Anna Gumkowska
Przekładanie Arystotelesa : genologia
i translatologia
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 135-147
2009
Przekładanie Arystotelesa - genologia i translatologia
Starożytne korzenie
E u ro p e js k a re fle k sja g e n o lo g ic z n a sięg a sta ro ż y tn o ś c i. U jej p o c z ą tk ó w zw y k ło się staw iać A ry sto te le s a - p ra o jc a te o r ii lite ra tu ry . C h o c ia ż p o ja w iły się now e in te r p r e ta c je i o d c z y ta n ia jego d z ie ła 1, ja k n a p rz y k ła d ra d y k a ln y w n io se k D a n ie la de M o n tm o llin a o b e z p o w ro tn y m z a g in ię c iu tr a k ta t u P oetyki jak o te k s tu s ta n o w iąceg o s p ó jn ą całość i p rz e c h o w a n iu p rz e z w ie k i aż do d z is ia j p o d tą sa m ą n azw ą je d y n ie p ry w a tn y c h n o ta te k S ta g iry ty p rz y g o to w y w a n y c h do w y k ła d u 2, ch o c ia ż w śró d b a d a c z y ciąg le p o w ra c a p y ta n ie , o cz y m ta k n a p ra w d ę jest s ta ro ż y tn y te k s t, to cią g le p o w ie la n y je st p o g lą d o jego n o rm a ty w n y m i u p o rz ą d k o w a n y m c h a r a k te rz e . N ie c h o d z i m i je d n a k o n eg a c ję n o rm a ty w n e g o c h a r a k te r u P oetyki, lecz o z a sta n o w ie n ie się n a d ty m i z w ró c e n ie u w ag i ta k ż e n a jej o p iso w y c h a r a k te r i o b ec n e n a ró ż n y c h p ła s z c z y z n a c h n a p ię c ia .
1 C ie k a w e p ro p o z y c je in te r p re ta c y jn e P o etyki: P. R ic o e u r Temps et récit, É d . d u S e u il, P a ris 1984; M . G e llric h Tragedy and Theory. The Problem o f C o n flikt Since A risto tle,
P ric e to w n U n iv e r s ity P re ss, P ric e to w n 1988; Essays on A risto tle’s Poetics, e d . b y A. O k s e n b e rg R orty, P ric e to w n U n iv e r s ity P re ss, P ric e to w n 1992; V ic to r C a sto n
A ristotle on Consciousness, „ M in d . N e w S e rie s ” 2002 v o l 111 n o 444; J.T. K irb y
A ristotle on M eta p h o r, „ T h e A m e ric a n J o u r n a l o f P h ilo lo g y ” 1997 v o l 118 no 4; G. S ö rb o m A ristotle on M usic as R epresentation, „T h e J o u r n a l o f A e s th e tic s a n d A rt C r itic is m ” 1994 vol. 52 no 1; J.M . A rm s tro n g A ristotle on the Philosophical N a tu re o f
P oetry, „T h e C la s sic a l Q u a rte rly , N e w S e rie s” 1998 vol. 48 n o 2; G. Z a n k e r A risto tle ’s
„Poetics” and the P ainters, „T h e A m e ric a n J o u r n a l o f P h ilo lo g y ” 2000 vol. 121 n o 2, s. 225-235.
2 D . d e M o n tm o llin L a Poétique d ’A risto te, H . M e ss e ille r, N a u c h â te l 1951.
13
136
G a jd a w y ró ż n ia w d z ie ja c h g e n o lo g ii dw a okresy: s ta d iu m u n iw e rs a lis ty c z n e , trw a ją c e od sta ro ż y tn o ś c i p o w iek X IX , i n a u k o w e - o d p rz e ło m u X IX i X X w iek u . W p ie rw s z y m z n ic h g a tu n e k w a rto ś c iu je się ze w z g lę d u n a s to p ie ń w ie rn o ś c i r e g u ło m , a d e fin io w a n y jest jak o z b ió r n ie p r z e k ra c z a ln y c h re g u ł d o ty c z ą c y c h te m a ty k i, k o m p o z y c ji i s ty lu 3. R o z u m u ją c w te n sp o só b , g a tu n e k u A ry sto te le s a z o s ta je u to ż s a m io n y z sy s te m e m n a rz u c o n y c h n o r m i re g u ł, d z ia ła ją c y c h k o d y fik u ją c o . P oetyka jest p ie rw s z y m z a c h o w a n y m p o d rę c z n ik ie m g re c k im , k tó r y p ro b le m a - ty z u je p o e ty c k ą τέχ ν η . P ro b le m e m je st je d n a k to , ja k w ia d o m o , że p rz e trw a ła w je d y n y m rę k o p is ie Parisinus 1741 z X w ie k u z a w ie ra ją c y m je d y n ie p ie rw s z ą k sięg ę i to u sz k o d z o n ą n a k o ń c u . P o n a d to by ła te k s te m w s ta ro ż y tn o ś c i n ie z n a n y m , o czym p isz e T a d e u sz Sinko: „P oetyka A ry sto te le s a u g rz ę z ła , ja k się z d a je , w o sław io n ej p iw n ic y w S k e p sis, s k ą d ją w y d o b y ł d o p ie ro A n d ro n ik . A le i ta k n ie z n a jej a n i F ilo d e m , a n i H o ra c ju s z , n ie m ó w iąc o p ó ź n ie js z y c h ”4. P oza ty m tr a k ta t n ie był p ie rw s z ą p ra c ą z d z ie d z in y te o r ii lite r a tu ry . S am A ry sto te le s p o w o łu je się d w a n a ś cie ra z y n a sw ych p o p rz e d n ik ó w , m .in . P ro ta g o ra s a , H ip p ia s z a z T azo s, E u k lid e s a , A rifra d e s a i G la u k o n a 5. N ie ja s n y s ta tu s te k s tu p o w o d u je , że w ciąż m n o ż ą się k o le jn e d o ty czą ce go h ip o tezy .
P rz y w o łu ją c A ry sto te le s a ja k o b a d a c z a z a jm u ją c e g o się g e n o lo g ią lite r a c k ą , n a jc z ę śc ie j m ó w i się o ty m , że w y ró ż n ił on p o e z ję e p ic k ą , tr a g e d ię , k o m e d ię , d y ty r a m b i n o m o s, a ze w z g lę d u n a fo rm ę w y p o w ied zi: liry k ę , d ra m a t i ro d z a j m ie s z a n y (e p o p e ję p o e ty c k ą )6. B ad acze n ie p o tr a f ią je d n a k o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , d la czego a k u r a t ta k ie g a tu n k i b ie r z e p o d u w ag ę A ry sto te le s i d la c z e g o o p ró c z d o g łę b n e g o o m ó w ie n ia s z tu k i tra g ic z n e j b r a k szerszeg o o p is u p o z o s ta ły c h typów . D ość w ą tp liw a je st p ró b a w y ja ś n ie n ia b r a k u a n a liz y c h o ć b y p o e z ji liry c z n e j z p o w o d u tr a k to w a n ia jej p rz e z G rek ó w b a rd z ie j jak o części m u z y k i (μ ε λ ο π ο ιία )7 n iż p o e z ji8. T ra g e d ie ta k ż e m ia ły b a rd z o siln y z w iązek z m u z y k ą - ju ż w sam ej n azw ie „ tr a g e d ia ” k ry je się słow o p ie ś ń . W id a ć to w y ra ź n ie zw łaszcza w n a js ta rs z y c h u tw o ra c h , n a p r z y k ła d u A jsc h y lo sa , z c z a se m je d n a k g a tu n e k te n e w o lu u je i p a r t ii
3 S. G a jd a G atunkow e wzorce w y p o w ied zi, w: Współczesny ję z y k p o lsk i, re d . J. B a rtm iń s k i, W y d a w n ic tw o U M C S , L u b lin 2001, s. 257.
4 T. S in k o L itera tu ra grecka, t. 1, cz. 2: L itera tu ra klasyczna (w. V -IV p rze d Chr.), P A U , K ra k ó w 1932, s. 794.
5 T am że, s. 790.
6 A ry to te le s P oetyka, 1447a, 1477b.
7 T a k tłu m a c z y to n p : I. B y w a te r C om m entary (w: A r is to te lis D e arte poetica liber,
re c o g n o v it b re v iq u e a d n o ta tio n e c r itic a in s t r u x i t I. B y w ater, E d itio a lte ra , E T y p o g ra p h e o C la r e n d o n ia n o , O x fo rd 1909, s. 97).
