln e g o i n ie s z k o ln e g o . O b ecn o ść w d ru g ie j g r u p i e s to s u n k o w o lic z n y c h u tw o r ó w u n ik a ją c y c h a le g o r ii i c h r y s tia n iz a c ji, o g r a n ic z a ją c y c h się do w y d o b y c ia „ ja k ie g o ś p o w a ż n e g o s e n s u o g ó ln o m o ra ln e g o i s p o łe c z n e g o ” (s. 129), tłu m a c z y się p o p r o s tu a r g u m e n te m h is to r y c z n o lite r a c k im : są tO' u tw o r y r e n e s a n s o w e lu b p r e o ś w ie c e n io w e (R a d z iw iłło w a ). P o z o s ta je o p o zy cja k a t o lic y — r ó ż n o w ie r c y i w e w n ę tr z n e n a p ię c ia w o b o zie k a to lic k im ( k o n f lik t je z u ic i— p ija rz y ) , b liż e j z r e s z tą n ie o p is a n e . N ie u w z g lę d n ie n ie w ło sk ie g o r e p e r tu a r u sc e n y W ła d y s ła w o w s k ie j p r z e k r e ś la s z a n s e w y d o b y c ia p e w n y c h f u n k c j i teg o t e a t r u d o r a ź n ie p o lity c z n y c h .
A u to r d e k la r u je , że jeg o p r a c a to s tu d iu m z h is to r ii k u ltu r y . M ożna tu b y ł a o c z e k iw a ć a m b itn e j p ró b y p o g o d z e n ia ró ż n y c h s ta n o w is k i m e to d : h is to r y k a id e i, h is to r y k a t e a t r u , h is to r y k a li te r a t u r y . T y m c z a s e m je d n a k f o r m u ła ta o k a z u je s ię w y g o d n y m u n ik ie m : u s p r a w ie d liw ie n ie m u c ie c z k i od ry g o r ó w k tó r e jk o lw ie k z ty c h d y s c y p lin . A u to r z d a je się ż y w ić z a u f a n ie w y łą c z n ie do fa k tó w , n ie lu b i h ip o te z , n ie s ta w ia p y ta ń . C z ę sto c o fa się p rz e d w y c ią g n ię c ie m w n io s k u , p rz e d s f o rm u ło w a n ie m z d a n ia o g ó ln eg o , do k tó r e g o ju ż p r a w ie d o p ro w a d z ił. P ró ż n o b y tu s z u k a ć e f e k to w n y c h p o m y s łó w , o r y g in a ln e j k o n c e p c ji, czy c h o cia ż z a s to s o w a n ia j ę z y k a n o w o c z e sn e j h u m a n is ty k i. S z k o d a , bo c e n a , k tó r ą się za to p ła c i, je s t w y s o k a : w a rto ś c io w y m a t e r i a ł z o s ta ł p rz e k a z a n y w f o r m ie s u r o w e j. Z ty m w s z y s t k im p r a c a T a d e u s z a B ie ń k o w s k ie g o to je d n a z ty c h k s ią ż e k p is a n y c h z w ię k s z ą r z e te ln o ś c ią i k o m p e te n c ją n iż a m b ic ją , k tó r e n ie b u d z ą d o ra ź n y c h o lśn ie ń , ale- ta k ż e s ta n o w ią p o tr z e b n e i t r w a ł e o g n iw a w d o ro b k u n a u k i.
J a n in a K u łt u n ia k - A b r a m o w s k a
J u l i u s z N o w a k - D ł u ż e w s k i , O K O L IC Z N O Ś C IO W A P O E Z J A P O L I T Y C Z N A W P O L S C E . C Z A S Y Z Y G M U N T O W S K IE . (W a rsz a w a ) 1966. I n s t y t u t W y d a w n ic z y „ P a x ” , s. 424 + 12 w k le je k ilu s tr . o ra z e r r a t a n a w k le jc e .
U k a z a n ie s ię p r z e d c z te r e m a la t y to m u o k o lic z n o śc io w e j p o e z ji po lity czn ej? z o k r e s u ś r e d n io w ie c z a z y sk a ło n a d s p o d z ie w a n y o d d ź w ię k sp o łe c z n y h N a d s p o d z ie
-1 D o w o d em lic z n e r e c e n z je w ty g o d n ik a c h lite r a c k ic h , k tó r e z r e g u ły n ie d a r z ą s t a r e j l i t e r a t u r y s y m p a tią . O m ó w ie n ia z a m ie śc iły : „ W sp ó łc z e sn o ść ” (1964, n r 2 3),
w a n y , bo p rz e c ie ż te m a t n ie n a le ż a ł do e fe k to w n y c h i, co g orsze, w y w o d z ił się z e p o k i, k tó r a w św ia d o m o śc i w y k sz ta łc o n e g o ogółu je s t sy m b o le m c ie m n o ty , c zasem a k tó w w ro g ic h c z ło w ie k o w i. S u k ces z a w d z ię c z a ła k s ią ż k a n ie b a n a ln e m u i n ie s c h e m a ty c z n e m u o b ra z o w i ś re d n io w ie c z a , p o k a z a n iu jeg o o sią g n ię ć w c h o d z ą cych tr w a l e w n a sz d o ro b e k k u ltu r a ln y . A u to r p rz e k o n a ł n a s, iż p ro c e s y fo r m o w a n ia się l i t e r a t u r y n a ro d o w e j p o d le g a ją p ra w id ło m o g ó ln o e u ro p e js k im , z z a c h o w a n ie m je d n a k p o ls k ie j o d rę b n o ś c i w z a k re s ie n ie k tó ry c h g a tu n k ó w li te r a c k ic h . W y b ó r, n ie n a ś la d o w n ic tw o , s ta n o w i w a ż k i d o w ó d św iad o m o ści e s te ty c z n e j ó w c z e sn y c h p is a rz y . A n a liz y z a p rz e c z a ją te ż o g ó ln e m u dość p rz e ś w ia d c z e n iu o czczym fo rm a liz m ie śre d n io w ie c z n y c h lu d z i p ió ra , d o p ro w a d z a ją do tr a f n y c h u s ta le ń h ie r a r c h ii tw ó rcó w ’ (np. w y s u n ię c ie S ta n is ła w a C io łk a i o b n iż e n ie r a n g i G rz e g o rz a z S a n o k a ). N o w a k a -D łu ż e w s k ie g o z aś p ra c a ta u c z u liła n a p o w sz e c h n y w b a d a n ia c h n a d s ta ro p o ls z c z y z n ą k u lt a u to r y te tó w , k a z a ła sp ra w d z a ć są d y , cz y ta ć n a n o w o te k s ty . Z d o b y te d o św ia d c z e n ie z a p e w n iło m o n o g ra fii o p o e z ji re n e s a n s o w e j le p s z y s t a r t i u ła tw iło o sią g n ię c ie ty c h zd o b y czy n a u k o w y c h , k tó r y c h b r a k ło t o m o w i p o p rz e d n ie m u .
