Lech Krzyżanowski
"Konserwacja malarstwa
sztalugowego" : międzynarodowa
konferencja, Toruń, 19-21
października 1970
Ochrona Zabytków 24/1 (92), 79-82
1971
patriotyczne i folklorystyczne znaczenie nowej placówki w ygłosił kierownik Wy działu Kultury PWRN w Opolu, mgr Zygmunt Śniadecki. Następnie zaproszeni goście zw iedzili teren skansenu. W obecnej chw ili zrekonstruowano 19 obiektów dużej i 5 obiektów m ałej architektury. Ponadto wyposażone są trzy zagrody z po wiatu oleskiego. W zabytkowych spichlerzach czynne są następujące wystawy: „Opolski Park Etnograficzny” — obrazująca rozwój placówki, w ystaw a — poligon ZZG INCO poświęcona środkom ochrony drewna, oraz w ystaw a opolskiej „Ce
p elii”. ,
Wieczorem w Klubie Związków Twórczych w Opolu odbyła się dyskusja, którą prowadził mgr inż. arch. Florian Jesionowski, prezes SARP Opole. Głos zabrali: prof, dr M. Znamierowska Prüfferowa, prof. dr M ieczysław Gładysz, prof, dr K. Zawistowicz-Adam ska, mgr inż. Halina Konopczyna, red. Ryszard Hładko, mgr inż. Jerzy Friemann, red. Zofia Kwiecińska oraz szereg osób z opolskiego
środowiska kulturalnego. Tematami poruszanymi w dyskusji były: społeczna po trzeba budowy ogólnopolskiej sieci parków etnograficznych, zadania oświatow e i polityczne parków etnograficznych, rola parków etnograficznych w e w spółczes nym życiu kulturalnym, parki etnograficzne a współczesna sztuka ludowa, ko nieczność szerszego zakresu badań muzeów etnograficznych i objęcie nimi dziedzin pokrewnych, trudności organizacyjne w ynikające z niedoskonałości przepisów, w y miana i współpraca m iędzy muzeami.
W trzecim dniu odbyły się dwie w ycieczki autokarowe po Opolszczyźnie: — jedna pod hasłem „Najpiękniejsze zabytki budownictwa i architektury” (pow. opolski, oleski, kluczborski), druga — „Polichromie gotyckie” (pow. brzeski).
i S ta n isła w P ilarski
„KONSERWACJA M ALARSTWA SZTALUGOWEGO”
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA. TORUŃ, 19—21 PAŹDZIERNIKA 1970
Siódma z kolei konferencja konserwatorska odbyła się w Sali Mieszczańskiej g o ścinnego Muzeum Okręgowego w Toruniu. Tym razem Ośrodek Dokumentacji Za bytków zorganizował ją w spólnie z Instytutem Zabytkoznawstwa i Konserwator stw a U niwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Konferencja zgromadziła jak
zwykle, znaczną liczbę uczestników krajowych <ok. 240 osób). W znacznie w ięk szym, niż zazwyczaj, stophiu w zięli w niej udział goście zagraniczni (23 osoby), a wygłaszając referaty i zabierając głos w dyskusji nadali toruńskiej konferencji charakter międzynarodowy.
W konferencji w zięli udział przedstaw iciele wszystkich ośrodków konserwator skich w kraju oraz następujących instytucji zagranicznych: Statens Museum for Kunst w Kopenhadze, Kansalis Museo w Helsinkach, Centraal Museum der Ge- m eente Utrecht w Utrechcie, Institut für D enkm alpflege w Erfurcie i Halle/Saale (NRD), Kunstm useum w Düsseldorfie (NRF), Institutet för m aterialkunskap Kungl. Konsthogskolan w Sztokholmie, Interm useum Laboratory w Oberlin stan Ohio (USA), W siesojuznaja Cientralnaja Nauczno-Issledow atielskaja Labor'atorija i Go- sudarstwiennaja Cientralnaja Chudożestwiennaja Nauczno-Restawracijonnaja Ma- stierskaja im. akademika I. E. Grabarja w M oskwie.
Komitet naukowo-orghnizacyjny konferencji pod przewodnictwem prof. Bohdana Marconiego na wniosek Ośrodka Dokum entacji Zabytków zaakceptow ał nową kon cepcję obrad. Wydrukowano m ianowicie w szystk ie referaty i kom unikaty (krajowe i zagraniczne w tłum aczeniu) oraz rozesłano je uczestnikom kilka tygodni przed konferencją, na której autorzy przedstawili jedynie streszczenia.
Cudzoziemcy otrzymali angielskie streszczenia prac polskich i oryginalne teksty referatów zagranicznych. W trakcie obrad towarzyszył im zespół tłumaczy; w y stąpienia gości zagranicznych w dyskusji były tłum aczone na bieżąco.