8 H . P o d b ie ls k i Z arys i u k ła d p roblem atyki, w: A ry s to te le s P oetyka, p rz e k l. i o p ra c . H . P o d b ie ls k i, Z a k ła d N a ro d o w y im . O s so liń s k ic h , W ro c ła w 2 006, s. 50. Je ś li n ie p o d a ję in a c z e j, c y tu ję Poetykę w e d łu g teg o w y d a n ia . C y ta ty i o d w o ła n ia lo k a liz u ję w te k śc ie .
c h ó ra ln y c h jest z d e c y d o w a n ie m n ie j. P o d o b n ie ta je m n ic z e w y d a je się szczątk o w e p o tr a k to w a n ie te m a ty k i ja m b ó w i k o m e d ii, k tó r e m o ty w o w an e je st zazw yczaj z a g in ię c ie m fra g m e n tó w lu b części d z ie ła (s. 51). J e ś li n ie o d n a jd ą się k o le jn e k o deksy, w p ro w a d z a n ie e m e n d a c ji, p ró b y o d szy fro w y w an ia in te rp o la c ji czy u z u p e ł n ia n ie z a g in io n y c h fra g m e n tó w (lacuna) p rz y p o m in a b a rd z ie j tw o rz e n ie li te r a tu ry S F n iż b u d o w a n ie so lid n y c h , n a u k o w y c h p o d w a lin .
C h o ć b y ze w z g lę d u n a p rz e d s ta w io n e pow yżej w ą tp liw o ś c i, n ie m o ż n a je d n o z n a c z n ie stw ie rd z ić , że je s te śm y w s ta n ie z re k o n s tru o w a ć sia tk ę ta k s o n o m ic z n ą g a tu n k ó w o p isy w a n y c h p rz e z A ry sto te le s a . P o n a d to n a w e t w z a c h o w a n y m te k śc ie tr u d n o ściśle o k re ś lić z n a c z e n ie p o ję c ia g a tu n k u i z a k re s jego u ży cia . S y tu a c ję k o m p lik u ją d o d a tk o w o p rz e k ła d y , k tó re m im o p ró b u n ik n ię c ia tej n ie b e z p ie c z n e j p u ła p k i z g óry n a rz u c a ją o k re ślo n ą in te rp re ta c ję te k s tu . N a n ic się z d a je o d rz u c e n ie w ia ry w z a sa d ę fid u s interpres i z a sto so w a n ie tłu m a c z e n ia p a ra fra z u ją c e g o , a d a p ta cy jn eg o czy te ż im ita c ji. W p r z y p a d k u te k s tu z ta k o d leg łej k u lt u r y p rz e k ła d to cią g le jeszcze b a rd z ie j in te r p r e ta c ja z n a k ó w n iż ic h o d c z y ta n ie .
W ja k i sp o só b p rz e k ła d y s te ru ją n a sz y m o d b io re m , w ty m ta k ż e ro z u m ie n ie m p ro b le m a ty k i g e n o lo g ic z n e j u A ry sto te le sa ? J a k w id z im y g a tu n e k i ro d z a j o czam i p rz e k ła d ó w , to znaczy, w ja k im s to p n iu p rz e k ła d w pływ a n a o d b ió r i ro z u m ie n ie tej p ro b le m a ty k i?
Genologia a translatologia
D o sp o s o b u in te rp re to w a n ia tr a k ta t u z p e w n o śc ią p rz y c z y n iły się szerzej z n a n e n iż te k s t o ry g in a ln y p rz e k ła d y ła c iń s k ie p rz y g o to w a n e p rz e z V allę w 1498 ro k u i P a z z ie g o 9 z 1536 r o k u , te k s t w ło sk i S e g n ie g o 10 czy X V I-w ie c z n y S c a lin g e ra 11. J e d n y m z p ie rw s z y c h w P o lsce d zieł, w k tó ry c h w id a ć w p ły w Poetyki, są W ykłady poetyki M a c ie ja K a z im ie rz a S a rb ie w s k ie g o 12. P ierw sze p o ls k ie tłu m a c z e n ie tr a k
ta t u p rz y g o to w a n e p rz e z S ta n isła w a S ie d leck ieg o u k a z a ło się w K rak o w ie w 1887 ro k u .
N ie m ie js c e tu je d n a k n a p e łn ą a n a liz ę re c e p c ji tw ó rc z o śc i A ry sto te le s a i z a le ż n o ś c i p o sz c z e g ó ln y c h p rz e k ła d ó w od o k re ś lo n y c h kodeksów . J a k w sp o m n ia ła m , c h o d z i m i je d y n ie o n a k re ś le n ie o g ó ln eg o p ro b le m u , k tó r y m z p e w n o śc ią n a le ż a ło b y się z a ją ć b a rd z ie j szczeg ó ło w o , g d y b y sta n o w ił o n z a g a d n ie n ie c e n tr a ln e . O g ra n ic z ę się z a te m je d y n ie do k ró tk ie g o n a s z k ic o w a n ia z ja w isk a , do czego p o słu ż y m i je d e n z n a jb a r d z ie j ro z p o w sz e c h n io n y c h w P o lsce p rz e k ła d ó w : p o w sta ły 9 A ris to te lis Poetica p e r A le xa n d ru m Paccium , P atricium F lorentinum in latinum conversa,
W e n e c ja 1536.
10 B. S e g n i R hetorica e Poetica d ’A ristotele tradotte d i Greco in lingua vulgare, F lo re n c ja 1549.
11 J.C . S c a lin g e r Poetices libri V II, A p u d P e tru m S a ta n d r e a n u m 1594.
12 M .K . S a rb ie w sk i W ykłady p o e ty k i, p rz e k ł. i o p ra c . S. S k im in a , Z a k ła d N a ro d o w y
im . O s so liń s k ic h , W ro c ła w 1958.
13
138
w 1989 ro k u (k o rz y sta m z jego w z n o w ie n ia z ro k u 2006) i w y d a n y p rz e z Z a k ła d N a ro d o w y im . O ss o liń s k ic h (seria II B ib lio te k i N a ro d o w e j n r 209) p rz y g o to w a n y p rz e z H e n ry k a P o d b ie lsk ie g o n a p o sta w ie k ry ty c z n e g o w y d a n ia o x fo rd z k ie g o D o n a ld a W ilia m a L u c a sa (1 9 6 8 )13. T łu m a c z e n ie z e sta w ia m ta k ż e z w y d a n ie m oks- fo rd z k im R ud o lfa K a sse la 14 (1965), k o rz y s ta m ta k ż e w c e la c h p o ró w n aw czy ch z n ie co now szego te k s tu g re c k ie g o o p a trz o n e g o o b sz e rn y m k o m e n ta rz e m p rz y g o to w a n y m p rz e z In g r a m a B y w a te ra 15(1909).
