IN S T Y T U T ŚLĄSKI W KATOWICACH
Komunikat nr. 4
Plan regionalny Zagłębia G órniczo-Przem ysłow ego i prace nad jego przygotowaniem
R o z m ie sz c ze n ie kopalń na t er e n ie zagłębia w ę g lo w e g o Znaczna część tery to r jum W ojew ództw a Śląskiego wchodzi w skład tak zw. Polsko-Śląskiego zagłębia węglowego. Zachodnie czę
ści tego zagłębia należą do Niem iec i Czechosłowacji, w schodnie leżą w granicach W ojew ództw a Kieleckiego i K rakow skiego. O gólna po
w ierzchnia zagłębia w granicach zajętych przez u tw ory produktyw ne w ęgla kam iennego w ynosi około 5.400 km kw adratow ych. Z tego należy:
(P o r. S tefan C zarnocki „O bjaśnienia do m apy bogactw kopal
nych P olski.“ )
P olska część zagłębia węglowego podzielona jest między trz y wo
jew ództw a, przyczem na w ojew ództw o śląskie przypada 2.380 km kw, na woj. krakow skie — 1.300 km kw, na woj. kieleckie — 200 km kw.
Jeśli spojrzym y na rozmieszczenie kopalń na powyższym terenie, zauw ażym y w yraźnie w ystępujący jeden głów ny obszar eksploatacji, ciągnący się od gran icy niemieckiej m iędzy Z abrzem a B ytom iem w kie
runku południow o-w schodniem aż po D ąbrow ę G órniczą i Maczki. P oza tern najw iększem skupieniem kopalń znajdują się jeszcze trz y pom niej
sze skupienia, a m ianow icie: w obszarze rybnickim , łazisko-m ikołow- skim i jaw orznicko-sierszańskim .
Takie rozmieszczenie kopalń tłómaczy się częściowo rozłożeniem i obfitością pokładów węgla, częściowo zaś w arunkam i jego eksploatacji.
Znaczenie poszczególnych obszarów eksploatacji, o których wyżej m o
wa, w ystąpi w yraźnie, jeśli przyjrzym y się produkcji węgla na tych ob
szarach. B iorąc pod uw agę przeciętną produkcję z lat 1929 i 1930 p rz y p a d a :
na głów ny obszar eksploatacji . . . 23.250.647 ton — 67.9%
„ obszar r y b n i c k i ... 4.368.926 „ —• 12.9%
do Polski . . .
„ N iem iec . .
„ Czechosłowacji
3.880 km kw adratow ych
na obszar łazisko-m ikołowski . . . 2.997.213 ton — 8.5%
„ „ jaw orznicko-sierszański . 1.779.140 „ — 5.0%
„ kopalnie o d o s o b n io n e ... 2.033.255 „ — 5.7%
Pow yższe bogactw a kopalne stanow ią potężną dźw ignię dla całego życia gospodarczego tego terenu. D aje się to szczególnie w yraźnie za
uważyć n a w spom nianym głów nym obszarze eksploatacji, na którym wszelkie zjaw iska gospodarcze intensyfikują się w niezw ykle silny spo
sób. Do jakich rozm iarów natężenie to dochodzi, m ogą zilustrow ać przytoczone niżej dane statystyczne, oraz niektóre cyfry porów naw cze z innych okolic Polski.
P rzejaw y życia g o s p o d a r c z e g o
U przem yslow ienie. N a w spom nianym terenie, k tórego pow ierzch
nia wynosi około 650 km lew, mieści się około 360 większych zakładów przem ysłow ych (od 20 robotników w zw yż), zatrudniających około 168.000 robotników . (C y fra ta jest przeciętną zatru d n ien ia z lat 1929, 1930 i 1931). A więc na jeden kilom etr k w adratow y w ypada tu ta j przeciętnie 258 robotników . C y fra ta określa nam stopień uprzem ysło
w ienia tego obszaru. Dla okolic W arszaw y w ynosi ona około 3 ro botników .