K onferencję otworzyła mgr Maria Charytańska, dyrektor Ośrodka Dokumentacji Zabytków. Przem ówienia powitalne w ygłosili: mgr M ieczysław Ptaśnik — dyrek tor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków M inisterstw a K ultury i Sztuki, prof, dr Józef M ikulski — prorektor dis nauki U niw ersytetu Mikołaja Kopernika w To runiu, doc. Ryszard K rzyw ka — dziekan W ydziału Sztuk Pięknych UMK i prof, dr Jerzy Remer — dyrektor Muzeum Okręgowego w Toruniu.
Obrady odbyły się w pięciu roboczych sesjach, na których przedstawiono stresz czenia referatów i komunikatów. I sesja — przewodniczący doc. dr W iesław Doma- słow ski (dyrektor Instytutu Zabytkoznaw stwa i K onserw atorstw a UMK). Referaty: prof. Bohdan M a r c o n i (PP Pracownie K onserw acji Zabytków, Warszawa) —
Z agadnienia estetyczn e w ko n serw a cji m a la rstw a szta lu g o w eg o ; dr Heinz A 11-
h ö f e r (Kunstmuseum, Düsseldorf, NRF) — Z u r R esta u rie ru n g m oderner K u n st-
o b iekte; doc. dr W ładysław Ś l e s i ń s k i (Studium K onserw acji Dzieł Sztuki ASP,
Kraków) — 250 lat recept na czyszczen ie obrazów ; mgr Rudolf K o z ł o w s k i (Państw owe Zbiory Sztuki na W awelu, Kraków) — Z agadnienia a rty sty c zn o -e s te -
ty c zn e ko n se rw a c ji w y b itn y c h dzieł m a la rstw a sztalugow ego; mgr Karol D ą b r ó w -
s к i (Katedra K onserw acji ASP, Warszawa) — N iek tó re k o n s e rw a to rsk ie d zia ła
nia p rzy obrazach szta lu g o w y ch ; mrg Aleksandra B o g d a n o w s k a (PKZ, Kra
ków) — P ro b le m y e s te ty c z n e zw ią za n e z u zu p e łn ie n ie m w a r stw y m a la rsk ie j p rzy
o b iekta ch ta b lic o w y c h ; mgr Hanna M a r k o w s k a (PKZ, Warszawa) — P ro
b le m y e s te ty c z n e i technologiczne ko n se rw a c ji X V I- w ie c z n e j ik o n y „Znam ienije”
z Topilca.
II sesja — przewodniczący doc. dr W ładysław Ślesiński. Referaty: Richard D. B u c k (Interm useum Laboratory, Oberlin) — T he D im ensional S ta b iliza tio n of th e W ood
S u p p o rts of P anel P aintings, w raz z film em ilustrującym zabiegi konserwatorskie;
prof. Bohdan M a r c o n i — M etoda ko n serw a cji obrazu „M atka B oska z D zieciąt
k ie m ” (pocz. X V I w.) ze zbiorów M u zeu m N arodow ego w W arszaw ie; mgr Józef
F 1 i к (Muzeum Okręgowe w Toruniu) — W ym ia n a drew nianego podobrazia o b ra
zu „ Salvator M u n d i” (1 poł. X V w.) ze zbiorów M u zeu m O kręgow ego w T o ru n iu ;
m agistrow ie K alina i Stanisław S t a w i c c y (PKZ, W arszawa) — T r y p ty k „Sancta
C onversa zio n e” (2 poł. X V w.) z B rzeźc, budow a technologiczna, p ro b le m y k o n se rw a to rskie i estetyczn e; mgr Maria S z e r e m e t a (PKZ, Kraków) — K o n ser w a c ja p o lip ty k u z K siążnic W ielkic h (1487— 1491); mgr Ewa M a r x e n - W o l s k a
(UMK, Toruń) — K o n serw acja d re w n ia n y ch podobrazi i w a r stw m a la rsk ich c z te
rech ' obrazów zam o czo n ych w czasie p o w odzi w e F lorencji; mgr Ewa M a r x e n -
W o l s k a — P ro b le m y k o n serw a to rsk ie i e k sp o zy c y jn e w y stę p u ją c e p rzy u s z k o
d zo n y m pow odzią obrazie ta b lico w ym z Volognano (XliV—XV w.); mgr Mieczysława
W ó j с i k-O г к i s z o w a (PKZ, Kraków) — P ro b le m y k o n serw a to rsk ie w y s tę p u
jące p rzy obrazie „ O płakiw anie” (ok. 1440 r.) z M u zeu m Z ie m i Ż y w ie c k ie j.