K s ią ż k a o c z a sa c h z y g m u n to w s k ic h , k re ś lą c a d z ie je p o e z ji o k o lic z n o śc io w e j r e n e s a n s u , je s t d ru g im o g n iw e m w z a p la n o w a n y m o b ra z ie cało ści h is to r ii p o e z ji p o lity c z n e j. M a te ria ł lite r a c k i to n a p e w n o w d z ię c z n ie jsz y , a rty s ty c z n ie b a rd z ie j d o jrz a ły . S tw o rz y ł je d n a k tr u d n o ś c i, ja k ic h n ie n a p o ty k a się p rz y śre d n io w ie c z u . Ś re d n io w ie c z n e z a b y tk i są je d n o r o d n e — ich c h a r a k te r o k o lic z n o śc io w y n ie b u d z i w ą tp liw o ś c i. W r e n e s a n s ie b a d a c z s ta je p rz e d d y le m a te m n a tu r y z a s a d n ic z e j: g d zie s ię z aczy n a, gdzie k o ń c z y p o lity c z n e n a c e c h o w a n ie p o ezji? Czy l i t e r a t u r a r e l i g ijn a — p rz e c ie to czas g w a łto w n y c h p o le m ik r e f o rm a c y jn y c h — je s t l i t e r a t u r ą p o lity c z n ą czy n ie? Co zro b ić z p ro z ą , k tó r e j o sią g n ię c ia a r ty s ty c z n e d z ię k i O rz e c h o w s k ie m u , S k a rd z e , S o lik o w s k ie m u są d la h is to r y k a l i te r a t u r y b a rd z ie j f r a p u ją c e n iż cz ę sto g ra f o m a ń s k ie ry m o w a n k i? A u to r sy n te z y , id ą c za R o h em v o n L ilie n c ro n , o d rz u c a z z asięg u o b s e r w a c ji b a d a w c z e j li t e r a t u r ę r e lig ijn ą , choć m a św ia d o m o ść , iż w n ie k tó r y c h te k s ta c h ro z d z ie le n ie p ro b le m a ty k i r e l ig i jn e j i p o lity c z n e j je s t n ie m o ż liw e . Z a ło ż e n ie to z o sta ło w p ra c y w p e łn i z a c h o w a n e , d z ię k i te m u z y s k a n o w ię k s z ą z w a rto ś ć w y w o d ó w , n a d a n o im k s z t a łt b a rd z ie j p rz e k o n u ją c y .
D ru g i p ro b le m r o z w ią z a n y je s t m n ie j szczęśliw ie. W d e k la r a c ji m e to d o lo g ic z n e j N o w a k a -D łu ż e w s k ie g o c z y ta m y : „ in te r e s u ją n a s je d y n ie w y p o w ie d z i p o e ty c k ie a lb o b a rd z o do n ic h z b liżo n e r e to r y c z n e ” (s. 220). T e o s ta tn ie są s y n o n im e m p ro z y , a le p ro z y o s p o ry m ła d u n k u e m o c jo n a ln y m . I tu w ła ś n ie sz k o p u ł! R o z u m ie m y d o s k o n a le r o z t e r k ę p isz ą c e g o : czy m o ż n a w o b ra z ie tw ó rc z o ś c i o k o lic z n o śc io w e j p o m i n ą ć O rz e c h o w s k ie g o , S o lik o w s k ie g o — n a jw y ż s z e o s ią g n ię c ia a r ty s ty c z n e p ro z y w . X V I, a m o że i c a łe j s ta ro p o ls z c z y z n y ? Z re s z tą n ie ty lk o w a lo ry e s te ty c z n e k u sz ą . Ci p is a rz e n a le ż ą do n ie lic z n y c h a r ty s tó w w . X V I, k tó r z y sw y m i p is m a m i f o r m o w a li — k a ż d y in a c z e j — o b licze n a ro d u (w ó w czesn y m ro z u m ie n iu sło w a), u s ta la li m e to d y a ta k u , d o s ta rc z a li a rg u m e n tó w lu d z io m o m n ie js z y c h h o ry z o n ta c h m y ś lo w y c h i ta l e n ta c h lite r a c k ic h . S ą to je d n a k a r g u m e n ty spoza p rz e d m io tu p ra c y . N asze p o jm o w a n ie p o e z ji je s t d z is ia j in n e n iż w w ie k u X V I. R y m p r z e s ta ł b y ć w y ró ż n ik ie m p o d s ta w o w y m i m o g lib y ś m y ry tm ic z n ą p ro z ę , np. O rz e c h o w s k ie -„ K ie r u n k i” (1964, n r 31), -„Ż y c ie L it e r a c k ie ” (1964, n r 31) i in n e . N ie p o s k ą p iły m ie js c a i c e n tr a ln e p e rio d y k i n a u k o w e : „R u ch L it e r a c k i” (1965, z. 2), „ P rz e g lą d H u m a n is ty c z n y ” (1965, n r 5), „R o c z n ik i H is to ry c z n e ” (1966) i „ P a m ię tn ik L ite r a c k i” (1966, z. 4).
378
RECENZJEgo, z a lic z y ć do p o e z ji, a le k r y j e się w ta k im s ta n o w is k u n ie b e z p ie c z e ń s tw o a h i- s to ry c z n e j k la s y f ik a c ji i s u b ie k ty w iz m u , tr u d n o b o w ie m o rzec, g d zie e m o c jo n a ln y , a w ię c w ła ś c iw y liry c e , s to s u n e k do p rz e d m io tu je s t w y ra ź n y , g d z ie zaś n ie z b y t ja s n y . P o m in ię c ie F r y c z a M o d rz e w sk ie g o b y ło b y c h y b a d o w o d e m z n a m ie n n y m . W n a s tę p n y c h to m a c h N o w a k -D łu ż e w s k i n ie r a z jeszcze s ta n ie p rz e d p o d o b n y m i tr u d n o ś c ia m i (S k a r g a , K o c h o w sk i). W y d a je się , iż b e z d y s k u s y jn e g o w y jś c ia — poza ry g o r y s ty c z n y m p r z e s tr z e g a n ie m te m a tu — n ie m a . Z a s tą p ie n ie te r m i n u „ p o e z ja ” sło w e m „ l i t e r a t u r a ” z m u s z a ło b y a u to r a do z b y t d u żeg o p o s z e rz e n ia p o la o b s e r w a c ji b a d a w c z e j. A p r a c a ju ż w o b e c n e j fo r m ie p rz y n o s i o g ro m m a t e r i a łu tr u d n y do o g a rn ię c ia . Z s z a c u n k ie m i p o d z iw e m p a tr z y m y n a tr u d a u to r a . D o ta rł w sw y c h p o s z u k iw a n ia c h do te k s tó w p rz e z n ik o g o n ie c z y ta n y c h od c h w ili d r u k u . W y d o b y w a n a z w is k a tw ó rc ó w , o k tó r y c h g łu c h o n a w e t w sz czeg ó ło w y ch p o d rę c z n ik a c h , a k tó r e p rz e c ie ż są ś w ia d e c tw e m p r ę ż n o ś c i k u l t u r a l n e j w . X V I, d o w o d e m ro z w o ju ję z y k a p o ls k ie g o (bo ju ż w ie lu p is a r z y p o s łu g u je się p o lszczy zn ą!) i p o ś r e d n im o b n iż e n ie m a b s o lu tn e g o p io n ie r s tw a d z ie ła K o c h a n o w s k ie g o , z ja w ia ją c e g o się rz e k o m o n a c a łk o w ite j p u s ty n i l i te r a c k ie j p o lszczy zn y .