Gęstość zaludnienia w ynosi tu przeciętnie około 17 m ieszkańców ' na i ha, podczas gdy przeciętna ta dla Polski w ynosi 0.827.
R ozm ieszczenie w iększyc h skupień ludzkich. N a 650 km kw tego obszaru m ieści się 40 m iast i o sie d l o m iejskim charakterze. O siedla te w wielu m iejscach g ra n ic zą bezpośrednio ze sobą, tw orząc wielkie zlew ające się ze sobą kom pleksy m iejsk ie..
Gęstość sieci d ro g o w ej N a 1 km kw przypada tu około 16 km d ró g bitych. O dpow iednia cyfra dla całości P ań stw a P olskiego w yno
si o 126 km.
Obciążenie ruchem m echanicznym a rteryj kom unikacyjnych osią
ga na w ażniejszych odcinkach jak np. K atow ice— K ról. H u ta , K a to wice— Siem ianow ice— C horzów i t. p. 26000 ton na dobę. O wielkości ruchu na tych drogach może dać pojęcie porów nanie z tak w ażną a r- te rją kom unikacyjną, jaką je st dro g a państw ow a W a rsza w a— K raków , której obciążenie ruchem m echanicznym w ynosi w m iejscach n a jru c h liwszych 350 ton.
Postulaty życia g o s p o d a r c z e g o i wymagania urbanistyczne S topień w ykorzystania g ru n tu , a także różnorodność i sprzeczność zadań, jakie m a on często do spełnienia, pow oduje pow staw anie licznych tarć i kolizyj. O trudności godzenia, choćby w pew nej m ierze, tych
Komunikat Insty tu tu Śląskiego w Katowicach nr. 4 3
sprzeczności przekonać m ogą podane niżej postulaty niektórych w aż
niejszych gałęzi życia gospodarczego:
W ym aganiem górnictw a, k tó re stanow i podstaw ę rozw oju tego te
renu jest możliwie nieograniczona możność eksploatow ania bogactw ko
palnych ziemi. Zabudow yw anie terenów o wysokiej w artości górniczej i zw iązana z tern konieczność pozostaw iania filarów oporow ych powo
duje m arnow anie olbrzym ich zasobów węgla, jednocześnie nienależyte uzgodnienie zam ierzeń budow lanych z górniczeini pociąga za sobą szko
dy m aterjalne dla jednej i d rugiej strony, przez niszczenie budynków lub konieczność płacenia odszkodowań.
Z d rugiej strony silnie dający się odczuw ać głód m ieszkaniow y dom aga się akcji budowlanej w jaknajw iększych rozm iarach i na tere
nach posiadających najlepsze w arunki higieniczne bez względu na ich w artość górniczą.
Jednym z najw ażniejszych postulatów kom unikacji dalekobieżnej są drogi nieobudow ane i możliwie izolowane od ruchu lokalnego. Jed y nie takie drogi d ają gw arancję bezpieczeństwa ruchu i pozw alają na rozw inięcie większych szybkości.
B udow nictw o, idąc po linji najm niejszego oporu, sadow i się chęt
nie w zdłuż istniejących dró g bez względu na ich znaczenie kom unika
cyjne (odpada bowiem w ten sposób koszt zakładania ulic dojazdow ych).
N a terenie Zagłębia m am y cały szereg w ażnych a rte ry j kom unikacyj
nych, k tóre na przestrzeni wielu kilom etrów są niemal całkowicie obu
dowane. Ich w artość dla ruchu dalekobieżnego spadła przez to do mi
nim um.
W zględy na łatwość kom unikacji i ekonom ję czasu dojazdów wy
m agają, by kolonje mieszkalne położone były od w arsztatów pracy w ta kiej odległości, której przebycie pieszo nie w ym agałoby więcej jak 30 m inut m arszu.
W zg lęd y higieniczne każą sytuow ać kolonje te w ten sposób, by nie odczuwały one uciążliwych skutków sąsiedztw a zakładów przem y
słowych w form ie szkodliwych dla zdrow ia wyziewów i dym ów, hała
sów, w strząsów i t. p. K olonje te powinny być w m iarę m ożności od terenów przem ysłow ych izolowane pasami zieleni w postaci lasów lub ogrodów .
