Wanda Wyhowska de Andreis
"Alcuni elementi sociali e nazionalisti
dell’opera letteraria di Stefano
Żeromski", Nelly Nucci, Roma 1932 :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 29/1/4, 547-553
Nelly Nucci:
A l c u n i e l e m e n t i s o c i a l i e n a z i o n a l i s t i d e l l ’ o p e r a l e t t e r a r i a d i S t e f a n o Ż e r o m s k i . R om a 1 9 3 2 .T w ó rc z o ść Ż e ro m sk ie g o z ro b iła n ie m a łe z a m ie sz a n ie w za- p le ś n ia łe j s a d z a w c e o b o ję tn o śc i i b e z tro s k i sp o łe c z e ń s tw a p o lsk ie g o . R u s z y ła się z a s ta ła w o d a a fale r o z e s z ły się s z e ro k ie m i k rę g a m i po całej sfe rz e in te le k tu a lis tó w , in te lig e n c ji i p ó łin te lig e n c ji.
Ż a d e n c h y b a a r ty s ta — p ró c z S ło w a c k ie g o — n ie m ia ł ty lu co Ż e ro m sk i f a n a ty c z n y c h w ie lb ic ie li i n ie u b ła g a n y c h w ro g ó w .
N a id e o lo g ję te g o a u to ra , k tó r a w y w o ła ła ty le ró ż n y c h o p in ij, zło ż y ło się n ie z w y k łe b o g a c tw o i sk o m p lik o w a n ie s p rz e c z n y c h n a w e t p ie r w ia s tk ó w : siln y n a c jo n a liz m o b o k p e w n e g o p ac y fiz m u i p ie rw ia s tk ó w o g ó ln o - lu d z k ic h ; tra d y c jo n a liz m i sy m p a tja d la k o n s e rw a ty z m u o b o k p e łn e g o z ro z u m ie n ia k rz y w d „ k la s u p o ś le d z o n y c h “ i w ia r y w m o ż liw o śc i lu d u ; in d y w id u a liz m o b o k w y b it n e g o n a s ta w ie n ia sp o łe c z n e g o ; n a tu ra lis ty c z n a o b s e rw a c ja ż y c ia o b o k je g o id e a lis ty c z n e g o ro z u m ie n ia ; w re s z c ie p o z o rn y p e sy m iz m w s to s u n k u do w ie lu z ja w isk sp o łe c z n y c h , w p rz e c iw s ta w ie n iu do o p ty m iz m u i w ia r y w m o c a p o s to ls tw a id e j, k tó r e n ie g in ą , m im o śm ie rc i S iła c z e k i N ie n a sk ic h .
S tro n a a r ty s ty c z n a d z ie ł Ż ero m sk ie g o p o d b iła , p ra w ie b e z o p o ru , u m y s ły c z y te ln ik ó w . N ielicz n e gło sy , k tó re p ro te s to w a ły p rz e c iw b r u ta ln e m u re a liz m o w i n ie k tó r y c h m o m e n tó w , s ą n a o g ó ł m ało w a ż n e i n ie w n o s z ą do w a lk i Ż ero m sk ie g o ż a d n y c h n o w y c h i c ie k a w y c h w a rto ś c i e s te ty c z n y c h .