O w a rto ś c i k s ią ż k i n ie d e c y d u je w ie lo ś ć n a z w is k . A u to r p o tr a f ił o d tw o rz y ć a tm o s fe r ę , w ja k i e j ro d z iły się te k s ty , z r e k o n s tr u o w a ł o to c z ę k u ltu r o w e , o d c is k a ją c e sw e p ię tn o n a w y s tą p ie n ia c h p o lity k ó w i lite r a tó w . U m ie ję tn o ś ć c z y ta n ia te k s tó w i d o s trz e g a n ie ic h w a lo ró w is to tn y c h n ie w y s ta r c z a , b y o to czę to o d tw o rz y ć . T rz e b a p o s ia d a ć in n e je sz c z e s p r a w n o ś c i: ro z u m ie ć p rz e s z ło ść , b y ć u c z u lo n y m n a ró ż n o r o d n o ś ć je j p rz e ja w ó w , być w o b ec n ic h to le r a n c y jn y m . A u to r cec h y t e p o s ia d ł w s to p n iu r z a d k o o s ią g a n y m . W ie lo le tn ie o b c o w a n ie z l i t e r a t u r ą p o li ty c z n ą n a u c z y ło go w y ro z u m ia ło ś c i. P o s z u k iw a n ia a r c h iw a ln e i b ib lio te c z n e zaś d o w io d ły , iż m a t e r i a ł li te r a c k i o d n a le ź ć m o ż n a w m ie js c a c h n a jb a r d z ie j n ie s p o d z ie w a n y c h . To d o ś w ia d c z e n ie b a d a w c z e z a o w o c o w a ło i w o m a w ia n e j k sią ż c e . P r z e d e w s z y s tk im w je j z a ło ż e n ia c h m e to d o lo g ic z n y c h . N ie są o n e n o w e, r e p r e z e n t u j ą je d n a k n a jp e ł n ie j m e to d ę — z n a n ą z in n y c h p ra c N o w a k a -D łu ż e w s k ie g o — r o z p a t r u j ą c ą l i t e r a t u r ę w k o n te k ś c ie o g ó ln e j k u l t u r y e p o k i. O d rę b n o ś ć l i t e r a t u r y p o lity c z n e j, w id o c z n a w je j ch ę c i d o ra ź n e g o , a g it a c y j n e g o d z ia ła n ia , n ie z a c h ę c a ła do stu d ió w . P u b lic y s ty k a w ie rs z o w a n a n ie je s t n a p e w n o a tr a k c y jn a , a le h is to r y k l i t e r a t u r y s ta r o p o ls k ie j w ie , że s ta n o w i o n a d u ży p r o c e n t z a so b ó w li te r a c k ic h sta ro p o ls z c z y z n y . P o b liż sz y m w n ik n ię c iu w p r z e d m i o t o k a z u je się cz ę sto , iż „ n u d z ia r s tw o ” te j l i t e r a t u r y w y n ik a po p r o s tu z n ie - p rz y g o to w a n ia c z y te ln ik a : m a m y d ziś in n e w y o b ra ż e n ia o p o e z ji, w c z a m b u ł też p o tę p iliś m y r e t o r y k ę — n a c z e ln y e le m e n t o k r e ś la ją c y sp o s o b y ję z y k o w e g o u f o r m o w a n ia p o e z ji p o lity c z n e j. N o w a k -D łu ż e w s k i p r z e k o n a ł n a s , iż śle d z e n ie n a m i ę t n o ś c i p o lity c z n y c h m o ż e b y ć z a ję c ie m f r a p u ją c y m d la h is to r y k a li te r a tu r y , je ś li te n z e c h c e p o d e jś ć do p r o b le m u b ez u p rz e d z e ń , a je d n o c z e ś n ie m a d a r w id z e n ia i n t e g ra ln e g o , p o tr a f i d o s trz e g a ć n ie ty lk o w ą s k i w y c in e k s w e j p ra c y , a le i jeg o z w ią z k i z c a łą d z ia ła ln o ś c ią k u l t u r a l n ą d a n e j e p o k i. T a u m ie ję tn o ś ć s tw o r z y ła d la o m a w ia n e j p r a c y m o c n y f u n d a m e n t rz e c z o w y , o tw a r ł a je j s z e ro k ie h o ry z o n ty i n t e r p r e t a c j i l i te r a c k i e j i h is to r y c z n e j. O d w o ła n ie się b o w ie m do h is to r ii je s t tu k o n ie c z n e . P o sz c z e g ó ln e ro z d z ia ły w y m ie n ia ją w ty t u le w y d a r z e n ia h is to ry c z n e z e p o k i Z y g m u n tó w , o n e s ą p u n k ta m i z w o rn ik o w y m i. P o m y s ł ta k i e j k o n s tr u k c ji j e s t p r z e k o n u ją c y , z m n ie js z a do m in im u m k o n ie c z n o ść n a w ią z y w a n ia do h is to rii, b o m im o w s z y s tk o n ie in f o r m a c ji h is to ry c z n y c h s z u k a m y w p o e z ji, lecz i n d y w i d u a l n e g o p r z e ż y c i a z d a rz e n ia in s p ir u ją c e g o u tw ó r . E le m e n t te n a u to r — słu sz n ie ! — m o c n o e k s p o n u je , c z y n i go p o d s ta w o w y m k r y t e r iu m w a r to ś c io w a n ia .
W s p o r a c h p o lity c z n y c h a r g u m e n ty sło w n e n ie z aw sze s k u tk o w a ły , to te ż s to so w a n o i in n e śro d k i, w y d a ją c n p . e d y k ty o k a ra ln o ś c i w y s tą p ie ń p rz e c iw o k re ś lo n e m u d z ia ła n iu p o lity c z n e m u . D o k u m e n ty te — ja k św ia d c z y k s ią ż k a — m a ją d la u c z o n eg o d u ż e z n a c z e n ie . W p is m a c h k a n c e la r ii k ró le w s k ie j z n a la z ł N o w a k -D łu ż e w s k i in f o r m a c je o te k s ta c h , k tó r e z g in ę ły p rz e z z b y t s k r u p u la tn e w y k o n a n ie k r ó le w s k ic h p o le c e ń lu b f u r ię s a ty ry c z n ie sp o n ie w ie ra n y c h .