P o d b ie ls k i w y c h o d z i z z a ło ż e n ia , że P oetyka A ry sto te le s a m a c h a r a k te r n o r m a ty w n y i jest w y ra z e m n ie ty lk o filo z o fic z n e j, lecz ta k ż e e p is te m o lo g ic z n e j p o sta w y S ta g iry ty - p rz e s trz e g a n ie z a sa d i n o rm , k tó re sta n o w ią k r y te r iu m w a rto ś c io w a n ia u tw o ró w je st je d n o c z e śn ie p o z n a n ie m w łaściw ej n a tu r y p o e z ji, „jej f o r m y , r o z u m ia n e j jak o u k ie r u n k o w a n a celow o a k tu a liz a c ja w e w n ę trz n y c h m o ż liw o śc i r o d z a ju lu b g a tu n k u lite r a c k ie g o ” 16. Z n a c z ą c y jest fa k t n ie z w y k le s iln ie p o d k r e ślan ej p rz e z tłu m a c z a i k o m e n ta to r a s tru k tu r y . Z g o d n ie z jego in te r p r e ta c ją A ry sto te le sa m o ż n a u z n a ć za je d n e g o z p ie rw s z y c h s tru k tu r a lis tó w , choć tr u d n o d o k ła d n ie w y w n io sk o w ać, ja k ro z u m ia n y jest te n te r m in . P o d b ie ls k i w e w stę p ie do sw ojego p rz e k ła d u p is z e n a s tę p u ją c o :
S tru k tu r a lis ty c z n ie u k ie r u n k o w a n a p o sta w a b a d a w c z a p ie rw sz e g o te o re ty k a lite r a tu r y u w id a c z n ia się ju ż w y ra ź n ie w n a k re ś lo n y m n a sa m y m w s tę p ie d z ie ła p ro g ra m ie . [...] W tej z a p o w ie d z i u d e rz a ją c a je s t św ia d o m o ść k ilk u is to tn y c h d la u ję c ia s tr u k tu r a lis ty c z - n eg o sp raw , a m ia n o w ic ie : r o z p a try w a n ia p o e z ji (tw ó rc z o śc i lite ra c k ie j) ja k o o d rę b n e j s z tu k i [...]. P o d r u g ie - św ia d o m o ść is tn ie n ia o d m ia n g a tu n k o w y c h i ro d z a jo w y c h w y z n a c z o n y c h p rz e z w ła śc iw ą k a ż d e m u z n ic h fu n k c ję . P o trz e c ie - is tn ie n ie is to tn y c h d la d z ie ła s z tu k i lite ra c k ie j s k ła d n ik ó w ilo śc io w y c h , k tó r e w e w s p ó łc z e sn e j te r m in o lo g ii m o g lib y śm y nazw a ć c z ą s tk a m i k o m p o z y c y jn y m i i „ ja k o śc io w y c h ”, k tó re , ja k w y n ik a z d a l sz y ch ro z w a ż a ń , s ta n o w ią o p rz y n a le ż n o ś c i g a tu n k o w e j u tw o r u .17
P o d b ie ls k i p o w o łu je się p rz y ty m n a tezę R o n a ld a S. C r a in e ’a 18, że s tr u k tu r a jest c e n tra ln y m p ro b le m e m P oetyki. O p ró cz w stę p u , w k tó ry m A ry sto te le s z o staje p rz e d sta w io n y jak o p ie rw sz y s tr u k tu r a lis ta , o ta k im s ta n ie rz e c z y p rz e k o n u ją ta k ż e k o m e n ta rz e p o ls k ie g o tłu m a c z a z a m ie sz c z o n e ju ż n a p ie rw s z y c h s tro n a c h Poetyki. W p rz y p is ie d o ty c z ą c y m w y m ie n ia n y c h p rz e z filo zo fa sk ła d n ik ó w ilo ścio w y ch i ja k o ścio w y ch czytam y:
13 A r is to tle Poetics, in tro d ., co m m . a n d a p p e n d ix e s b y D .W . L u c a s, O x fo rd 1968. 14 A r is to te lis D e arte poetica liber, re c o g n o v it b re v iq u e a d n o ta tio n e c r itic a i n s tr u x it
R. K assel, E T y p o g ra p h e o C la r e n d o n ia n o , O x fo rd 1965. Je śli n ie p o d a n o in a c z e j, te k s t o r y g in a łu c y tu ję w e d łu g teg o w y d a n ia .
15 De arte poetica liber, 1909.
16 H . P o d b ie ls k i Zarys i u k ła d p roblem atyki, s. 43. 17 T am że, s. 43-44.
18 R .S. C r a n e Poetic S tructure In L anguage o f A risto tle, w: te g o ż The Language o f Criticism
K o n te k s t ro z d z ia łó w X II i X X V I w s k a z u je , że z a p o w ia d a tu A ry sto te le s o m ó w ie n ie d w u o d m ie n n y c h ro d z a jó w części u tw o ru : ilo śc io w y c h , tj. k o m p o z y c y jn y c h , i jak o ścio w y ch , k tó re w e w sp ó łc z e sn e j te r m in o lo g ii m o ż n a b y n a z w a ć s t r u k tu r a ln y m i (n a p rz y k ła d f a b u ła, języ k , c h a r a k te r y s ty k a p o s ta c i).19
W p rz y to c z o n y m fra g m e n c ie w y ra ź n ie w id a ć o b ra n ą p rz e z b a d a c z a stra te g ię : d o p re c y z o w a n ie p ie rw sz e g o z d a n ia tr a k ta t u , u p rz e d z e n ie c z y te ln ik a , w ja k i sposób n a le ż y in te rp re to w a ć p o ja w ia ją c e się w te k ś c ie „ s k ła d n ik i”, i p o c z ą tk u jak iej s tr u k tu r y i jej e le m e n tó w się sp o d ziew ać o raz n a k ła d a n ie w sp ó łczesn ej te r m in o lo g ii na te k s t s ta ro ż y tn e g o filo zo fa . K o le jn y p rz y p is ta k ż e p rz e k o n u je c z y te ln ik a do z a p r o p o n o w a n e g o sp o s o b u m y ś le n ia : „N a uw agę z a s łu g u je o g ra n ic z e n ie p ro b le m a ty k i b a d aw czej do z a k re s u « jed n ej d y scy p lin y » (d o sło w n ie «m etody»), k tó r a w ty m w y p a d k u d o ty czy teg o , co d z isia j n a z w a lib y śm y « s tru k tu r ą u tw o ru » ”20. T ak p o d k re śla n e p rz e z P o d b ie lsk ie g o d o n io s łe te r m in o lo g ic z n ie „ s k ła d n ik i ro d zajo w e i ilo ścio w e” w y g lą d a ją je d n a k w te k ś c ie o ry g in a ln y m dość p o s p o lic ie , w p ie rw s z y m z d a n iu P oetyki, k tó re g o d o ty czy k o m e n ta rz , w y g ląd a to tak :
A risto t. P o et. 1447a 10 ε τ ι δ έ έ κ π ό σ ω ν κ α ι π ο ιω ν έ σ τ ΐ μ ο ρ ίω ν
A w ięc rz e c z o w n ik μ ό ρ ιο ν o z n a c z a ja c y „część, c z ą s tk ę ”21, A ry sto te le s p o łą c z y ł z z a im k a m i p y ta jn y m i π ό σ ο ς, η , ον („jak lic z n y ”) o raz π ο ιο ς , α, ον („ ja k i”), co m o ż n a p rz e tłu m a c z y ć jako: „z ilu i z ja k ic h c z ę śc i” . W tłu m a c z e n iu S in k i n ie z n a jd z ie się w ty m fra g m e n c ie ż a d n y c h sk ła d n ik ó w ilo ścio w y ch i jak o ścio w y ch , ale: „z ilu i ja k ic h części sk ła d a się u tw ó r”22.
Z k o m e n ta rz y P o d b ie lsk ie g o m o ż n a w n io sk o w ać, że c e le m S ta g iry ty je st o d k ry c ie s tr u k tu r a ln y c h a sp e k tó w p o e z ji, u p o d sta w k tó ry c h tk w ią w y m ie n ia n e p rz e z tłu m a c z a ju ż w p ie rw s z y m p rz y p is ie ro d z a je i g a tu n k i lite r a c k ie . G a tu n e k m oże się jaw ić się z a te m jak o k a te g o ria s ta b iln a , n ie p o d le g a ją c a w ię k sz y m m o d y fik a c jo m - część w c h o d ząca w sk ła d u p o rz ą d k o w a n e j s tru k tu ry . P o d b ie ls k i n ie jest w ty m sp o so b ie p o jm o w a n ia Poetyki o ry g in a ln y - jego o p ra c o w a n iu k o m e n ta rz y i p rz y p isó w z a rz u c a n o b r a k w łasn ej in te r p r e ta c ji o raz o g ra n ic z e n ie się do r e la c jo n o w a n ia p o g lą d ó w i u s ta le ń in n y c h b a d a c z y 23.
19 H . P o d b ie ls k i Zarys i u k ła d p roblem atyki, s. 3, p rz y p . 2. 20 T a m ż e , s. 3, p rz y p . 3.
21 P ierw sze z n a c z e n ie p o d a n e p rz e z A Greek-English L exicon (c o m p ile d b y H .G . L id d e l, R. S c o tt, re v ise d s u p le m e n t a n d ed . b y P.G.W. G la re , C la r e n d o n P re ss, O x fo rd 1996) to „ p ie c e , p o r tio n ”; w S ło w n ik u grecko-polskim (n a p o d st. s ło w n ik a Z . W ęclew sk ieg o o p ra c . O. J u re w ic z , W y d a w n ic tw o S z k o ln e P W N , W a rsz a w a 2001) to „część, c z ą s tk a ”. 22 A ry sto te le s P oetyka, w: Trzy po etyki klasyczne, p rz e k ł. i o p ra c . T. S in k o , W ro c ła w
1951, s. 3.