N a to m ia s t id e o lo g ja a u to r a s ta ła się o sią c ie k a w y c h d y s k u s y j : p ro b le m y e ty c z n e , d z iś je sz c z e n ie u ję te w ż a d n e m p o w a ż n e m d z ie le (p a rę ty lk o p ro b le m ó w p o ru s z y ł M a tu sz e w sk i w sw o ic h s tu d ja c h b ard z o k r ó tk o ale g łę b o k o ), o ra z z a g a d n ie n ia sp o łe c z n e i p o lity c z n e , p o r u s z a n e w lic z n y c h a r ty k u ła c h z o s ta ły z b a d a n e z w ie lk ą s u m ie n n o ś c ią i u ję te b y s tro i rz e c z o w o p rz e z p. N e l l y N u c c i , w s tu d ju m „ A lc u n i e le m e n ti so c ia li e n a z io n a lis ti d e ll’o p e ra le t t e r a r ia di S te fa n o Ż e ro m s k i“ . P ra c a N ucci d zieli się n a d w ie z a s a d n ic z e c z ę ś c i: cz. I z a w ie ra p ro b le m y sp o łe c z n e , cz. II n a r o d o w e i w z w ią z k u z n ie m i s to s u n e k Ż e ro m sk ie g o do k o m u n iz m u , ró ż n ie in te r p re to w a n y p rz e z k r y ty k ó w „ P r z e d w io ś n ia “ . E le m e n ty cz. I s ą c ie k a w s z e i tr u d n ie js z e do u ję c ia ; r o z m a ito ś ć i s p r z e c z n o ś ć ró ż n y c h te o ry j, g ło sz o n y c h p rz e z b o h a te r ó w p o w ieści, te o ry j, k tó r e w p r a k ty c e w y d a ją n ie s p o d z ie w a n e s k u tk i, z tr u d e m p o z w a la ją w y p o ś ro d k o w a ć lin ję o r je n ta c y jn ą s a m e g o a u to ra , k tó r y z d a je so b ie s p r a w ę z u to p ijn o ś c i w ie lu z n a k o m ity c h p la n ó w , ale, n ie tr a c ą c n a d z ie i w ja k ie ś le p sz e d la k r a ju m o m e n ty , w s k a z u je m o ż liw o śc i r e a liz a c ji o w y c h p la n ó w , k tó r e p o d o b n e s a do m a rz e ń .
U jęcie z a g a d n ie ń n a r o d o w y c h m o g ło sta n o w ić p o w a ż n ą t r u d n o ść d la c u d z o z ie m c a . S to s u n k i p o d z a b o re m ro sy jsk im , ty p y b u n to w n ic z e i u g o d o w e w s to s u n k u do w ro g ieg o rz ą d u , k re s o w a w ie ś p o lsk a i k lę s k a w y d z ie d z ic z e n ia p o lsk ie g o z ie m ia ń s tw a p rz e z r e w o lu c ję ro s y js k ą , „ k w e s tja ż y d o w s k a “ , n a s tró j m ło d e g o p o k o le n ia ,
o d m ie n n e g o w sw y m p a trio ty z m ie o d g e n e r a c ji sta rs z e j, o to p ie r w ia s tk i, w y m a g a ją c e n ie ty lk o sz c z e g ó ło w y c h b a d a ń , ale i w c z u c ia się s e rd e c z n e g o w ż y c ie p o lsk ie g o n a r o d u , k tó r e N ucci o sią g n ę ła n a jz u p e łn ie j. P ro b le m y sp o łe c z n e r o z p a tr u je N ucci, u jm u ją c t y p y p o s ta c i Ż e ro m sk ie g o w trz y z a s a d n ic z e g r u p y : ty p y a k ty w n e w s to s u n k u do s p o łe c z e ń s tw a , ty p y p a s y w n e , w re s z c ie w y rz u tk i s p o łe c z e ń s tw a . N a c z e le s z e r e g u ty p ó w a k ty w n y c h , d z ia ła c z y b e z d o m n y c h , k tó r z y d la id e i p o ś w ię c a ją sz c z ę śc ie o s o b is te i o g n isk o ro d z in n e , sto i J u d y m , b o h a te r n a jb a rd z ie j ty p o w y . N ucci o m a w ia sz e ro k o s ta n o w is k o je g o i je m u p o d o b n y c h w s p o łe c z e ń s tw ie . C zy n ie tr z e b a b y je d n a k d o d a ć , ż e je s t to ty p je d e n z n a jb a rd z ie j n ie p o k o ją c y c h , ż e i w n im le ż y z ia r n o te g o w ie c z y s te g o r o z d w o je n ia , k tó r e b u d z i w Ż e ro m sk im ty le p y ta ń d rę c z ą c y c h . M ię d zy p ra w e m do sz c z ę śc ia , k tó r e Ż e ro m sk i p r z y z n a je lu d z io m , a ic h p o w o ła n ie m i in s ty n k te m sp o łe c z n y m r o d z i się z r o z u m ia ła k o liz ja : u J u d y m a s p r a w a k o m p lik u je się z n a c z n ie , g d y te n , k tó r y ch c e u s z c z ę ś liw ia ć i p o d n o sić lu d z i, d e p c e po s z c z ę ś c iu n ie ty lk o u k o c h a n e j k o b ie ty , a le p e łn o w a rto śc io w e g o c z ło w ie k a . C zy n ie z n is z c z y je j m o ż liw o śc i i z d o ln o śc i d o p ra c y , c z y n ie z ła m ie je j i s t n ie n i a ? W p o p rz e k d ro g i ż y c ia te g o g o rz k ie g o o p ty m is ty k ła d z ie się „ r o z d a r ta s o s n a “ , za k tó r ą p rz e c ie m u si w z ią ć o d p o w ie d z ia ln o ść n a sieb ie.