T ra fn o ś ć in tu ic ji b a d a w c z e j p o tw ie r d z iła się i w p r z y p a d k u się g n ię c ia po k o re s p o n d e n c ję m ię d z y u c z e s tn ik a m i w y d a rz e ń h is to ry c z n y c h (np. M ik o ła je m R a d z iw iłłe m R u d y m a M ik o ła je m R a d z iw iłłe m C z a rn y m ) czy n o ta tk i b y s trz e js z y c h o b s e r w a to ró w ży cia p o lity c z n e g o P o ls k i X V I w. (M a c iejo w sk ieg o , T a rn o w sk ie g o , a n o n im o w y c h p a m ię tn ik a r z y itp.). In f o r m a c je s tą d c z e rp a n e d a ją n ie ty lk o w s z e c h s t r o n n ie js z e o m ó w ie n ie fa k tó w , p o z w a la ją w y ro b ić so b ie w ła s n y o n ic h są d , a le te ż cz ę sto p ro w a d z ą do z ła g o d z e n ia n ie k tó ry c h b a rd z o n ie s y m p a ty c z n y c h cech r e n e s a n s o w y c h p a s z k w ila n tó w (np. O rzech o w sk ieg o ).
R e a lia h is to ry c z n e u p ra w d o p o d o b n ia ją ro z w a ż a n ia a u to r a o w a r s tw ie z n a c z e n io w e j u tw o ró w , z a ś w ia d c z a ją k s z ta łt w y d a rz e ń . N o w a k -D łu ż e w s k i je s t je d n a k h is to r y k ie m l i te r a t u r y i z ja w is k a lite r a c k ie in t e r e s u j ą go n a jb a r d z ie j. W ie lo le tn ie d o ś w ia d c z e n ie n a u k o w e d ało c ie k a w e e fe k ty i w ty m z a k re s ie . A u to r p o tr a f ił p o łą c z y ć n o w o c z e sn e n a rz ę d z ia a n a liz y z h is to ry c z n y m i k r y t e r ia m i o c e n y e s te ty c z n e j. P o r a z p ie r w s z y w b a d a n ia c h n a d s ta ro p o ls z c z y z n ą d o k o n a n o n a ta k ą sk a lę k o n f r o n ta c ji p o s tu la tó w te o r e ty c z n y c h z p r a k t y k ą p is a rs k ą . P o e z ja p o lity c z n a ze w z g lę d u n a sw ó j u ż y tk o w y c h a r a k t e r , sw ą d o ra ź n o ś ć , p o d le g a ła b a r d z ie j ry g o r y s ty c z n ie n o rm o m te o r e ty c z n y m n iż in n e d z ia ły p o e ty c k ie sta ro p o ls z c z y z n y . Z n a jo m o ś ć n o rm je s t tu w ię c w a ż n a d la u s ta le n ia w ła ś c iw y c h k r y t e r ió w w a rto ś c io w a n ia , z ro z u m ie n ia cech g a tu n k o w y c h w ie lu te k s tó w , z a s k a k u ją c y c h b a d a c z a e le m e n ta m i n ie z aw sze lo g ic z n ie z e sp o lo n y m i. Z n a jo m o ść te o r ii w y ja ś n ia często ść p o ja w ia n ia się p e w n y c h g a tu n k ó w w d a n y m p r ą d z ie lite r a c k im (np.. p ro p e m p tik o n u ). U s ta la te ż p u n k ty s ta r to w e d z ie jó w w ie lu g a tu n k ó w , p o k a z u je in d y w id u a ln e u s to s u n k o w a n ie się p o e tó w do n o rm , p o z w a la o k re ś lić s to p ie ń k o n s e r w a ty z m u i p o s tę p u a rty s ty c z n e g o . D zięk i te m u p r a c a N o w a k a -D łu ż e w s k ie g o s t a j e się d o b ry m p u n k te m w y jś c ia d la b a d a c z a sz c zeg ó ło w ej h is to r ii n ie k tó ry c h g a tu n k ó w p o e ty c k ic h s ta ro p o ls z c z y z n y . N a jc e n n ie js z e w ty m zap le czu te o r e ty c z n y m s ą sp o s trz e ż e n ia o e p ita fiu m — g a tu n k u n a jb a r d z ie j c h y b a ro z p o w s z e c h n io n y m w p o e z ji o k o lic z n o śc io w e j. O g e n o lo g ii h is to ry c z n e j n ie c o w P o ls c e p isa n o . W o m a w ia n e j k s ią ż c e są i w y c ie c z k i p io n ie rs k ie , n p . sp o ry e k s k u r s o p o jm o w a n iu p o e z ji p rz e z D a n ty s z k a (s. 346 n.). O k a z jo n a ln ie p rz y w o łu je a u to r p o g lą d y in n y c h p is a rz y , n ie ta k ju ż c ie k a w e , b o n ie u ję t e w sy s te m , a le d la n a s n ie z m ie r n ie w a ż n e , g d y ż o b a la ją m i t o ja ło w o ś c i te o r e ty c z n e j s ta ro p o la n w ogóle, a w ie k u X V I szczeg ó ln ie.
P o e ty k a h is to ry c z n a to d ru g i — po r e a lia c h h is to ry c z n o -rz e c z o w y c h — e le m e n t o s a d z a ją c y ro z w a ż a n ia a u to r a n a m o c n y m g ru n c ie . J e s t i trz e c i: k o m p a r a - ty s ty k a ! P o ję t a n o w o c z e śn ie , p rz y p o r z ą d k o w a n a fu n k c jo m , ja k ie m a w k s ią ż c e p e łn ić . N ie je s t p u s ty m p o p is e m e ru d y c y jn y m a n i s z tu k ą d la s z tu k i. S z k ic o w e — z k o n ie c z n o śc i — u w a g i o p o e z ji p o lity c z n e j p a ń s tw o śc ie n n y c h lu b z w ią z a n y c h in te r e s a m i p o lity c z n y m i z P o ls k ą w y n ik ły z p r a w d z iw e j p o trz e b y . W p iś m ie n n ic tw ie p o lity c z n y m P o ls k i z y g m u n to w s k ie j u c z e stn ic z y w ie lu cu d z o z ie m c ó w , s z u k a ją c y c h u n a s c h le b a (R u d o lf A g ric o la M łodszy; С охе, C a llim a c h , R a k i in n i) o ra z ta k ic h , k tó r z y w e w ła s n y m k r a j u s ła w ili p o ls k ie z w y c ię s tw a (np. c y k l p o c h w a ł z w y c ię s tw a p o d O rsz ą , a g ita c ja a n ty tu r e c k a ) . P o z n a n ie ich tw ó rc z o ś c i m ia ło u ja w n ić s to s u n e k n a s z y c h z aso b ó w p o e ty c k ic h do p o d o b n y c h u o b cy ch , w y z n a c z y ć
380
RECENZJEs to p ie ń o ry g in a ln o ś c i i w ła ś c iw e m ie js c e p rz y b y s z ó w w k s z ta łto w a n iu się r e n e s a n s u w P o lsce. K s ią ż k a p r z e k o n u ją c o m ó w i o n ie w ie lk im w p ły w ie w ę d ro w n y c h lite r a tó w n a r e n e s a n s p o ls k i. B y li to p o eci n ie n a jw y ż s z e g o lo tu , sa m i n a s ią k n ię c i n o w y m i te n d e n c ja m i ty lk o n a s k ó r k o w o , p rz e w a ż n ie w z a k re s ie to p ik i k la s y c z n e j. N a w e t w y c h w a la n y p o w s z e c h n ie C e ltis po r z e te ln y c h a n a liz a c h o k a z u je s ię p o e tą n ie p ie r w s z e j ja k o ś c i.