23 M . S u g ie ra M ythos, catharsis i mimesis. N o w e lektury „ P oetyki” A rystotelesa, w:
Po strukturalizm ie. Współczesne badania teoretycznoliterackie, re d . R . N y cz,
14
0
S tr u k tu ra lis ty c z n e p o d e jś c ie tłu m a c z a z je d n e j s tro n y m o ż n a w y ja śn ia ć m e to d ą u su w a n ia n ie d o p o w ie d z e ń i n ie ja s n o ś c i, b u d o w a n ia z w arteg o i sp ó jn e g o k o r p u s u d o ty czą ceg o te k s tu , k tó r y ju ż sa m w sobie s ta n o w i w y sta rc z a ją c ą za g a d k ę . Z d ru g ie j stro n y , być m o że w iele tłu m a c z y d a ta u k a z a n ia się tłu m a c z e n ia (1983) o b ecn eg o p ro f. d r h a b . H e n ry k a P o d b ie lsk ie g o , c z ło n k a P o lsk iej A k a d e m ii U m ie ję tn o śc i, w y k ład o w cy n a K U L -u , k tó ra to d a ta p rz y p a d a n a w ciąż trw a ją c y w P o l sce o k re s z a in te re s o w a n ia s tr u k tu r a liz m e m , o czy m św iad czą p ra c e b a d a c z y z p o l skiej szk o ły te o r ii k o m u n ik a c ji lite r a c k ie j. Je d n o c z e ś n ie jest to te ż czas ro z w o ju b a d a ń n a d p ro b le m a ty k ą g e n o lo g ic z n ą , z a p o c z ą tk o w a n y c h w la ta c h 50. p rz e z S te fa n ię S k w a rc z y ń sk ą 24. P rz y k ła d o w o w ty m sa m y m ro k u , co p rz e k ła d P o b ie lsk ie - go, u k a z u je się d z ie ło z b io ro w e Genologia polska25.
A m b ic ją p r z e k ła d u P o d b ie lsk ie g o , p o d o b n ie ja k M a n f re d a F u h r m a n n a (1976), R o se lu n e D u p o n t-R o c , J e a n a L a llo t (1980) czy S te p h e n a H a lliw e lla (1987), b y ło d o ta rc ie do z n a c z e ń o ry g in a łu d z ię k i m e to d z ie in te r te k s tu a ln e j, p o le g a ją c e j n a b a d a n iu z n a c z e ń te r m in ó w ta k ż e w in n y c h p is m A ry sto te le s a o raz re k o n s tr u k c ji w sp ó łc z e sn y c h im p o ję ć 26. J e d n a k , ja k słu s z n ie stw ie rd z a M a łg o rz a ta S u g ie ra , n ie w iele p o m a g a „ w racan ie do g re c k ie g o o ry g in a łu i p ie c z o ło w ita re k o n s tru k c ja z a k re s u z n a c z e n io w e g o słów, ja k ic h używ a A ry sto te le s. S p rz e c z n o ś c i ro d z ą się b o w ie m w c h w ili, k ie d y p rz y c h o d z i do o d n a jd y w a n ia ic h sen só w w ty m k o n k re tn y m te k ś c ie ”27 i n a le ż a ło b y d o d a ć , w k o n k re tn y m z d a n iu .
A ry sto te le s to g e n ia ln y e n c y k lo p e d y sta , k tó r y stw o rzy ł często p ie rw s z e sy ste m a ty c z n e p o d rę c z n ik i d la ró ż n y c h n a u k , je d n o c z e śn ie o rg a n iz a to r i sy ste m a ty z a - to r w ie lu d y sc y p lin w ie d z y 28. U p o rz ą d k o w a ł p o szczeg ó ln e n a u k i p rz y ro d n ic z e i h u m a n is ty c z n e , ja k p isz e T a d e u sz Sinko: „P ierw szy stw orzył p o jęcie k la s y fik a c ji i sys- tem o w o ści, o p a rte j o lo g ic z n e ro z c z ło n k o w a n ie c e c h ro z m a ity c h p rz e d m io tó w b a d a ń i ic h k la s ”29. S ta g iry tę m o ż n a z teg o p u n k tu w id z e n ia o k re ślić m ia n e m stru k - tu r a lis ty , ale je d y n ie w r o z u m ie n iu stw o rz e n ia s y s te m u is tn ie ją c y c h w G re c ji IV w ie k u z aso b ó w m y ślo w y ch czy u k ła d u n a u k w z g lę d e m sieb ie. N ie w y n ik a z tego, że sy s te m A ry sto te le s a , c zęsto ry so w an y szkicow o i w p o s ta c i n o ta te k z w ykładów , sta n o w i w k a ż d y m p rz y p a d k u sp ó jn ą , w e w n ę trz n ą s tr u k tu r ę . J e d n a k w tłu m a c z e n iu w sz e lk ie m o żliw e n ie s p ó jn o ś c i czy b r a k i są k a m u flo w a n e d z ię k i n a rz u c a n e j c z y te ln ik o w i s p ó jn e j, s tr u k tu r a ln e j w iz ji tłu m a c z a , n a k ła d a ją c e g o n a o ry g in a ł w sp ó łc z e s n y m u sp o só b m y ś le n ia i te r m in o lo g ię u k az y w a n e j w k o m e n ta rz a c h .
24 S. S k w a rc z y ń sk a Wstęp do n a u ki o litera tu rze, t. 1, P ax, W a rsz a w a 1954; t. 3, w c a ło śc i p o św ię c o n y p ro b le m o m g e n o lo g ic z n y m , w y d a n y z o s ta ł w ro k u 1965. 25 Genologia polska. Wybór tekstów, o p ra c . E. M io d o ń s k a -B ro o k e s, A. K u la w ik ,
M . T a ta ra , P W N , W a rsz a w a 1983.
26 M . S u g ie ra M ythos, catharsis i m im esis, s. 139. 27 T am że, s. 140.
28 T. S in k o L itera tu ra grecka, s. 795. 29 T am że, s. 796.
P rz e a n a liz u jm y k ilk a fra g m e n tó w , w k tó ry c h u s ta le n ie z a k re s u z n a c z e n io w e go p o ję c ia ro d z a ju i g a tu n k u n a s trę c z a je d n a k p e w n y c h tr u d n o ś c i. N a jw a ż n ie jsz y jest b e z w ą tp ie n ia in ic ju ją c y tr a k ta t fr a g m e n t, w k tó ry m o k re ś lo n y z o sta je p r z e d m io t w y k ła d u . W tłu m a c z e n iu P o d b ie lsk ie g o czytam y:
P rz e d m io te m teg o w y k ła d u n ie c h b ę d z ie sa m a s z t u k a p o e t y c k a , j e j i s t o t a i r o d z a j e o r a z w ł a ś c i w o ś c i k a ż d e g o z n i c h , sp o só b , w ja k i n a le ż y u k ła d a ć fa b u łę , a b y u tw ó r p o e ty c k i b y ł p ię k n y , jego s k ła d n ik i ilo śc io w e i ja k o śc io w e , a ta k ż e w s z y stk ie in n e sp raw y , k tó re w c h o d z ą w z a k re s tej d y sc y p lin y b a d a w c z e j.
Z d a n ie m tłu m a c z a A ry sto te le s z a m ie rz a w ięc n a jp ie rw an a liz o w a ć c z te ry kw estie: sa m ą s z tu k ę p o e ty c k ą , jej is to tę , ro d z a je s z tu k i p o e ty c k ie j o raz w łaściw o ści ro d z a jów. J e d n a k , g d y sp o jrz e ć n a te k s t o ry g in a łu , w ty m fra g m e n c ie z n a jd u ją się, z a m ia s t c z te re c h rzeczo w n ik ó w , je d y n ie tr z y o k re ś le n ia :
A risto t. P o et. 1447a 8 π ε ρ ι π ο ιη τικ ή ς αύτής τε κ αι τώ ν ειδ ώ ν αύτής, ην τ ιν α δύ ναμ ιν έκαστον ε χ ε ι, κ α ι πώ ς δ ε ι σ υ ν ίσ τα σ θ α ι τους μύθους ε ί μ έ λ λ ε ι κ αλώ ς εξ ειν ή π ο ίη σ ις, ε τ ι δε έκ πόσω ν κ αι π ο ίω ν έσ τι μ ο ρ ίω ν, δμ οίω ς δε κ αι π ε ρ ι τώ ν άλλω ν όσα τή ς αύτής έσ τι μ εθόδου, λ έ γ ω μ ε ν ά ρξά μ ενοι κατά φ ύ σ ιν π ρ ώ το ν άπό τώ ν π ρ ώ τω ν.