P rz e d s ta w ia ją c ż y c ie i d z ie ło N ie n a sk ie g o u w y d a tn ia N ucci s łu s z n ie jego w a lk ę z S z a ta n e m , tę w a lk ę z S z a ta n e m , k tó r a w ła ś c iw ie je s t rd z e n ie m w s z y s tk ic h d z ie ł Ż e ro m sk ie g o . I tu, j a k w w ie lu in n y c h u s tę p a c h tej k s ią ż k i n a s u w a się tej a u to rc e o k re ś le n ie s ta n o w is k a Ż e ro m sk ie g o , ja k o p e s y m is ty c z n e g o . T rz e b a b y je d n a k zde- fin jo w a ć d o k ła d n ie p o ję c ie „ p e s y m iz m u “ , k tó r e m ta k o b ficie s z a fu ją w s z y s c y k o m e n ta to ro w ie te g o p is a rz a . „ L a s u a m o r te (m ow a o śm ie rc i N ie n a sk ie g o ) in té r e s s a — p isz e N ucci — p e rc h é a fferm a il la to p e s sim is tic o d e lla m e n ta lité di Ż e r o m s k i“ O· T a k , a le śm ie rć N ie n a sk ie g o je s t ty lk o e ta p e m w d z ie ja c h je g o idei, k tó r a z n a c z y sw ó j p o c h ó d triu m fa ln y , z a c z y n a ją c od p a ry s k ie g o o fia ro d a w c y , a k o ń c z ą c (i tu jej n a jw a ln ie js z e z w y c ię s tw o ) n a d u s z y sk ą p c a b e z s e rc a , e g o is ty G ra n o w sk ie g o . F a k ty z e w n ę trz n e , o k o lic z n o ś c i n ie p o m y ś ln e , n ie w d z ię c z n y g r u n t p r a c y lu b sła b o ść lu d z k a , to ty lk o z e w n ę tr z n y p e s y m iz m , k tó r y tłu m a c z y się g łę b o k o k r y ty c z n e m o k ie m o b s e rw a to ra , z n a ją c e g o w s z y s tk ie z a u łk i ży c ia , k tó r y o d g a d ł w s z y s tk ie z a u łk i lu d z k ic h d u sz . N a p ła s z c z y ź n ie je d n a k d u c h o w e j, g d z ie ta k ż e r o z g r y w a ją się w a lk i, z w y c ię s tw o id e i je s t z a w sz e n ie z a w o d n e . N ie n a sk i g in ie , a le g in ie z w ia r ą w d o b ro w s e rc u ; id e a o d n o si te ż z w y c ię s tw o w d z iw n e j, ale ja k u m o ty w o w a n e j p rz e m ia n ie p s y c h ic z n e j G ra n o w sk ie g o . I n a ty c h tr iu m fa c h p o le g a z w y c ię s tw o w n ie p rz e je d n a n e j w a lc e z S z a ta n e m Ż e ro m sk ie g o . K o n s ta tu ją c w ie le k ro ć p e s y m iz m , o k tó r y m tr z e b a w ięc d o
d ać, że je s t ty lk o p o w ie rz c h o w n y m p e sy m iz m e m , N ucci z a z n a c z a te ż n ie k ie d y i n u tę p e w n e g o o p ty m iz m u : „M a T u ltim o ra g g io di lu c e c h e d ir a d a le te n e b r e ci la sc ia s p e r a r e c h e le rifo rm e a g ri cole, s in d a c a lis te , so c iali, s o g n a te da R ic c a rd o v e d r a n n o la lo ro a t tu a z io n e in u n o sta to lib e ro di P o l o n i a 1. P rz e d s ta w ia ją c z a ś śm ie rć G ra n o w sk ie g o w r o z d z ia le p. t. „R ifiuti d é lia s o c ie tà “ , triu m f Ś n ic y i z w y c ię s tw o S z a ta n a n a z y w a „ a p p a r e n te v itt ö r i a “ 2, g d y ż z d a je so b ie s p ra w ę , że śm ie rć c ie le sn a b o h a te ró w n ie s t a n o w i je s z c z e o s ta te c z n e g o tr iu m fu zła.