T a k sz e ro k o i w s z e c h s tro n n ie o k re ś lo n a p o s ta w a m e to d o lo g ic z n a p ro w a d z i w k o n s e k w e n c ji do s z e re g u p r z e w a r to ś c io w a ń i z m ia n w u s ta le n ia c h f a k t o g r a fic z n y c h ( u s ta le n ie c h ro n o lo g ii p o w s ta n ia S a ty r B ie lsk ie g o <s. 395); a u to r s tw a K le - r y k i (s. 364) itp .). Z a b a r w ia te ż k s ią ż k ę p o le m ic z n ie . A u to r z d o ła ł i tu z a c h o w a ó „ z ło ty ś r o d e k ”. P o le m ik i n ie o d c ią g a ją n a s z e j u w a g i od te m a tu , p rz e n ie s io n o je d o p rz y p is ó w ; w z a s a d n ic z y m k o rp u s ie p r a c y p o m ie sz c z a n o je w te d y , g d y s ta n o w iły u z a s a d n ie n ie ja k i e jś te z y b a d a c z a (np. d y s k u s ja z s ą d a m i T a rn o w s k ie g o o O rz e c h o w sk im i K o c h a n o w s k im ). W s p o r a c h u ja w n ia j ą się te ż n a jw y r a ź n ie j cech y , k tó r e c h a r a k t e r y z u j ą p o s ta w ę b a d a w c z ą N o w a k a -D łu ż e w s k ie g o : rz e te ln o ś ć n a u kowca, u m ia r, z d ro w y r o z s ą d e k i p o s z a n o w a n ie d la fa k tó w . W id ać to sz c z e g ó ln ie w sp o rz e o a u to r s tw o w ie lu u tw o r ó w p rz y p is a n y c h p rz e z H e le n ę K a p e łu ś S ta n is ł a w o w i K le ry c e . A u to r je s t d y s k u ta n te m lo ja ln y m , u m ie z d o b y ć się n a d y s ta n s w o b e c w ła s n y c h te z ; g d zie n ie m a p e w n o śc i, p r z y z n a je się do te g o o tw a rc ie , p o tr a f i ró w n ie ż w s k a z a ć n a n ie z b y t p e w n e m o m e n ty s w o je j h ip o te z y . W zb u d za z a u f a n ie c z y te ln ik a do s w y c h rozwTa ż a ń , ch o ć n ie z a w sze m o ż e m y jeg o s ta n o w is k o a k c e p to w a ć . N ie p rz e k o n y w a n p . p o le m ik a z G o le n is z c z e w e m -K u tu z o w e m o C e ltis a (s. 25) czy ze S k im in ą o D a n ty s z k a (s. 79).
B a d a c z je s t m a k s y m a ln ie o b ie k ty w n y , d a le k i od ró ż n y c h n a u k o w y c h u p rz e d z e ń , a le u z n a je p e w ie n w z o rz e c p o e z ji. T e s u b ie k ty w n e o d czu cia d o c h o d zą do g ło su w7 k sią ż c e , z m u s z a ją do m y ś le n ia , k a ż ą s p r a w d z a ć w ła s n e w yrażenia z le k t u r y (do d a jm y lo ja ln ie : le k t u r y b a r d z ie j z n a n y c h a u to r ó w ! O is tn ie n iu w ie lu , np. o M a r - s z e w sk im , O d ro w ą ż u , d o w ia d u je m y się p o r a z p ie rw s z y ). W s p o r a c h o o ce n ę n ie k tó r y c h tw ó rc ó w a r g u m e n te m d y s k w a lif ik u ją c y m ic h p is a r s tw o je s t s tw ie r d z e n ie o g ó ln ik o w o ś c i, b r a k u re a lió w (np. e p ita la m ia d la B o n y ). D o b ry c h w ie rs z y o n ic z y m n ie p isze się — to p r a w d a . W o c e n ie je d n a k o k o lic z n o śc io w y c h u tw o ró w r e n e s a n s u tę n ija k o ś ć tr z e b a c h y b a w a rto ś c io w a ć in a c z e j. I n a c z e j te ż m u s im y p a tr z e ć n a tzw . n a d u ż y c ie m ito lo g ii. A u to r z w y k le b a rd z o tr a f n ie u s ta w ia z a g a d n ie n ie , c z a s a m i je d n a k za w o d z i go h is to ry c z n e w id z e n ie p ro b le m u . P o e ty k i re n e s a n s o w e p o s tu lu ją t a k ą o g ó ln ik o w o ś ć ; b y ł to sp o só b g e n e r a liz a c ji i u ja w n ia n i a k la s y c z n e g o w y k s z ta łc e n ia . G u b io n o p rz e c ie ż n ie ty lk o r e a lia , z a c ie ra n o i r y s y o so b n icze p o s ta - c i- a d r e s a t ó w 2. C zy w o ln o w ię c te g o ty p u z ja w is k a o ce n ia ć n e g a ty w n ie ? P o d o b n ie p r o b le m n a d u ż y ć to p ik i m ito lo g ic z n e j. O czy w iście, są u tw o ry , g d z ie m ito lo g ia p o ja w ia się ja k o b a n a ln y o z d o b n ik lu b p o p is e r u d y ty , a le i w ty m p r z y p a d k u z a c h o w a n ie d a le k o p o s u n ię te j o s tro ż n o ś c i je s t w s k a z a n e . B ra k w P o ls c e p ra c y , k tó r a o k r e ś la ła b y r o lę i f u n k c je m ito lo g ii w w ie rs z u . T o zaś, co je s t, o g ra n ic z a się do r e j e s t r a c j i lu b s tw ie r d z e n ia , czy p o e ta m ito lo g iz o w a ł i s k ą d c z e rp a ł sw e w ia d o m o ś c i (np. k s ią ż k a S z a rs k ie g o o K o c h a n o w s k im ). N o w a k -D łu ż e w s k i n ie u p ra s z c z a s p r a w y , d o s trz e g a w a lo ry k u ltu r o w e m ito lo g ii, ch o ć c z a sa m i ta św ia d o m o ść z a n ik a , n p . p rz y o c e n ie p a n e g ir y k ó w . W y d a je się n a to m ia s t, że p r z e r o s ty m ito lo g ic z n e w ła ś n ie w p a n e g ir y k a c h m a j ą g łę b s z y sen s. P a n e g ir y s ta , s k ła d a ją c h o łd m o d z ie , c z ę sto w y k r ę c a ł się m ito lo g ic z n y m b a n a łe m z n a r z u c o n e j p o c h w a ły . U życie n a z w y
a Zob. u w a g i W. F l o r y a n a , F o r m a p o e ty c k a „P ie ś n i” J a n a K o c h a n o w s k ie g o
m ito lo g ic z n e j b y ło o d w o ła n ie m się do p e w n e j rz e c z y w is to śc i w s p ó ln e j p o e c ie i j e go c z y te ln ik o m , z w a ln ia ło go w ię c od sz e rsz e j p r e z e n ta c ji p ro b le m u ; s tw a r z a ło d y s ta n s od te m a tu , n ie r z a d k o iro n ic z n y . T a k o d c z y tu ję te za b ie g i w lic z n y c h u tw o r a c h D a n ty s z k a , K rz y c k ie g o , ta k u w ie lu p ó ź n ie jsz y c h .