D la c z e g o z a te m tłu m a c z w p ro w a d z a aż c z te ry w ję z y k u p o lsk im ? W ła ś n ie ze w z g lę d u n a w ie lo z n a c z n y i p ro b le m a ty c z n y te r m in ε ίδ σ i, k tó r y m o ż e być tł u m a czo n y jak o „ k s z ta łt”, „ p o s ta ć ”, „w y g ląd ” czy „ fo r m a ”, w ła c in ie n a jc z ę śc ie j o d d a w an y jak o „ sp e c ie s ” lu b „ fo rm a ” .
P o d b ie ls k i o d d a je z a te m dw o m a o k re ś le n ia m i ró ż n e a s p e k ty je d n e g o te r m in u , m o ty w u ją c swój w y b ó r z p e w n o śc ią ty m , że ε ί δ σ ι o p ró c z w y k o rz y sta n e g o w tł u m a c z e n iu z n a c z e n ia „ ro d z a j” m a ta k ż e g łęb sze z n a c z e n ie o n to lo g ic z n e , k tó r e m o ż n a zd efin io w ać n a stę p u ją c o : „ k o n sty tu ty w n y e le m e n t d an eg o p r z e d m io tu , a w ięc c z y n n ik w rzeczy, k tó ry sp ra w ia , że d a n a rzecz, p o m im o w ie lu z m ia n , ja k im p o d le g a , jest ty m , czy m jest; z a c h o w u je sw ą to ż s a m o ś ć ” 30. To je d n o z p o d sta w o w y c h p o jęć filo zo fii A ry sto te le sa , u ży w an e zw łaszcza w Logice i M etafizyce. P rz y b ie ra o no u Sta- g iry ty ró ż n e z n a c z e n ia , o d w y g lą d u z e w n ę trz n e g o (Et. N I K . 1167a 5) p o id e ę ro z u m ia n ą w p la to ń s k i sp o só b (M et. 988b 1).
C zy żb y w p ie rw s z y m z d a n iu Poetyki A ry sto te le s, u ży w ając te r m in u ε ίδ σ ι, c h cia ł n a w ią z a ć do m y śli, że b y t jest z ło ż o n y z d w u zasad : z m ie n n e j m a te r ii i n ie z m ie n n ej fo rm y ro z u m ia n e j jak o is to ta k a ż d e j rz e c z y i p ie rw s z a jej s u b s ta n c ja 31? I czy oba te z n a c z e n ia są p o tr z e b n e do p ra w id ło w e g o o d c z y ta n ia z a w a rte g o w p ie rw szy m z d a n iu t r a k ta t u p o ję c ia „ ro d z a j” ? Z w ażając n a d o łą c z o n y w tłu m a c z e n iu do słow a „ ro d z a j” p ra g m a ty c z n y c h a r a k te r p rz y p is u , n ie jest to k o n ie c z n e . J a k k o m e n tu je tłu m a c z :
30 S ło w n ik term inów i pojęć A rystotelesow ych, u k ł. K. N a re c k i, o p ra c . D . D e m b iń s k a -
- S iu ry w: A ry s to te le s D zie ła w szystkie, t. 7, P W N , W a rsz a w a 1994, s. 41.
31 T am że, s. 41.
14
14
2
A ry sto te le s m a tu n a m y śli p rz e d e w sz y stk im e p o s, tra g e d ię o ra z k o m e d ię i p o e z ję „szy d e r c z ą ” p is a n ą w w ie rsz u ja m b ic z n y m . N a jw ię c e j u w ag i p o św ię c a je d n a k tr a g e d ii (VI- X X II), d u ż o m n ie j e p ic e (X X III-X X V I), ty lk o n ie w ie le k o m e d ii (III), b o sta n o w iła o n a p ra w d o p o d o b n ie łą c z n ie z „ ja m b a m i” p r z e d m io t z a g in io n e j części d z ie ła . N o m o s i d y ty ra m b jak o g a tu n k i liry c z n e , w k tó ry c h g ó ro w a ł e le m e n t m u zy czn y , n ie są n a to m ia s t p r z e d m io te m a n a liz y filo z o fa .32
R o z b ic ie z n a c z e n io w e rz e c z o w n ik a ε ί δ σ ι w e w stę p ie Poetyki n ie jest z a b ie g ie m w y ją tk o w y m i w iąże się z p e w n ą tr a d y c ją tr a n s la to r s k ą , p o ja w ia się n a p rz y k ła d ta k ż e w d u ż o sta rsz y m , a n g ie ls k im tłu m a c z e n iu p rz y g o to w a n y m p rz e z W ilia m a H a m ilto n a F y fe ’a:
L e t u s h e re d e a l w ith P o e t r y , i t s e s s e n c e a n d i t s s e v e r a l s p e c i e s , w ith th e c h a r a c t e r i s t i c f u n c t i o n o f e a c h s p e c i e s a n d th e w ay in w h ic h p lo ts m u s t b e c o n s tru c te d i f th e p o e m is to b e a su c cess; a n d also w ith th e n u m b e r a n d c h a r a c te r o f th e c o n s titu e n t p a r ts o f a p o e m , a n d s im ila r ly w ith all o th e r m a tte r s p r o p e r to th is sa m e in q u iry ; a n d le t u s, as n a tu r e d ire c ts , b e g in firs t w ith firs t p rin c i-p le s .33
T a k i p o d z ia ł n ie w y s tę p u je n a to m ia s t w p rz e k ła d z ie T a d e u sz a S in k i, w k tó r y m czy ta m y :
B ę d z ie m y m ó w ić o t w ó r c z o ś c i p o e t y c k i e j ja k o ta k ie j i o j e j r o d z a j a c h , ja k ie je s t d z i a ł a n i e k a ż d e g o z n i c h i ja k n a le ż y u k ła d a ć fa b u łę , je śli u tw ó r m a w y p aść a rty sty c z n ie ; a d a le j o ty m , z ilu i z ja k ic h c z y n n ik ó w s k ła d a się utw ó r, ró w n ie ż i o in n y c h rz e c z a c h , n a le ż ą c y c h d o teg o sa m e g o z a k re s u b a d a n ia .34
N ie w y stę p u je o n ta k ż e w n ie m ie c k im p rz e k ła d z ie O lofa G ig o n a:
W ir w o lle n h ie r v o n d e r D i c h t k u n s t sp re c h e n , i h r e n G a t u n g e n u n d d e r e n v e rs c h ie d e n e n E i g e n s c h a f t e n , f e rn e r d a v o n , w ie m a n d ie E rz ä h lu n g e n a u fb a u e n soll, w e n n d ie D ic h tk u n g sc h ö n w a rd e n soll, a u ß e r d e m , a u s w ie v ie le n u n d w e lc h e n T e ile n e in e D ic h tk u n g b e s te h t, u n d w as S c h le ß lic h n o c h z u d ie s e m G e g e n s ta n d e g e h ö r t.35
Być m o ż e u ży teg o w tłu m a c z e n iu P o d b ie lsk ie g o słow a n ie n a le ż y ro z u m ie ć jak o ściśle sp recy zo w an eg o te r m i n u czy n a u k o w e g o p o ję c ia i b e z z b ę d n y c h ro z trz ą s a ń m o ż n a je z a s tą p ić w p ie rw s z y m z d a n iu Poetyki in n y m , n a p rz y k ła d : „O sam ej tw ó r czo ści p o e ty c k ie j i jej f o r m a c h /p o s ta c ia c h /k s z ta łta c h ” . P rz y p is P o d b ie lsk ie g o w y ra ź n ie je d n a k re z y g n u je z w ie lo z n a c z n o śc i, p rz y p o m n ijm y : „A ry sto te le s m a tu na m y ś li p rz e d e w s z y stk im ep o s, tra g e d ię o raz k o m e d ię i p o e z ję sz y d e rc z ą ” 36.