W ś ró d ty p ó w b ie rn y c h , o m a w ia n y c h p rz e z N ucci w y s u w a się n a p la n p ie rw s z y T a tja n a z „ U ro d y Ż y cia* . O lb rzy m i c z a r tej b e z d u s z n e j k o b ie ty le ż y w je j o g ro m n e j, n a m ię tn e j m iło ści do R o z łu c - k ie g o . M iłość ta n ie je s t k a p ry s e m , ja k w s z y s tk ie in n e jej m a rz e n ia i z a c h c ia n k i; n ie sa m e m i z m y sła m i, n ie k o k ie te r ją . N ucci w id z i w n ie j ty lk o z e p s u tą k o k ie tk ę i k r z y w d z i ją tro c h ę c h a r a k te ry s ty k ą . Z u p e łn ie n ie u z a s a d n io n e w y d a je n a m się z d a n ie : „ S e colui col q u a le ella so s titu is c e R o z łu c k i a v e s s e a v u to q u a litä s u p e rir i co m e a m a n te , la r u o ta d el d e s tin o a v r e b b e p r o b a b ilm e n te se g n a to u n colpo d i riv o lte lla di m e n o “ . Nie b ę d z ie m y k r u s z y li k o p ji o w a r to ś ć w e w n ę tr z n ą T a tja n y , a le o d m ó w ie n ie je j te g o u c z u c ia , k tó r e b y ło je d y n e m w ie lk ie m u c z u c ie m w je j se rc u , r z u c a z u p e łn ie in n e ś w ia tło n a d z ie je m iłości o b o jg a k o c h a n k ó w . W ro z d z ia le o w y rz u tk a c h sp o łe c z e ń s tw a n a jb a rd z ie j s p o r n ą in d y w id u a ln o ś c ią je s t E w a P o b ra ty ń s k a . N ucci p r z y s tę p u je do n ie j z u p rz e d z e n ie m , z r e s z tą z u p e łn ie u s p ra w ie d liw io n e m . C hce w n ie j w id z ie ć ty lk o n ie c ie k a w ą h is te r y c z k ę („ is te r ic a p r e s a d alia m a n ia r e lig io s a “ , s tr. 48), m im o że w p s y c h o lo g ję E w y w ło ż y ł Ż ero m sk i w ie le n ie p rz e c ię tn y c h re fle k s y j, s u b te ln y c h n a s tro jó w , a n a w e t d o d a tn ic h p o ry w ó w . T y lk o w ra ż liw o ś ć p rz e ra fin o w a n a , p rz y z n a n e j w p sy c h o lo g ji k o b ie c e j c h o ro b liw e j k ra ń c o w o śc i, b u d z i w E w ie z łe in s t y n k ty i p rz e z p r z y p a d k i, p rz e z o k o lic z n o śc i z e w n ę tr z n e p r o w a d z i do u p a d k u a p o te m do z b ro d n i. N ie je s t te ż b ez słu s z n o śc i z d a n ie , że n a Ł u k a s z a N iep o ło m sk ie g o s p a d a c z ęścio w o o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a w in y E w y, k to w ie je d n a k , czy n a w e t ro z b u d z o n e p rz e z n ie g o złe z a d a tk i d o s z ły b y do g ło su , g d y b y n ie o k o lic zn o ści z e w n ę tr z n e , g d y b y n ie fa k t, że Ł u k a s z b y ł ż o n a ty , a E w a n ie m o g ła z o s ta ć p ra w o w itą ż o n ą u b ó s tw ia n e g o do s z a le ń s tw a p rz e z n ią c z ło w ie k a .
T u n a s u w a m i się p o r ó w n a n ie Ż e ro m sk ie g o z in n y m , ró w n ie — sw eg o c z a s u — d y s k u to w a n y m a u to r e m : p o w ie ś c i Ż e ro m sk ie g o z se n s a c y jn y m d ra m a te m S ło w a c k ie g o „ B e a trix C e n c i“ . E w a, k tó r a w o s ta tn ie j ch w ili o d d a je ż y c ie d la u r a to w a n ia k o c h a n e g o c z ło w ie k a , w k tó re j m iło ść — o c z y s z c z o n a ju ż i b e z in te re s o w n a — p r z e tr w a ła m im o ła jd a c k ie g o ż y c ia z b ro d n ia rk i i p r o s ty tu tk i, m a w so b ie tra g iz m B e a try c z y , w c ią g n ię te j w w ir z b ro d n i, a k tó re j