W śró d re n e s a n s o w y c h p a n e g ir y k ó w z d a rz a ją się — poza m ito lo g ią — in n e je sz c z e n a w ią z a n ia do sta ro ż y tn o ś c i: p o ró w n a n ia czy z ró w n a n ia z n a k o m ito ś c i ’ w s p ó łc z e s n y c h z k la s y c z n y m i. K o m p le m e n ty — często w n a sz y m o d c z u c iu p r z e
s a d n e — n ie d z iw iły n ik o g o w X V I w ie k u . N ik t też, ja k się z d a je , n ie tr a k to w a ł ic h se rio . B y ły to f o r m u łk i g rzeczn o ścio w e, z g o d n e n ie ty le z o b y c z a je m , ile z p r a k t y k ą re to r y c z n e j a m p lific a tio . N ie n a le ż y z a te m o b u rz a ć się n a r e n e s a n s o w y c h p a n e g ir y s tó w s ta w ia ją c y c h z n a k ró w n o ś c i m ię d z y w ie rs z o k le ta m i (np. R o jz ju - szem ) a czo ło w y m i k la s y k a m i (np. W e rg iliu sz e m ), ja k cz y n i to a u to r k s ią ż k i p r z y T rz e c ie s k im (s. 202).
N ie p rz e k o n u ją c e są ró w n ie ż o cen y o p iso w y c h u m ie ję tn o ś c i (lu b ra c z e j ich b ra k ) r e n e s a n s o w y c h p is a rz y . C z y ta m y ta k ie o p in ie o w ie lu p o e ta c h , od C e ltisa p o K o c h a n o w sk ie g o . U c h y b ie n ie to p o ja w ia się w sta ro p o ls z c z y ź n ie z b y t często i m u s i z a s ta n a w ia ć . P e w n e j o d p o w ie d z i d ać w te j c h w ili n ie m o ż n a , b r a k b o w ie m b a d a ń sz czeg ó ło w y ch n a d s z tu k ą p o e ty c k ą s ta ro p o la n , a le ju ż p o w ie rz c h n io w e r o z e z n a n ie s k ła n ia do p rz y p u s z c z e ń , iż o w a n ie u m ie ję tn o ś ć je s t z a sa d ą . O p isy w ać, k r a j o b r a z u zw łaszcza, n ie u m ie ją n a s i p o eci do czasó w M ick iew icza. O pis e r u d y - c y jn y , p rz y n o s z ą c y w ie d z ę o p rz e d m io c ie , z d e c y d o w a n ie p rz e w a ż a n a d o p ise m p la s ty c z n y m , sz k ic u ją c y m w y g lą d rzeczy . T a k a s y tu a c ja p a n u je n a w e t w w . X V II, s z c z e g ó ln ie z a słu ż o n y m d la ro z w o ju e p ik i (w y s ta rc z y p rz y p o m n ie ć o p isy w O b lę ż e
n iu J a s n e j G óry]), s p o ty k a m y ją i w w . X V III, n p . u T re m b e c k ie g o . W y d a je się,
iż ta k a b y ła s ty lis ty k a o p isu ; ta k i jego ty p u c h o d z ił za n o rm a ln y . W ś w ie tle s ta r o p o ls k ic h d e fin ic ji p o e z ji, p o d k re ś la ją c y c h z n a c is k ie m je j fu n k c ję n a u c z y c ie l s k ą , o p isy e r u d y c y jn e d ziw ić n ie p o w in n y i n ie w o ln o ich o c e n ia ć n e g a ty w n ie . I s tn ie je w o m a w ia n e j k sią ż c e je d e n jeszcze p ro b le m r o z w ią z a n y tr a d y c y jn ie . A u to r, k tó r y p o z b y ł się w ie lu p rz e s ą d ó w n a u k o w y c h , z a c h o w a ł p e r s p e k ty w ę h is to r y c z n ą w o c e n a c h — u le g a od czasu do czasu p r e s ji p o g lą d ó w p a n u ją c y c h w b a d a n ia c h n a d sta ro p o ls z c z y z n ą g d z ie ś od c zasó w B riic k n e ra . C hodzi o n a d z w y c z a jn e p a r ta c tw o k o m p o z y c y jn e d a w n y c h p o etó w . D o strz e g a je N o w a k -D łu ż e w s k i np. u B ie lsk ie g o , w P r o p o rc u K o c h a n o w sk ie g o . I zn o w u n a g m in n o ść te g o p a r t a c tw a m u s i z a s ta n o w ić . C z y te ln ik a X V I-w ie c z n y c h p o e ty k z a s k a k u je n ie je d e n ra z ż ą d a n ie k o m p o z y c ji e p iz o d y c z n e j, d y g re s y jn e j. M ody li te r a c k ie są — ja k i in n e m o d y — śm ie sz n e , k ie d y m in ą . W czasie g d y o b o w ią z u ją , sp rz e c iw ia ć się im m o g ą ty lk o in d y w id u a ln o ś c i w y ją tk o w e . B ad acz k o m p o z y c ji w ie rs z y s ta ro p o ls k ic h p o w in ie n b y ć te g o ś w ia d o m y , p r z y ją ć f a k t i p y ta ć , czy d y g re s je te c zem u ś słu żą, czy p o s z e r z a ją p r o b le m a ty k ę , u ła t w i a ją je j p e rc e p c ję . N o w a k -D łu ż e w s k i w ie lo k r o t n ie d a je d o w o d y z n a k o m ite g o ro z u m ie n ia r e to r y k i i z n a n a p e w n o je j p o s tu la t y k o m p o z y c y jn e , u d o w o d n ił to p rz y O rz e c h o w s k im . W p a r u w y p a d k a c h w y m k n ę ły się jeg o u w a d z e . J e s t to r a c z e j r e f le k s ja n iż z a rz u t. W k sią ż c e ta k p io n ie r s k ie j ja k o m a w ia n a n ie m o ż n a n a d w s z y s tk im je d n a k o w o p a n o w a ć 3.
M o n o g ra fia N o w a k a -D łu ż e w s k ie g o w za sa d z ie d o ty czy p o e z ji o k o lic z n o śc io w e j, a l e n ie m a w o k re s ie s ta ro p o ls k im p o e ty , k tó r y b y n ie u p r a w ia ł ta k i e j p o e z ji — ty m sa m y m p ra c a p rz y n o s i d z ie je p o e z ji w w ie k u X V I. Z g o d n ie b o w ie m ze sw y m i
3 P rz y o k a z ji w a r to w e sp rz e ć te z ę a u to r a o se n s o w n o śc i ig ra s z e k filo lo g ic z n y c h O rz e c h o w s k ie g o . S ą o n e s e n s o w n e n ie ty lk o w p rz e k ła d z ie n a k o n k r e ty , a le i w ra m a c h d ia le k ty k i r e to ry c z n e j i re to ry c z n e g o p ra w d o p o d o b ie ń s tw a .