III sesja — przewodniczący doc. Jerzy W olski (UMK Toruń). Referaty: mgr Józef N y k i e l (ASP, Kraków) — N ow a m etoda pobierania p ró b ek p rze kro jó w
p ro filo w y c h za p ra w y z w a rstw ą m a lo w id ła z obrazów m a lo w a n y ch rta podłożu d re w n ia n y m i z rzeźb polichrom ow anych; mgr Rudolf K o z ł o w s k i (Wawel,
Kraków) — O ścisłości i niesch em a tyczn o ści fo to g ra fic zn ej d o k u m e n ta c ji ko n serw a
to rskie j.
-IV sesja — przewodniczący doc. W ładysław Z a l e w s k i (ASP, Kraków). R efe raty: doc. Jerzy W o l s k i — K r y ty c zn a ocena zabiegu d u b lo w a n ia obrazów ; mgr
A ntoni S z о с (PKZ, Wrocław) — P róby u p ro szczo n ej m e to d y dublo w a n ia p rzy
za stosow aniu urządzenia do w y tw a rza n ia zm niejszo n eg o ciśnienia; mgr Bożena
S o l d e n h o f f (UMK, Toruń) — Z m ia n y ko lo ry sty c zn e w y stę p u ją c e w obrazach
o le jn yc h p rzy za sto so w a n iu dub la żu w o sko w o -ży w ic zn eg o .
V sesja — przewodniczący mgr Stanisław S taw icki (wiceprezes Zarządu Głównego Sekcji K onserw acji ZPAP w Warszawie). Referaty: prof, dr Jerzy W a ż n y (Szkoła Główna Gospodarstwa W iejskiego, Warszawa) i mgr Piotr R u d n i e w s k i (PKZ, Warszawa) — B adania odporności spoiw m a la rsk ich na działanie m ik r o
organizm ów ; dr Alicja S t r z e l c z y k (UMK, Toruń) — Podatność sk ła d n ik ó w m a lo w id eł na a ta k d ro b n o u stro jó w ; mgr Aldona R o m a n o w i e ż o w a i mgr
Maria W o d z i ń s k a (Muzeum Narodowe, Warszawa) — Z agadnienie sło w
n ic tw a w ko n serw a cji. Obrady podsumował dr Lech Krzyżanowski (Ośrodek Doku
W ożywionej dyskusji wzięło udział 55 uczestników. Znaczną uwagę poświęcono zagadnieniom estetycznym,, uznając potrzebę stosow ania jednolitych kryteriów wartościowania dzieł sztuki, zarówno dużej jak i m niejszej rangi. Podkreślono jed nocześnie, że metody estetycznego opracowania obrazu (zarówno w zakresie usu w ania w erniksów i przemalowań, jak i stosow ania różnorodnych technik punkto wania) w ostatecznej mierze zależą od artystycznego w yczucia konserwatora. Jego w rażliw ość malarska, znajomość sztuki epok m inionych i pietyzm wobec auten tyzmu dzieła sztuki mogą zapewnić pozytywny w ynik przedsięwziętym zabiegom konserwatorskim. Nie sform ułowano przy tym postulatów norm atywnych w zaw sze żywym i budzącym kontrowersje dylem acie — rekonstruować czy zostawić ubytki w dziele sztuki. Rekonstrukcja bowiem bywa czasami konieczna zarówno w przypadku obrazów kultowych, jak i w ybitnych, galeryjnych dzieł sztuki. Wy tyczną przy podejmowaniu rozważań i decyzji w tym zakresie powinien być szacunek dla autentyku i odwracalność zastosowanych zabiegów. Zdecydowanie przestrzegano przed fascynacją nowym i m ateriałam i (plexiglas, metal, itp.), które wprowadzone w widoczną w arstw ę dzieła sztuki mogą zakłócać odbiór autentycz nych jego wartości.
W ielokrotnie podkreślana potrzeba podnoszenia kw alifikacji konserw atorów zna lazła między innymi wyraz w postulacie w prowadzenia obowiązkowych stażów podyplomowych. Wysunięto również sugestię, aby dopiero po egzam inie postażo- wym młodzi konserwatorzy mogli otrzymywać sam odzielne prace konserwator skie. To że postulaty te padły z ust doświadczonych i w ybitnych konserwatorów dowodzi, że sprawa dojrzała już do realizacji w praktyce. Otwiera się pole do współpracy uczelni konserwatorskich, Pracowni K onserw acji Zabytków, wiodących pracowni muzealnych i Sekcji K onserwacji ZPAP. Od problem ów ilościowych, nie rozwiązanych zresztą jeszcze w Polsce, gdzie nadal siln ie odczuwa się potrzebę nowych kadr konserwatorskich, czas także przejść do podnoszenia kwalifikacji konserwatorów. Nie ulega bowiem wątpliwości, że konferencje konserwatorskie i publikacje nie mogą tego problemu rozwiązać.