1 Ibidem , str. 35. 2 Ibidem, str. 57.
d u s z a z d a je się n ie u c z e s tn ic z y ć g łę b o k o w w in ie . O cz y w iście m u sz ę s ię t u z a s tr z e c p rz e c iw k o p o r ó w n y w a n iu ty c h d w u ty p ó w lu b z e s ta w ia n iu ic h w a rto ś c i w e w n ę tr z n y c h ; c h o d z i m i o ja k iś fa ta liz m , k tó r y z d a je s ię c ią ż y ć n a d n ie k tó re m i p o s ta c ia m i S ło w a c k ieg o i Ż e ro m s k ie g o ; m a się w ra ż e n ie , ż e o k o lic z n o ś c i ż y c io w e s k ła n ia ją n ie k ie d y lu d z i do p o s tę p k ó w z ły c h , n ie p ro p o rc jo n a ln y c h do sk ło n n o ś c i i z ły c h z a d a tk ó w , k tó r e w m n ie jsz y m lu b w ię k s z y m s to p n iu le ż ą w n a s w s z y s tk ic h , s y n a c h z iem i, k tó r z y o d z ie d z i cz y liś m y g r z e c h p ie rw o ro d n y . Z b ie ż n o ść id e o w a S ło w a c k ie g o i Ż e ro m sk ie g o r y s u je się je s z c z e w y ra ź n ie j w o r y g in a ln y m d u a liz m ie : o b a j w id z ą n ę d z ę i p o d ło ś ć w ż y c iu i s to s u n k a c h s p o łe c z n y c h c z y p o lity c z n y c h , a je d n o c z e ś n ie w ie r z ą w n ie u s ta n n e z w y c ię s tw o d u c h a , k tó r e k ie d y ś b ę d z ie o sta - te c z n e m z w y c ię s tw e m . W ra c a ją c po te j d y g re sji do p r z e d m io tu , t. j. do p o s ta c i E w y, chcę w s k a z a ć n a s łu s z n ie p o d k re ś lo n y p rz e z a u to r k ę b r a k w y r z u tó w s u m ie n ia E w y p o z b r o d n i d z ie c io b ó js tw a . P r z y w ra ż liw o ś c i E w y i c a łe m je j n a s ta w ie n iu u c z u c io w e m fa k t te n r a z i n ie p o m ie rn ie . P rz e c h o d z ę te r a z do je d n e g o z n a jc ie k a w s z y c h ro z d z ia łó w : „ E m a n c y p a c ja k o b ie ty i m iło ść ja k o p ie rw ia s tk i s p o łe c z n e “ . Ś w ie tn e je s t z e s ta w ie n ie e m a n c y p a c ji k o b ie ty fra n c u s k ie j, ro s y js k ie j i p o l sk ie j. W ło sz k a , w o jc z y ź n ie k tó r e j e m a n c y p a c ja k o b ie ty p ra w ie że n ie is tn ie je , s a m a w y e m a n c y p o w a n a (g łó w n ie d o p ie ro n a g ru n c ie p o lsk im ) w ja k n a jle p s z e m z n a c z e n iu , z ro z u m ia ła d o s k o n a le ru c h k o b ie t p o lsk ic h , k tó r e d ą ż ą do p e łn o w a rto śc io w o śc i i n ie ty lk o się g a ją po p rz y w ile je , a le b io rą n a sie b ie o d p o w ie d z ia ln e o b o w ią z k i. S iła c z k a , J o a s ia s ą u Ż e ro m sk ie g o p r z e d s ta w ic ie lk a m i te g o p r ą d u , k tó r y w k o b ie c ie k s z ta łc i c z ło w ie k a , n ie o d b ie ra ją c je j m im o to u r o k u k o b ie c o śc i a n i je j z a le t r o d z in n y c h .