32 H . P o d b ie ls k i Z arys i u kła d problem atyki, s. 3, p rz y p . 1.
33 A ristotle in 23 Volumes, t. 23, tr a n s . b y W .H . F y fe, C a m b r id g e , 1932. 34 A ry sto te le s P o etyka, w: Trzy po etyki klasyczne.
35 A ris to te le s Vom H im m el, Von der Seele, Von der D ich tku n st, ü b e rs. v o n O. G ig o n , D e u ts c h e r T a sc h e n b u c h -V e rla g , M ü n c h e n 1983, s. 391.
N ie k tó r z y b a d a c z e p o s u n ę li się n a w e t jesz c z e d a le j, a b y u s p ó jn ić z a w a rtą w p ie rw s z y c h z d a n iu Poetyki m y śl A ry to te le sa . J a k p is z e I n g r a m B yw ater, cy to w a n y ju ż w cześn iej fr a g m e n t 1447a 10 (ετι δε έκ πόσω ν κ αι π ο ίω ν έσ τι μ ορίω ν) w ie lu tłu m a c z y łą c z y n ie z rz e c z o w n ik ie m „ π ο ίη σ ις ”, a ze z n a jd u ja c y m się w cześn iej „εκ α σ το ν”, ε ιδ σ ί, co d a je o d m ie n n y sens: z a m ia s t „z ilu i z ja k ic h części sk ła d a się u tw ó r” p o w staje: „z ilu i ja k ic h części sk ła d a ją się p o sz c z e g ó ln e ro d z a je (ex quo et cuiusm odipartibus cinstent singulae species)”37 . D o d a tk o w a k o m p lik a c ją je st fa k t, że je d n y m z m o ż liw y c h tłu m a c z e ń ε ι δ σ ί jest ta k ż e „ g a tu n e k ” . O b a te r m in y w w ie lu w y p a d k a c h m o ż n a tra k to w a ć ja k o sy n o n im y . C zęsto filo z o f ic h n ie ro z ró ż n ia , m ie szając g a tu n e k - ε ι δ σ ί - z ro d z a je m - γ ε ν ο ί38.
O bydw a rz e c z o w n ik i is tn ie ją do d z isia j w g rece w sp ó łczesn ej i p o d o b n ie ja k k ie d y ś , m im o n ie c o o d m ie n n y c h o d c ie n i z n a c z e n io w y c h , często są n a w z a je m z a stę p o w a n e . M ó w i się n a p rz y k ła d „ k a ti a u to u to u e id o u s ” - coś teg o ro d z a ju ; n a to m ia s t n ie używ a się n ig d y „ k a ti a u tto u to u g e n o u s ” . Z d ru g ie j je d n a k stro n y , m ó w i się z a ró w n o „ a n th r o p in o g e n o s” - ro d z a j lu d z k i, ja k i „ a n th r o p in o e id o s ” . D o d z i siaj γ ε ν ο ί m a n a p ew n o je d n o z n a c z e n ie , k tó re g o ε ιδ σ ί jest p o zb aw io n y , a m ia n o w icie o d w o łu je się do k o rz e n i, do p o c h o d z e n ia . P ie rw sz y m z n a c z e n ie m te r m in u jest „ró d , p le m ię , p o c h o d z e n ie ” . Ε ιδ σ ί m ia ło b y z a te m dw a użycia: k o n k re tn e , o z n a c z a jące g a tu n e k , i n ie k o n k r e tn e n a o z n a c z e n ie g a tu n k u , ro d z a ju , form y, w ła śc i w ości, c h a ra k te ru .
T łu m a c z b o ry k a się z w ie lo z n a c z n o śc ią i s y n o n im ic z n o ś c ią ε ι δ σ ί . O to w p o n iż s z y m cy ta c ie te r m in te n z o sta je o d d a n y p o p o ls k u jak o „ s k ła d n ik ” i o p a trz o n y k o m e n ta rz e m o n ie ja s n o ś c i teg o fr a g m e n tu . P o d b ie ls k i je d n a k d o d a je , ju ż w sz a k że in te rp re tu ją c : „ K o n te k st z d a je się w skazyw ać, że c h o d z i tu o s k ła d n ik i tr a g e d ii, k tó re p o s ia d a ła ju ż e p o p e ja , a w ięc: fa b u łę , c h a r a k te r i m y ś le n ie p o s ta c i” 39:
A risto t. P o et. 1449a 9 το μεν οΰν έ π ισ κ ο π ε ΐν εί - ρ α ε χ ε ι ήδη ή τ ρ α γ ω δ ία το ΐς ε ϊδ ε σ ιν ίκα νώ ς η οΰ, αύτό τε κ α θ ’ αύτο κ ρ ΐν α ι κ α ι προς τά θ έα τρ α , άλλος λόγος.
N a to m ia s t r o z p a try w a n ie , c z y tr a g e d ia o s ią g n ę ła ju ż (w ó w czas) o d p o w ie d n i ro zw ó j w a s p e k c ie sw ych p o d sta w o w y c h s k ł a d n i k ó w , czy n ie , o ra z ro z strz y g n ię c ie teg o z a g a d n ie n ia ta k sa m e g o w so b ie , ja k i w o d n ie s ie n iu d o te a tr u , to z u p e łn ie in n y p ro b le m . (s. 14)
W y ra ź n y m sy g n a łe m o d tłu m a c z a , że A ry sto te le s p isz e o g a tu n k a c h lite r a c k ic h i d z ię k i te m u b u d u je ta k s o n o m ię je st fra g m e n t X II, w k tó r y m czytam y:
A risto t. P o et. 1452b: μέρη δε τ ρ α γ ω δ ία ς ο ί ς μεν ώ ς ε ϊ δ ε σ ι δει χ ρ ή σ θ α ι [15] πρότερον εϊπ ο μ εν
O k r e ś liliś m y u p r z e d n io te s k ła d n ik i tr a g e d ii, k tó re n a le ż y u z n a ć za jej s k ła d n ik i g a t u n kow e. (s. 38)