3 8 2 RECENZJE p o g lą d a m i m e to d o lo g ic z n y m i a u to r n ie r o z p a t r u j e p o e z ji o k o lic z n o śc io w e j w iz o la c ji od r e s z ty tw ó rc z o ś c i d a n e g o p is a rz a . P o z w a la m u to w y k r y ć sz e re g n ie z m ie r n ie in t e r e s u j ą c y c h z ja w is k w e w o lu c ji ta l e n tu o m a w ia n e g o p o e ty lu b u s ta lić p e w n e o d rę b n o ś c i w k o n w e n c ja c h s ty lis ty c z n y c h p o e z ji „ p r y w a tn y c h ” i „ p u b lic z n y c h ” (np. o g ra n ic z e n ie to p ik i m ito lo g ic z n e j w w ie rs z a c h b a r d z ie j in ty m n y c h u w s z y s tk ic h p o e tó w p o ls k o - ła c iń s k ic h ; s w o is ta o ry g in a ln o ś ć P u d ło w s k ie g o i n ie z a le ż n o ść od K o c h a n o w s k ie g o w e f r a s z k a c h o so b isty c h ). P o tw ie r d z a te ż is tn ie n ie ce c h w s p ó ln y c h — m im o o d rę b n o ś c i te m a tu — w s ty lis ty c e i w a rto ś c ia c h a r t y sty c z n y c h te k s tó w p is a n y c h p rz e z w ie lk ic h p o e tó w (np. z n a k o m ita ja k o ś ć p o lity c z n e j M uzy K o c h a n o w sk ie g o ). D o s k o n a ła z n a jo m o ś ć sta ro p o ls z c z y z n y p o łą c z o n a z d a r e m u jm o w a n ia p r o b le m a ty k i w f o r m u ły — p rz e z sw ą p re c y z ję n ie m a l m a te m a ty c z n e —■ p rz y n o s i oceny la p i d a r n e i k la r o w n e , o d s ła n ia ją c e n a jis to tn ie js z e e le m e n ty t a l e n tu b a d a n e g o p is a r z a : o K rz y c k im — ś w ie tn y p a s z k w ilis ta , m a r n y s a ty r y k (s. 95); o R e ju — z n a k o m ity k o m ik s y tu a c y jn y (s. 265), itp .
T r u d n o w y m ie n ia ć w s z y s tk ie z d o b y c z e t e j k s ią ż k i. W a rto je d n a k z w ró c ić b a c z n ie js z ą u w a g ę n a tr z y je j m ie js c a , m o im z d a n ie m , n ie s p o ty k a n e d o ty c h c z a s w o p r a c o w a n ia c h s ta r o p o ls k ie j p o e z ji. D o ty c z ą o n e a r ty s ty c z n y c h o sią g n ię ć sta ro p o ls z c z y z n y , k tó r e n a t r w a ł e w e s z ły do s k a r b c a d o św ia d c z e ń e s te ty c z n y c h n a s z e j l i t e r a t u r y , c h o ć m o że n ie z d a je m y so b ie z te g o ja s n o s p r a w y . S ą to ro z d z ia ły o O rz e c h o w - k im , K o c h a n o w s k im i l i te r a t u r z e k r a i n n e j c z a só w Z y g m u n ta A u g u s ta . O s ta tn i z w y m ie n io n y c h ro z d z ia łó w je s t z a p rz e c z e n ie m k o sm o p o lity z m u l i t e r a t u r y r e n e s a n s o w e j (dużo m ó w ił o n im B rü c k n e r! ). O k a z u je się, że in s ty n k t n a ro d o w y , u j a w n ia n y g łó w n ie w s e n ty m e n c ie do re g io n u , ro d z i się je d n o c z e ś n ie z p o c z u c ie m e u ro p e js k o ś c i n a s z e j k u lt u r y . O d c z u c ie p ię k n a o k o lic r o d z in n y c h s p o ty k a m y ju ż n a p o c z ą tk u w . X V I w tw ó rc z o ś c i K o r w in a (re g io n a liz m ślą sk i). W y d a je się, iż z a in te r e s o w a n ie re g io n e m je s t je d n y m z o b ja w ó w r e n e s a n s o w e g o z a ję c ia się ś w ia te m z e w n ę trz n y m . A u to r o m a w ia n e j k s ią ż k i t r a f n i e d o s trz e g a e s te ty c z n y a s p e k t te g o z a g a d n ie n ia . E u ro p e js k o ś ć li te r a t u r y re n e s a n s o w e j p o k a z a n o w je j z w ią z k a c h z m y ś lą e s te ty c z n ą Z a c h o d u . U w id o c z n ia ją się o n e n ie ty lk o w r e a liz a c ji p o s tu la tó w te o r e ty c z n y c h z n a n y c h tw ó rc ó w p o e ty k , a le i w u p r a w ia n i u g a tu n k ó w , k tó r y c h w ś r e d n io w ie c z u u n a s n ie b y ło . M y ś lę o p a r o d ia c h te k s tó w b ib lijn y c h d la ce ló w p o lity c z n y c h . W k s ią ż c e p r z e d s ta w io n o p ie r w s z y r a z w b a d a n ia c h n a d l i t e r a t u r ą p o lity c z n ą cec h y g a tu n k o w e ty c h p a ro d ii, ich p o ls k ą o d rę b n o ś ć . L i t e r a t u r a p o lity c z n a p o s łu g iw a ła się i f r a z e o lo g ią b ib lijn ą . A u to r p o k a z a ł o b r a s ta n ie z w ro tó w b ib l ij n y c h w n o w e tr e ś c i, u z a le ż n io n e od k o n te k s tu . S ą to u w a g i p io n ie rs k ie , w y z n a c z a ją c e k ie r u n e k b a d a ń n a d w a r s t w a m i k u ltu r o w y m i ję z y k a s ta ro p o ls k ie g o . T r a f n ie u c h w y c o n o te ż z a m iło w a n ie re n e s a n s o w y c h p o e tó w do tz w . p ię k n y c h s fo rm u ło w a ń p e r y f r a s ty c z n y c h , o d b ie r a n y c h d ziś ja k o b a n a ł, a m a ją c y c h d łu g i ż y w o t (p r a w ie do k o ń c a X V II w .), n p . o b r a k u o k re ś lo n y c h u z d o ln ie ń p o e ty c k ic h : „n ie p iłe m ze ź ró d e ł k a s t a ls k ic h ” (s. 125). Z a sy g n a liz o w a n o te ż m a n ie r ę , z n a n ą je s z c z e w w . X V III, fa łs z y w e j s k r o m n o ś c i p o e ty c k ie j, s u m itu ją c e j się p rz e d c z y te ln ik ie m z w y d a n ia te k s tu p o d r z e k o m ą p r e s ją p rz y ja c ió ł. T a m in o d e ria p o e ty c k a d a w a ła c z a sa m i s k u t k i f a t a ln e , n p . w p r o w a d z e n ie z a m ę tu w s p u ś c iz n ę M ik o ła ja S ę p a S z a - rz y ń s k ie g o p rz e z b r a ta - p r z e d m ó w c ę .