W o c e n ie e le m e n tu m iło ści u Ż e ro m sk ie g o p o p e łn ia N ucci je d e n b łą d z a z a d n ic z y , k tó r y n ie p o z w a la je j p a trz e ć s p ra w ie d li w ie n a w s z y s tk ie z n ią z w ią z a n e s p r a w y . „L o scopo di Ż e ro m sk i — p isz e — a p p a r e q u e llo di v o le r d e te r m in a r e le te n d e n z a d e l su o te m p o in q u e s ti r a p p o r ti fra u o m o e d o n n a , e q u e s ta te n d e n z a è c r is ta lliz z a ta in g e n e ra le c o n u n a n e t ta s u p e rio r ità d e l se n so su llo sp irito , d e ll’a m o re b r u ta le s u i v e ro a m o re . Gli u o m in i ze ro m - s k ia n i a n c h e d e lle c lassi e le v a te , n o n si ch ie d o n o q u a le s ia l ’a n im a d e lla d o n n a c h e a lo ro p ia c e : J u d y m ch e a v e v a c e rc a to u n poco l’a n im a , n o n s e n te poi il b iso g n o d e lla d o n n a , gli a ltri, d a S z c z e rb ie a N ie n a sk i, h a n n o u n a m e ta c o m u n e il po sse so d e lla d o n n a d e s i d e r a ta “ 1. I d a le j : „M a in d u e a u to r i d iv e rs i co m e Ż e ro m sk i e D’A n n u n z io l’a m o re a p p a r e p iù co m e s o d d iz fa z io n e d e l d e s id e rio di d u e a m a n ti, c h e c o m e fu s io n e d ei d u e c u o ri e c o m e b a s e p e r fo n d a re la fa m ig lia “ 2. W o d p o w ie d z i n a te sło w a tr z e b a c h y b a p rz y p u ś c ić , ż e m is trz o s tw o i p o tę g a sło w a , ja k ie m m a lu je Ż e ro m sk i
p rz e ż y c ia z m y sło w e sw o ic h b o h a te ró w , z a sło n iły p r z e d N ucci ży c ie ty c h s e rc i d u s z lu d z k ic h , k tó r e w u k o c h a n y c h is to ta c h s z u k a ją n ie ty lk o „ s o d d isfa z io n e d e i d e s id e rio “, lecz s e rc a i d u sz y . U cz u cie J u d y m a z b a g a te liz o w a n e p rz e z N ucci n ie fra s o b liw ie w p o w ie d z e n iu „ n o n s e n te poi il b iso g n o d e lla d o n n a “, je s t w ła ś n ie siln ie p r z e s ią k n ię te id e a liz m e m , a z re z y g n o w a n ie ze sz c z ę śc ia o so b is te g o s ta n o w i tr a g e d ję J u d y m a , tra g e d ję je g o b ez d o m n o śc i. In n y m ty p o w y m p r z y k ła d e m je s t P io tr R o z łu c k i, z ry w a ją c y b o le śn ie z u k o c h a n ą , do k tó re j p r z y w ią z a n y je s t ca łe m se rc e m i zm y sła m i, d la te g o je d y n ie , ż e k o c h a n k a n ie ro z u m ie je g o p o lsk ie j d u sz y . P rz y k ła d y n a „ v e ro a m o r e “ m o ż n a b y m n o ż y ć , choć n ie w s z y s tk ie są h e ro ic z n e , a p r a w ie w s z y s tk ie n a siln y m p o d k ła d z ie zm y sło w o ści. T ak w ięc w b re w sło w o m a u to rk i, k tó r e z r e s z tą n ie są o d o so b n io n e , m o ż n a s tw ie rd z ić , że u c z u c ie u Ż e ro m sk ie g o je s t z w y k le p o tę ż n e i a b s o r b u ją c e w s z y s tk ie w ła d z e c ia ła i d u sz y . N ie je s t to a n e m ic z n a , id e a ln a m iło ść D a n ie la C ortis, a le n ie je s t to te ż ig r a s z k a zm y słó w , flirt, n a m ię tn o ś ć p o w ie rz c h o w n a b e z u d z ia łu s e r c a ; ta k ie u c z u c ia z n a jd z ie m y ty lk o w „ P r z e d w io ś n iu “ i m o ż e w k ilk u in n y c h od- s o b n io n y c h w y p a d k a c h . Ż e ro m sk ie m u , te m u p a r e x c e lle n c e m a la rz o w i w ielk iej m iłości, tr z e b a o d d a ć n a le ż n ą sp ra w ie d liw o ść .