37 I. B y w a te r C om m entary, s. 98.
38 S ło w n ik term inów A rystotelesow skich, s. 41.
14
4
C o z o sta je o p a trz o n e n a s tę p u ją c y m k o m e n ta rz e m :
A ry sto te le s n ie w p ro w a d z a w p ra w d z ie p o ję c ia g a tu n k u lite ra c k ie g o , ale w ro z d z ia le V I, n a k tó ry się tu p o w o łu je , o k r e ś lił te s k ła d n ik i ja k o ta k ie , k tó re d e c y d u ją o ty m , że tr a g e d ia je s t w ła ś n ie tr a g e d ią , a n ie e p o p e ją czy k o m e d ią . P o za ty m w ro z d z ia le X X I p o ję c ie
ε ίδ σ ? t r a k t u je ja k o p o ję c ie g a tu n k o w e w z e s ta w ie n iu z sz e rs z y m p o ję c ie m „ r o d z a ju ” (γεν ο ? ).40
S p ó jrz m y z a te m n a fra g m e n ty , n a k tó r e p o w o łu je się k o m e n ta to r. W ro z d z ia le V I czytam y:
A risto t. P o et. 1450a - 8 π ά σ η ς τή ς τ ρ α γ ω δ ία ς μέρη ε ίν α ι εξ, κ α θ ’ ö π ο ι V τ ις έ σ τ ιν ή τρ α γ ω δ ία : τα ΰ τα δ ’ έσ τι μ ΰθος κ α ι η θη κ α ι λ έξις κ α ι [10] δ ιά ν ο ια κ α ι ό ψ ις κ α ι μ ε λ ο π ο ιία . ο ις μεν γά ρ μ ιμ ο ύ ν τ α ι, δύο μέρη έ σ τ ίν , ώ ς δε μ ιμ ο ύ ν τ α ι, εν, ά δε μ ιμ ο ύ ν τ α ι, τ ρ ία , κ α ι π αρά τα ΰ τα ούδέν. το ύ το ις μεν οΰν |ο ύ κ ο λ ίγ ο ι α ύ τ ώ ν | ώ ς ε ίπ ε ιν κ έ χ ρ η ν τ α ι τ ο ι ς ε ϊ δ ε σ ι ν : κ α ι γάρ γά ρ |ό ψ ι ς ε χ ε ι π ά ν | κ α ι ή θ ο ς κ α ι μ ύθον κ α ι λ έξιν κ α ι μέλος κ α ι δ ιά ν ο ια ν ώ σ αύτω ς. W y n ik a stą d , że k a ż d a tra g e d ia z a w ie ra sześć sk ła d n ik ó w , k tó re sta n o w ią o jej i s t o c i e , a m ia n o w ic ie : fa b u łę , c h a ra k te r, w y sło w ie n ie, sp o só b m y śle n ia , w id o w isk o i śpiew . [...] Ż a d n e g o in n e g o sk ła d n ik a n ie p o sia d a . W ie lu p o e tó w p o słu g u je się ty m i s k ł a d n i k a - m i, m o ż n a p o w ied zieć, ja k b y o d d z ie ln y m i ro d z a ja m i, a p rz e c ie ż k a ż d y d r a m a t sk ła d a się z a ró w n o z w id o w isk a , c h a r a k te r u , fabuły, w y sło w ie n ia, śp ie w u , ja k te ż m y śle n ia . (s. 21-22)
W ty m fra g m e n c ie z n o w u p o jaw ia się ε ίδ σ ? p r z e tłu m a c z o n e jak o „ s k ła d n ik ” i p o n o w n ie o p a trz o n e k o m e n ta rz e m o d y sk u s y jn o śc i m ie js c a ze w z g lę d u n a tr u d n e do o k re ś le n ia w ty m k o n te k ś c ie z n a c z e n ie 41. P rz y p o m in a to n ie c o k o n s tru k c ję igno tum p e r ignotum . T łu m a c z s ta ra się d ać w y raz sw o im w ą tp liw o ś c io m , ale je d n o c z e śn ie z a p ro p o n o w a ć w y jście, k tó r e p o zw o li u s p ó jn ić c a ły te k s t i w y w n io sk o w ać, że A ry sto te le s m y ś li w sp o só b s tr u k tu r a ln y o ro d z a ja c h i g a tu n k a c h lite r a c k ic h . Ju ż w e w stę p ie do d z ie ła p rz y ję to b o w ie m , że tr a k ta t d o ty c z y s t r u k tu r y u tw o ru 42.
W ra c a ją c do p rz y to c z o n e g o fr a g m e n tu , w k tó ry m w p o ls k im tłu m a c z e n iu z n a j d yw ały się „ s k ła d n ik i g a tu n k o w e ”, trz e b a d o d ać, że k o m e n ta to r pow oływ ał się jesz cze n a fra g m e n t ro z d z ia łu X X I p o to, ab y u k a z a ć w z a je m n ą re la c ję po jęć: είδσ? - γ ε ν ο ?. To o s ta tn ie m a by ć sz e rsz y m p o ję c ie m ro d z a ju . F ra g m e n t, o k tó r y m m ow a, to d e fin ic ja m etafo ry : A risto t. P o et. 1457b - 7 μ εταφ ορά δέ έ σ τ ιν ο νό μ α το ς ά λ λ ο τρ ίο υ έ π ιφ ο ρ ά η άπό τού γένο υ ς έ π ι είδ ο ς η άπό τού εϊδο υ ς έ π ι το γ έν ο ς η άπό τού εϊδου ς έ π ι ε ίδ ο ς η κα τά το ά νά λ ο γο ν. M e ta fo ra to p r z e n ie s ie n ie n a z w y je d n e j rz e c z y n a in n ą : z ro d z a ju n a g a tu n e k , z g a tu n k u n a ro d z a j, z je d n e g o g a tu n k u n a in n y , lu b te z p r z e n ie s ie n ie n a z w y z ja k ie jś rz e c z y n a in n a n a z a s a d z ie a n a lo g ii. (s. 76)
A ry sto te le s , że b y le p ie j z o b razo w ać o p isy w a n y p ro c e s, p o d a je p rz y k ła d y :
40 T am że, s. 38, p rz y p . 2. 41 T am że, s. 21, p rz y p . 7. 42 T am że, s. 3, p rz y p . 2, 3, 4.
A risto t. P o et. 1457b - 10 λέγω δε άπο γένο ς μεν [10] έ π ι είδος οιον „νη ύς δέ μοι ή δ ’ έστηκεν:” το γάρ όρ μ είν έ σ τ ιν έσ τά να ι τι. ά π ’ είδους δε έ π ι γένο ς „η δη μ υ ρ ί’ Ό δυσ σεύς έσ θλά ε ο ρ γ εν :” το γά ρ μ υ ρ ίο ν π ολύ έ σ τ ιν , ω νΰ ν ά ν τ ι τού π ο λ λο ΰ κ έχ ρ η τα ι.
P rz e n ie sie n ie n azw y ro d zajo w ej n a g a tu n e k m a m iejsce , g d y m ów i się n a p rz y k ła d „ tu ta j sto i m ój o k r ę t”. „S tać n a k o tw ic y ” w c h o d z i b o w iem w z a k re s p o ję c ia ro d zajo w eg o „ s ta ć ”. P rz e n ie sie n ie n azw y z g a tu n k u n a ro d zaj: „zaiste O d y s d o k o n a ł ty się c z n y c h c zy n ó w w s p a n ia ły c h ”. „T ysięcznych” zn acz y tu „w ielu ” i zo stało u ży te p rz e z p o etę z a m ia s t „w ielu ” . (s. 76)
O ile n a p o d s ta w ie p rz y to c z o n e g o fr a g m e n tu m o ż n a u s ta lić p e w n ą opo zy cję p o jęć ε ιδ σ ς - γένος, to p ierw szy b y łb y w ęższy i zaw ierał się w o g ó ln iejszy m d ru g im , tr u d n o je d n a k w ysuw ać w n io sk i g e n o lo g ic z n e . P o d a w a n e p rz y k ła d y n ie d o ty c z ą b o w ie m a n i ro d zajó w , a n i g a tu n k ó w lite r a c k ic h . W p e w n y c h w y p a d k a c h , zw łaszcza k ie d y m a się do cz y n ie n ia z m a te ria łe m za c h o w a n y m we fra g m e n ta c h , u o g ó ln ia n ie i p rz e n o s z e n ie je d n y c h re la c ji n a in n e k a te g o rie je st n ie s te ty n ie u n ik n io n e , c z a se m je d n a k m o g ą za ty m iść z b y t d a le k o id ą c e k o n se k w e n c je m e ry to ry c z n e .
G a tu n e k p o ja w ia się ta k ż e w p rz e k ła d z ie ta m , g d z ie n ie je st b e z p o ś re d n io o b ec n y a n i p o p rz e z te r m in ειδσς, a n i γένος. W ro z d z ia le p ią ty m , w k tó ry m A ry sto te le s p o ró w n u je e p o p e ję z tra g e d ią , czy ta m y : „P ew n e s k ła d n ik i są w sp ó ln e o b y d w u g a tu n k o m , n ie k tó re zaś p o s ia d a ty lk o tr a g e d ia ” (s. 18-19). Z e w z g lę d u n a c zy te ln o ść te k s tu tłu m a c z z d ecy d o w ał się n a w p ro w a d z e n ie d o d a tk o w e g o d o p e łn ie n ia , żeb y u n ik n ą ć dosłow nego, n ie z rę c z n e g o tłu m a c z e n ia , k tó re m o g ło b y b rz m ie ć ta k : „Z je d n ej stro n y część jest ta k a sa m a , z d ru g ie j w ła sn e m a tr a g e d ia ” . A by sprecyzow ać m y śl a u to ra , w y b ra ł z a te m słow o g a tu n e k , k tó re je d n a k w te k ś c ie o ry g in a łu n ie w y stę p u je :
A risto t. P o et. 1449b 16 μέρη δ ’ έσ τι τά μεν τα ύ τά , τα δε ίδ ια τή ς τ ρ α γ ω δ ία ς
K o n se k w e n c je in te r p r e ta c ji ta k ie g o p r z e k ła d u m o g ą p ro w a d z ić do w n io s k u , że z d a n ie m A ry sto te le s a epos i tr a g e d ia to g a tu n k i lite r a c k ie , choć w k o m e n ta rz u na k o le jn y c h s tro n a c h c z y te ln ik m o że się d o sz u k a ć in fo rm a c ji, iż filo z o f n ie w p ro w a dza te r m i n u „ g a tu n e k ” .