K s ią ż k a u s ta la n o w ą h ie r a r c h i ę p o e tó w re n e s a n s o w y c h . O b n iż o n o r a n g ę p i s a r s k ą K le r y k i, T rz e c ie sk ie g o . A u to r u d o w o d n ił p rz e k o n u ją c o , iż w w ie lu t e k s ta c h o k o lic z n o śc io w y c h T rz e c ie s k i je s t lic h y m „ r y m a r z e m ” ; w p o e z ji r e g io n a ln e j u s tę p u je sw e m u k r a ja n o w i, G rz e g o rz o w i z S a m b o r a . P rz y p o m n ia n o w ie rs z e w a r
to ś c io w e , k tó r e s k r z ę tn o ś ć b a d a c z a w y d o b y ła z b ib lio te c z n e g o p y łu . O d w o jo w a n o w ła ś c iw e m ie js c e d la R e ja - k o m ik a i O rz e c h o w sk ie g o — z n a k o m ite g o r e to r a .
R e to ry k a u z y s k a ła w te j k s ią ż c e m ie js c e ró w n o rz ę d n e z p o e ty k ą . N o w a k -D łu ż e w sk i p o tr a k to w a ł ją b o w ie m b a rd z o n o w o c z e śn ie , n ie o g ra n ic z y ł się do a n a liz y fig u r re to ry c z n y c h , c z ą s te k k o m p o z y c y jn y c h itp . zab ie g ó w te c h n ic z n y c h . R e to ry k a p r e z e n tu je , jeg o z d a n ie m , ty p w ra ż liw o ś c i z e w n ę trz n e j, tz n . s k ie ro w a n e j k u d z ia ła n iu , n ie p rz e ż y w a n iu . T a k p o ję ta r e t o r y k a s t a je się r ó w n o p ra w n y m p a r t n e r e m p o ezji, je s t ty lk o in n ą fo r m ą w y p o w ie d z i lite r a c k ie j.
P r a k ty c z n ie p o k a z a ł to a u to r p re c y z y jn ą a n a liz ą d zieł O rz e c h o w s k ie g o . P r z e d s ta w ił ich k u n s z t r e to ry c z n y u ja w n io n y w o s te n ta c y jn e j u c zu cio w o ści, u m ie ję tn y m d o b o rz e a rg u m e n tó w , m ie s z a ją c y c h p ra w d ę z p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m , n ie g a r d z ą c y c h n a w e t „ s z a r la t a n e r ią ” sło w n ą . Ż a r w e w n ę tr z n y i g w a łto w n o ść , p r z e r a d z a ją c e się często w z a ja d ło ś ć (np. w y s tą p ie n ia p rz e c iw F ry c z o w i, m a łż e ń s tw u k ró la z B a rb a rą ) , w s p ie r a n e są p rz e z a b s o lu tn y słu c h ry tm ic z n y . R o z w a ż a n ia te r e h a b i li t u j ą r e to r y k ę , a k c e n t u ją je j d u ż ą s p ra w n o ś ć e s te ty c z n ą i w y z n a c z a ją z n o w u k ie r u n e k b a d a ń n a d r e t o r y k ą s ta ro p o ls k ą , d o tą d le k c e w a ż o n ą lu b fa łs z y w ie in t e r p r e to w a n ą .
O m ó w io n e z a le ty z a lic z a ją m o n o g r a fię N o w a k a -D łu ż e w s k ie g o do ty c h k sią ż e k , k tó r e w z b o g a c a ją n a sz ą k u lt u r ę h u m a n is ty c z n ą , in s p ir u ją , p o b u d z a ją do r e w iz ji u ta r ty c h i o b o w ią z u ją c y c h p o g lą d ó w , uczą k ry ty c y z m u i sa m o d z ie ln e g o m y ś le n ia . S ą to c e c h y z a p e w n ia ją c e k s ią ż c e czo ło w ą p o z y c ję w p o w o je n n y c h p ra c a c h o p o e z ji s ta ro p o ls k ie j. S te f a n N ie z n a n o w s k i M a r i a E u s t a c h i e w i c z , TW Ó R C ZO ŚĆ D O M IN IK A R U D N IC K IE G O (1676— 1739). (R e d a k to r to m u : J e r z y K r o k o w s k i ) . W ro c ła w 1966. Z a k ła d N a ro d o w y im . O s so liń sk ic h — W y d a w n ic tw o , ss. 186, 2 n lb . „ P ra c e W ro c ła w s k ie g o T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o ”. S e ria A, n r 112. J a k k o lw ie k n a d a w a n e D o m in ik o w i R u d n ic k ie m u p rz e z w sp ó łc z e s n y c h m ia n o
„ sui a e v i H o r a tiu s ” p o c z y ta ć d ziś tr z e b a za o b ja w p rz e s a d y b a ro k o w e j, p o z o s ta je
p rz e c ie ż fa k te m , że a u to r te n ja k o je d e n z n ie w ie lu tw ó rc ó w sw e j e p o k i z a p is a ł się b a rd z ie j t r w a l e w d z ie ja c h n a s z e j l i t e r a t u r y i że jeg o li r y k a zło ż y ła się, aż po czasy ro m a n ty z m u , n a ż y w ą (a c z k o lw ie k n ie z b y t, co p r a w d a , ż y w o tn ą ) tr a d y c ję li te r a c k ą к P o m y s ł p o ś w ię c e n ia m u s p e c ja ln e j m o n o g r a fii b y ł w ię c szczęśliw y i o b ie c u ją c y , ch o ć ju ż n a w s tę p ie s k ła n ia ć m ó g ł b a d a c z a do b r a k u k ry ty c y z m u i z ro z u m ia łe j w ś w ie tle p o p rz e d n ie g o z d a n ia p ró b y „ n ie z w y k łe g o o d k r y c ia ” . P u ła p k i te j u n ik n ę ła je d n a k M a ria E u s ta c h ie w ic z i z w p r a w ą w y tra w n e g o z n a w c y p rz e d m io tu z d o ła ła p rz e p r o w a d z ić tr a f n e w a rto ś c io w a n ie sp u ś c iz n y p o e ty c k ie j R u d n ic k ie g o o ra z o k re ś lić je j m ie js c e w p o ls k ie j tr a d y c ji lite r a c k ie j. N ie b ez w p ły w u , ja k się w y d a je , p o z o sta ły tu d o św ia d c z e n ia w ro c ła w s k ie j sz k o ły b a d a ń i je j tw ó rc y , T a d e u s z a M ik u lsk ie g o , w k tó r e g o k r ę g u w y ro s ła a u to r k a , z a p is u ją c się w b a d a n ia c h h is to ry c z n o lite ra c k ic h zw łaszcza p o p rz e z s tu d iu m o W o jc ie c h u D e m
-1 W a rto o d n o to w a ć w ia d o m o ś ć o jeszcze je d n y m p r z e d r u k u w ie rs z y R u d n ic k ie g o w k a n c jo n a le z p rz e ło m u w . X V III i X IX , k tó r ą z a m ie ś c ił ju ż po u k a z a n iu się re c e n z o w a n e j p r a c y M. P i s z c z k o w s k i (N ie z n a n y k a n c jo n a ł z p r z e ło m u