O g ó ln e zadania regulacji
„S am o rz u tn y “ i od przypadku jedynie zależny sposób regulow a
n ia takich i tym podobnych zagadnień nie daje zadaw alających rezu lta
tów, co zresztą „n a oko" m ożna stw ierdzić w wielu m iastach i osiedlach fabrycznych zagłębia. Jest to zrozum iałe, jeśli się zważy, że niezliczone
urzędy, instytucje i osoby pryw atne, zarządzające terenam i lub w yw ie
rające pośredni wpływ n a sposób ich użytkow ania, działają często ro z
bieżnie a praw ie zawsze bez należytego porozum ienia się ze sobą. R e
zultatem teg o „system u" jest chaotyczność gospodarki terenow ej i za
budow ania. W odniesieniu do tego sam ego teren u istnieją często różno
rodne sprzeczne zam ierzenia inw estycyjne. F a k ty takie przew ażnie w y
chodzą na jaw dopiero wówczas, gdy jedna robota jest już w ykonana, uniem ożliw iając lub u tru d n ia ją c w w ysokim stopniu przeprow adzenie innej w ażniejszej inw estycji.
U zgodnienie i w zajem ne sharm onizow anie różnorodnych potrzeb terenu i zam ierzeń inw estycyjnych jest zadaniem planów regulacyjnych i regjonalnych. P rac e te, które zn a jd u ją się u nas jeszcze „in statu nascendi“ , (gdyż pierw sze nasze biu ro planu regjonalne w arszaw skie pow stało w r .1930), i k tóre często z tru d em wywalczać sobie m uszą praw o obyw atelstw a, są dzisiaj w krajach zachodnich, szczególnie w u- przem ysłow ionych, szeroko rozbudow ane. N aw iasem tu w spom nę je
dynie, że w A nglji istnieje obecnie ponad 50 kom itetów planow ania regjonalnego, które obejm ują sw oją działalnością więcej niż V 6 część całego k ra ju . W N iem czech działa takich kom itetów kilkanaście.
Plan reg io n a ln y za głębia g ó r n icz o -p r z e m y s ło w e g o
Jeśli chodzi o plan regjonalny Zagłębia górniczo-przem ysłow ego, to m a ona poza w spom nianem i ogólnem i celami jeszcze inne bardzo w ażne zadanie do spełnienia, jakiem jest gospodarcze zespolenie trzech jego części, sztucznie podzielonych przez daw ne granice polityczne.
Obecnie różnice m iędzy tem i trzem a częściam i dają się w wielu dzie
dzinach jeszcze bardzo w yraźnie zauw ażyć. W ystarczy wskazać na sieć kom unikacyjną, k tó ra daleka jest jeszcze od należytego zespole
nia. Skutek jest ten, że często przejazd do m iejscowości blisko położo
nych, lecz znajdujących się po d ru g iej stro n ie daw nej granicy, trw a znacznie dłużej, niż do odległych m iejscow ości w obrębie tegosam ego daw nego zaboru.
P ro g ra m pracy n ad planem regjonalnym m ożna naogół podzie
lić na trzy etapy, a m ianow icie:
1. S tu d ja ogólne, k tó ry ch celem jest określenie g ran ic regjonu, po
dział jego na strefy , oraz danie ogólnych w ytycznych dla p rzy szłych prac projektodaw czych.
2. Inw entaryzacje i przygotow yw anie podkładów. P ra c a ta polega na grom adzeniu w szystkich tych danych, k tóre będą m iały decy
dujący wpływ na przyszłe prace projektodaw cze, a więc granic n a dań górniczych z rozróżnieniem terenów , k tó re ze względów g ó r
niczych m niej lub więcej n ad ają się do zabudowy, granic lasów
Komunikat Insty tu tu Śląskiego w Katowicach nr. 4 5
państw ow ych i pryw atnych, terenów rozparcelow anych dla celów budowlanych, wszelkich istniejących, oraz projektow anych pasów kom unikacyjnych i innych zam ierzeń inw estycyjnych. Jedynie p ro jekty oparte na takich danych będą m iały realną w artość i pozwo
lą uniknąć w m iarę m ożności tarć na tle krzyżujących się inte
resów.