P o zb aw io n e k o m e n ta rz a te r m in y ειδ σ ς i γέ ν ο ς o k a z u ją się w ie lo z n a c z n e , u ży w a n e ra z w z n a c z e n iu b liż sz y m te r m in o lo g ii n a u k o w e j, ra z jak o rz e c z o w n ik i p o sp o lite p o z b a w io n e m e to d o lo g ic z n e g o b a g a ż u . W id a ć to b a rd z o w y ra ź n ie w ty c h p a r tia c h te k s tu , w k tó ry c h S ta g iry ta p o s łu g u je się rz e c z o w n ik ie m γένος. Je s t to je d e n z częściej w y s tę p u ją c y c h w g re c k ic h te k s ta c h w yrazów , w ję z y k u p o ls k im jego o d p o w ie d n ik ie m m o g ło b y b y ć ró w n ie ż n ie z w y k le w ie lo z n a c z n e i d z ię k i te m u b a rd z o w y g o d n e słow o „ s p ra w a ” . Z re sz tą γέ ν ο ς z o sta je p rz e z P o d b ie lsk ie g o ta k ż e tłu m a c z o n e ja k o „ s p ra w a ”, w w y b ra n y m p rz e z m n ie fra g m e n c ie w w y jątk o w o c ie k aw y m k o n te k ś c ie :
A risto t. P o et. 1454a 20 ε σ τ ιν δε έν έκά σ τω γ έ ν ε ι: κ α ι γάρ γυ νή έ σ τ ιν χρ η σ τή κ α ι δούλος, κ α ίτ ο ι γε ίσω ς το ύ τω ν το μεν χ είρ ο ν . το δε ολω ς φ α ύλό ν έσ τιν.
D r u g a sp ra w a , to - sto so w n o ść . C e c h ą c h a r a k te r u m o że być, n a p rz y k ła d m ę stw o , ale p rz e c ie ż n ie je s t sto so w n e d la k o b ie ty być m ę ż n ą lu b u c z o n ą . (s. 49)
14
5
14
6
Pow yższe ro z w a ż a n ia n ie m a ją p ro w a d z ić do w n io sk u , że A ry to te le s n ie zajm o w a ł się k w e s tia m i g e n o lo g ic z n y m i, gdyż filo z o f z p e w n o śc ią w p ro w a d z a ł ró ż n e g o ty p u p o d z ia ły p o sz c z e g ó ln y c h fo rm s z tu k i i d ą ż y ł do w p ro w a d z e n ia ic h k a te g o ry z a c ji. J a k pisał: A risto t. P o et. 1447b 27 τα ύ τα ς μεν οΰν λ έ γ ω τ ά ς δ ια φ ο ρ ά ς τώ ν τ ε χ ν ώ ν έν ο ις π ο ιο ύ ν τα ι τη ν μ ίμ η σ ιν T a k ie o to d o strz e g a m ró ż n ic e m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i r o d z a ja m i s z tu k ze w z g lę d u n a śro d k i n a ś la d o w a n ia . (s. 7) M a łg o rz a ta S u g ie ra , p rz y ta c z a ją c sta n o w isk o A d y N e sc h k e , w sk a z u je n a sp e cy ficzn y b łą d w ta k im c z y ta n iu tr a k ta tu , b y n a jego p o d sta w ie re k o n s tru o w a ć g reck ą h ie r a r c h ię g a tu n k ó w lite ra c k ic h :
D la te g o P oetyka [...] n ie je s t - ja k zaw sze d o tą d u trz y m y w a n o - s y s te m a ty k ą g a tu n k ó w - n ie p ró b u je ta k ż e u c h w y c ić i o p isa ć ró ż n y c h fo rm p o e z ji - jej c e le m je s t n a to m ia s t w p r o w a d z e n ie n a g r u n t tw ó rc z o śc i p o e ty c k ie j z a s a d o d k ry ty c h p rz e z filo z o fię p ra w n a t u r a l n y c h , k tó re p r z y b ie ra ją p o sta ć n o rm a ty w n e j p o e ty k i d r a m a tu .43
C h o d z i je d n a k ró w n ie ż o fa k t n ie p r z e k ła d a ln o ś c i k a te g o r ii m ię d z y ró ż n y m i k u l t u r a m i i e p o k a m i: „ N ie ty lk o le k tu ra , ale i tłu m a c z e n ie tr a k ta t u A ry sto te le s a to w o g ro m n y m s to p n iu sp raw a tra d y c ji. N ic w ięc d ziw n eg o , że tr u d n o się cza se m d o g rz e b a ć p o d w a rstw a m i ro z m a ity c h in te r p r e ta c ji, ja k ie o b ro sły jego te k s t, do s fo rm u ło w a ń sam eg o A ry s to te le s a ”44. Po p ie rw s z e łatw o z a p o m n ie ć o ty m , że te k s t Poetyki rz ą d z i się w ła sn y m i p ra w a m i, p o d ru g ie b a d a c z e z a n u r z e n i w e w sp ó łc z e sn o ści z a w ężają lu b ro z s z e rz a ją p o la zn a c z e n io w e te r m in ó w A ry sto te le s a , p o s łu g u ją się p o n a d to w sp ó łc z e s n y m i k ry te ria m i, k tó ry c h sa m a u to r Poetyki n ie używ ał, g dyż p o p r o s tu ic h n ie z n a ł b ą d ź n ie p o s trz e g a ł p ro b le m u w ta k ic h k a te g o r ia c h 45.
Wnioski metodologiczne
P o d su m o w u ją c ro z w a ż a n ia d o ty czą ce sp o s o b u tłu m a c z e n ia tr a k ta t u , p rz y ję ty c h w n im ro z s trz y g n ię ć i d o k o n a n y c h w y b o ró w językow ych, m o ż n a p o ra z k o le j n y pow ołać się n a sta n o w isk o M a łg o rz a ty S ugiery: Poetykę c z y ta n o ta k , b y d o sto so w ać jej tre ś c i do w ła sn y c h p r z e k o n a ń i z n a le ź ć w n ie j o d p o w ie d z i, k tó re o d p o w ia d a ły b y z a ło ż e n io m bad aczy . T ek st p o d d a w a n o ta k ż e
w ie lo k ro tn y m re w iz jo m filo lo g ic z n y m ta k , ab y sw o ją k o le jn ą w e rsją d o b rz e o d p o w ia d a ł b ie ż ą c e m u sta n o w i m y śli te o re ty c z n e j. P o w sta ła w te n sp o só b c h o ć b y a n a liz a tra g e d io - w ej katharsis p ió ra L e ssin g a . N ie in a c z e j te ż z n a le ź li sw ego p o p r z e d n ik a w A ry sto te le s ie
43 M . S u g ie ra M ythos, catharsis i m im esis, s. 141 (o ry g in a ł: A .B . N e s c h k e D ie „ P oetik” des
Aristoteles. T extstruktur u n d Textbedeutung, F r a n k f u r t 1980, s. 174). 44 T am że, s. 138.
fra n c u s c y s tr u k t u r a l iś c i , k tó r z y p o tr a k to w a li P oetykę ja k o w y k ła d ty p ó w lite ra c k ie g o d y s k u r s u .46
J a k d o w o d zą b a d a n ia a n tro p o lo g ic z n e , k u ltu ro w e czy k o m p a ra ty s ty c z n e , w ła sn ą ś w iad o m o ść i s ta n w ie d z y b a rd z o łatw o p rz e k ła d a się n a in n e sy s te m y k u ltu ry , n a w e t te b a rd z o o d leg łe w czasie.
Abstract
Anna GUMKOWSKA University of Warsaw
Translating Aristotle: Genology and Translatology
The author analyses Polish translation, by Henryk Podbielski, of Aristotle's Poetics, in order to identify what equivalents the translator has found for ei)=doj and ge/noj, which, in turn, affects one's understanding of the genological issues at stake: Can one possibly read and ancient text so that the original meanings of words could be reconstructed or their contemporary analogous terms/notions discovered on its basis? Translating through assumed resolutions removing unclear items of the original, as combined with a system of footnotes and commentaries, renders understanding of a literary genre akin to structuralist concepts.
46 T am że, s. 139.