W r o z d z ia le , z a ty tu ło w a n y m o g ó ln ik o w o „ S p o łe c z e ń s tw o “ , a n a liz u je N ucci o d m a lo w a n e p rz e z Ż ero m sk ieg o s tr a s z n e s to s u n k i w sfe ra c h ro b o tn ic z y c h , e m ig ra c ję o ra z s ta w ia n e p rz e z a u to ra z a g a d n ie n ia o rg a n iz a c ji i o c h ro n y p ra c y , u d o s k o n a le ń g o s p o d a rc z y c h i sp o łe c z n y c h . Z p ro b le m a m i te m i łą c z y się s ta n o w is k o Ż e ro m sk ieg o w o b e c so c ja liz m u i k o m u n iz m u , p rz e n ie s io n e p rz e z N ucci do cz. II, r o z d z ia łu „ E le m e n ti n a z io n a lis ti n e lla P o lo n ia lib e ra : Ż ero m sk i e il b o lsc e v ism o “ . B o ląc zk i u s tr o ju sp o łe c z n e g o , w y z ie ra ją c e ja s k ra w o z e w s z y s tk ic h d z ie ł Ż e ro m sk ie g o , k o n c e n tr u ją się m o ż e n a jb a rd z ie j w k o n flik c ie d w o ru z lu d e m w „ P o n a d ś n ie g “ , w s to s u n k a c h r o b o tn ic z y c h i lu d u m ie jsk ie g o z „ L u d z i B e z d o m n y c h “ i „ W a lk i z S z a ta n e m “ . U k a z u ją się te ż w całej sw o jej g ro z ie w „ P r z e d w io ś n iu “ , g d y n o w o z o r g a n iz o w a n e p a ń s tw o , z a b e z p ie c z y w s z y so b ie b y t p o lity c z n y , m u si z a p e w n ić ta k ż e p e w ie n p o r z ą d e k w e w n ę trz n y . W s z y s tk ie te tr u d n e p y ta n ia , k tó re n a r a z ie n ie m o g ą o trz y m a ć k o n k re tn e j o d p o w ie d z i, k o ła c z ą się w u m y śle B a ry k i, k tó ry w id zi, że z a ró w n o G a jo w ie c ja k i p a r tja s k r a jn a z b y t w ie le m a ją rac ji, ż e b y m ogli d o jść do p o ro z u m ie n ia i z re z y g n o w a ć ze sw o ic h p o s tu la tó w . I tu , ja k w w ie lu a n a lo g ic z n y c h w y p a d k a c h , w id z i N ucci w Ż ero m sk im tra d y c jo n a liz m o p a r ty n a p rz y n a le ż n o ś c i do w a r s tw y sz la c h e c k ie j o b o k p e w n e g o ra d y k a liz m u , k tó ry p o c h o d z i z g łę b o k ie g o o d c z u c ia n ę d z y i k rz y w d lu d u . A u to rk a , z o rje n to w a n a z n a k o m ic ie w c a ły m m a te rja le k r y ty c z n y m (ta k p o lsk im ja k i z a g r a n ic z n y m ) o d n o śn ie do „ P r z e d w io ś n ia “ , r o z b ie ra p o sz c z e g ó ln e g ło sy , a g łó w n ie te , k tó r e u z n a ły p is a rz a z a a p o s to ła cz e rw o n e g o s z ta n d a ru . Ż e Ż e ro m sk i n ie id e n ty fik o w a ł się z B a ry k ą , o tem o n sa m ja s n o m ó w i; s tw ie rd z a te ż , ż e „ P rz e d w io ś n ie “ m ia ło b y ć o s tr z e że n ie m n ie a p o te o z ą c z y n u B a ry k i.
In n y m p r o b le m e m s p o łe c z n y m , p o tr a k to w a n y m sz e ro k o w „ P r z e d w io ś n iu “ , je s t k w e s tja ż y d o w s k a , k tó r a ró w n ie ż z a n ie p o k o iła w ie lu k r y ty k ó w . N ucci s łu s z n ie w y ja ś n ia , że s ta n o w is k o Ż e ro m sk ie g o w o b e c Ż y d ó w o p ie ra się n a te m u c z u c iu h u m a n ita rn e m , k tó r e s ta le z w r a c a je g o c z u jn ą u w a g ę , ta m , g d z ie je s t n a jw ię k s z a n ę d z a . J a k g łę b o k o z ro z u m ia ła N ucci tę je g o c h r z e ś c ija ń s k ą m iło ść b liź n ie g o , k tó r a n ie g a rd z i Ż y d e m a n i S a m a ry ta n in e m , św ia d c z ą jej s ło w a : „A q u e s to p r o p o s ito si p u ô a g g iu n g e re c h e p ro p rio in Ż e ro m sk i lo s c ritto r e e s e c ra to d a m o ite m e n ta lità p ic c in e , e h e d e lla re lig io n e c e rc a n o so lo la fo rm a , a le g g ia sp e sso lo s p irito d ei q u a ttr o V an g e li p e r q u e llo e h e r ig u a r d a la s c o n fin a ta c a rità v e rs o le m i- s e rie u m a n e *.