3. P race projektodaw cze polegają na opracow aniu planów użytkow a
nia terenów przy uw zględnieniu takich rodzajów , jak tereny pod budow nictw o mieszkalne, tereny przem ysłow e, rezerw aty zieleni, pasy kom unikacyjne i t. d. W zależności od potrzeby plany te opracow ane byw ają w różnych skalach.
P r a c e biura planu r e g io n a ln e g o
B iuro planu regjonalnego zagłębia górniczo-przem ysłow ego w ciągu pierw szego roku sw ojego istnienia, poza czysto organizacyj- nem i pracam i, w ykonało znaczną część studjów ogólnych oraz zapo
czątkow ało prace inw entaryzacyjne.
S tu d ja ogólne polegały na graficznem przedstaw ieniu takich spraw , jak: gęstość zaludnienia, rozmieszczenie osiedli (z rozróżnie
niem wielkości), rozmieszczenie bogactw kopalnych, kopalń (z podzia
łem według wielkości produkcji), zakładów przem ysłow ych (z podzia
łem według rodzaju i ilości zatrudnionych robotników ), uprzem ysło
w ienia gm in, obciążenia ruchem kołowym d ró g i t. d. S tu d ja te dały ogólną charakterystykę terenu, pogląd na niektóre ważniejsze potrzeby regulacyjne, oraz um ożliwiły określenie granic regjonu i jego podział na strefę regjonów szerszego i ścisłego, k tó ry pokryw a się m niej wię
cej ze w spom nianym wyżej głów nym terenem eksploatacji węgla. P o dział ten odpow iada rozm aitem u program ow i prac b iura w obu tych strefach: Jeśli chodzi o regjon ścisły, to biu ro przew iduje opracow anie dla całego obszaru możliwie szczegółowego planu użytkow ania tere
nów, a ponadto dążyć będzie do opracow ania tu ta j w jaknajszerszej m ierze łącznych planów zabudow ania dla większych kompleksów m iast i osiedli fabrycznych. S praw y regulacyjne takich osiedli zazębiają się w zajem nie do tego stopnia, że indyw idualne plany zabudow ania trac ą tu wszelką rację bytu, a plany użytkow ania przestają być w ystarczają- cem załatw ieniem potrzeb regulacyjnych. P la n y te m uszą być opraco
wane w ścisłej łączności z otaczającym obszarem regjonu szerszego.
D la tej drugiej strefy będą sporządzone plany użytkow ania terenów o różnym stopniu dokładności zależnie od gęstości zaludnienia, u prze
m ysłow ienia i innych okoliczności, jak np. znaczenie krajobrazow e lub letniskow e danego terenu.
N a podstaw ie przeprow adzonych dotychczas studjów m ożna dzi
siaj już określić niektóre części szerszego regjonu, które będą m usiały
być szczegółow iej potraktow ane w przyszłych pracach projektodaw czych biura. S ą niem i przedew szystkiem całe zagłębie Rybnickie oraz szeroki pas ciągnący się od R ybnika m iędzy g ran icą niem iecką a linją kolejow ą R ybnik - O rzesze - M ikołów - K atow ice, a ponadto przem y
s ło w o -g ó rn ic z e o b sz a ry : M ikołowsko - Łaziski i C hrzanow sko - T rz e biński.
In s. Sta n isła w P iotrow ski.
U W A G A : Z E Z W A L A S I Ę N A D O W O L N E K O R Z Y S T A N IE Z K O M U N IK A T Ó W I N S T Y T U T U Ś L Ą S K IE G O D L A C E L Ó W P R A S O W Y C H .
Tłoczono w Z akładach G raficznych K. M ia rk i Sp. Wyd. z o. p. w Mikołowie