P ro b le m y n a c jo n a lis ty c z n e , z a w a r te w II cz ęści r o z p r a w y p o s ia d a ją p r o s tą lin ję w y ty c z n ą : d ą ż e n ie — w n a jro z m a its z y c h fo r m a c h — do n ie p o d le g ło ś c i i p o tę g i o jc z y z n y . N ucci u ję ła je w d w a ro z d z ia ły . P ie r w s z y : „ P r ą d y n a c jo n a lis ty c z n e w P o lsce z a cz asó w n ie w o li“ d z ie li się z n ó w n a c z ę ś c i: „ O k re s p o w s ta ń “ , „ O k re s p o p o w s ta n io w y “, „ S p o jr z e n ie w p r z e s z ło ś ć “ . R o z d z ia ł II „ E le m e n ty n a c jo n a lis ty c z n e w P o ls c e w o ln e j“ z a w ie ra w ie le p ie rw ia s tk ó w so c ja ln y c h , k tó r e o m ó w iliśm y ju ż w cz. I. „ Ż e ro m sk i a b o ls z e w iz m “ , łą c z y się siln ie z ro z d z ia łe m „ K r y ty k a a P rz e d w io ś n ie “, g d z ie N ucci p o le m iz u je z k r y ty k a m i p rz y p is u ją c y m i Ż e ro m s k ie m u id e e k o m u n is ty c z n e . U w y d a tn ia te ż n a k a ż d y m k r o k u p o d k ła d śc iśle n a r o d o w y , k tó r y je s t u Ż e ro m sk ie g o z a w s z e n a d n ie w s z y s tk ic h re fle k ś y j sp o łe c z n y c h i p o lity c z n y c h .
W c a łe j te j II cz ęści u ja w n ia się o g ro m n a s y m p a tja a n a w e t m iło ść a u to r k i d la P o ls k i. K u lt d la p o ls k ic h b o h a te r ó w i p o lsk ic h r y c e rs k ic h tr a d y c y j, w c z u c ie się w r u c h n ie p o d le g ło śc io w y , w p r o b le m e k s p a n s ji p o lsk ie j n a k r e s a c h w s c h o d n ic h i tr a g e d ję k re s o w c ó w po r e w o lu c ji ro s y js k ie j, z ro z u m ie n ie w s z y s tk ic h d rg n ie ń i w a h a ń d u s z y p o lsk ie j i jej g ro m a d n y c h o d ru c h ó w , o to n ie z m ie rn ie m iłe ce ch y , k tó r e , n ie z a le ż n ie o d w a lo ró w n a u k o w y c h p ra c y , p o d b ić m u s z ą c z y te ln ik a . R o z p ra w a c a ła o p a r ta je s t o s z e r o k ie tło h is t o r y c z n o - k u l t u r a ln e P o lsk i, ja k o te ż o w s p ó łc z e s n ą lit e r a tu r ę e u ro p e js k ą . A u to rk a d a je d o w o d y z n a jo m o ś c i sz c z e g ó ln ie lite r a tu r y ro s y js k ie j i f r a n c u s k ie j, z e s ta w ia ją c z o b c e m i p o w ie ś c ia m i m o ty w y i p o sta c ie Ż ero m sk ieg o . W s p r a w o z d a n iu n a s z e m p o m in ę liś m y m o ż e n ie je d n o , lu b r o z p ra w iliś m y się z b y t p o b ie ż n ie z ja k ie m ś z a g a d n ie n ie m : c h o d z iło n a m je d n a k g łó w n ie o z a tr z y m a n ie się n a d tem i p ro b le m a m i, k tó r e s ą b a rd z ie j s p o r n e lu b te ż m o g ą rz u c ić św ia tło n a p s y c h ik ę a u to ra . P o d k re ś liliś m y ta k ż e z n a m ie n n e c e c h y a u to rk i, k tó r e z n a la z ły o d b ic ie w te j p ra c y .
K o ń cz ąc n in ie js z y a r ty k u ł tr z e b a stw ie rd z ić , ż e p ra c a N ucci je s t c ie k a w a z d w u w z g lę d ó w :