Dyskutując sprawę zabiegów technicznych podkreślono, że powinny one w m ożli w ie m ałym stopniu zmieniać strukturę dzieła sztuki; postulat ten w ysunęli też re ferenci. Zwrócono zatem uwagę na ujemne skutki dublowania, które może nie tylko zmienić kolorystykę obrazów (w przypadku stosowania mas żyw iczno-wosko- wych), zagrozić fakturze w arstw y m alarskiej, lecz i zm ienić stopień plastyczności podobrazia (usztywniając je). Dążyć zatem należy przy użyciu w szelkich m ożli wych środków, aby zachować uszkodzone podobrazie, jest ono bowiem nieodłącz nym składnikiem materialnej struktury dzieła sztuki, choć jego rola w estetycz nym oddziaływaniu na odbiorcę jest m niejsza, niż w arstw y m alarskiej. Oczysz czanie i regeneracja osłabionego płóciennego podobrazia powinny zatem w miarę możności zastępować dublaż. U suw anie uszkodzonego podobrazia drewnianego uznano za możliwe jedynie w przypadkach całkowitego, nieodwracalnego i nie- rokującego nadziei na utrzymanie na nim w arstw y malarskiej rozkładu drewna. Przypomniano znane powiszechnie, lecz rzadko na ogół wykorzystywane, zalety dublowania na klaster.
Dyskusja wykazała, że istnieje pilna potrzeba poznania m etod i środków regene racji płóciennego podobrazia. Może się to odbyć zarówno poprzez publikację ma teriałów zagranicznych, jak i przez podjęcie odpowiednich badań w kraju. H. Althöfer zwrócił uwagę w sw ym referacie na nie w ystępujący jeszcze na szerszą skalę w kraju problem konserwacji dzieł najnowszych. Poza dośw iad czeniam i środowiska łódzkiego jest to na razie margines obecnej działalności na szych konserwatorów. Niem niej, wobec wyraźnej tendencji rozwijania muzealnych galerii sztuki nowoczesnej i perspektywy utworzenia muzeum sztuki nowoczesnej w Warszawie, już niedługo nowoczesne dzieła sztuki w znacznej liczbie znajdą się w pracowniach konserwatorskich, a to z uwagi na fakt, że techniczne w yko nanie determinuje ich krótki żywot. W tych warunkach postulat gromadzenia dokumentacji technicznej zakupionych dzieł sztuki w spółczesnej staje się nader pilny. Bez niej już za kilkanaście lat możemy być bezradni wobec rozpadu two rzywa zastosowanego bez troski o przyszłość dzieł. Prezentowany nà konferencji film R. D. Bucka o konserwacji obrazu w Intermuseum Laboratory w Oberlin (Ohio) wzbudził duże zainteresowanie, głównie z racji pokazania nowej techniki usuwania werniksów (skład rozpuszczalników opublikowała H. Jędrzejewska w re cenzji książki H. Ruhemanna, On Cleaning of Paintings, „Ochrona Zabytków”
XXII (1969) z. 2, s. 166).’ Zaprezentowany 'proces zastąpienia parkietażu podłożem z drewna balsa, przy jednoczesnym w yrów naniu (strugiem) odwrocia podobrazia, nie sipotkał się' z aplauzem. Problemy reologii drewna poruszone przez referenta zarówno w przygotowanym na konferencję toruńską kom unikacie, jak i referacie z k onferen cji nowojorskiej (1970 r.), który jako załącznik w ydrukowano w m ate riałach toruńskich, dyskutowane były z referentem poza sesją.
Oczekujących nowinek konserwatorskich mogła konferencja toruńska rozczarować. Nie miarą nowości — jak się w ydaje — należy ją oceniać. Przegląd najciekawszych prac konserw atorskich (na ogół nie znanych szerszemu ogółowi), zwrócenie uwagi na szkodliw ość niektórych powszechnie stosow anych zabiegów, konfrontacia po glądów i przypom nienie podstaw owych założeń konserw atorskich należą do do datniego jej bilansu. Ukazanie zagrożenia dzieł sztuki przez m ikroorganizmy roz szerza naszą znajomość procesu rozpadu d zieł #sżtuki. Nasuwa się w niosek o ko nieczności bliższej, niż dotychczas, w spółpracy z m ikrobiologami. Podstaw ow y dla dokumentacji konserw atorskiej problem prawidłow ej dokumentacji fotograficz nej, o którym m ówiono, nasunie zapewne w iele praktycznych w niosków . Pokaz pracowni konserw atorskich Instytutu Zabytkoznaw stwa i K onserw atorstw a UMK i towarzyszące mu dyskusje m iały również poważne znaczenie. Podkreślić też należy niem ałą szansę bezpośredniej w ym iany poglądów, jaką m ieli nasi konser w atorzy w trakcie spotkań z zagranicznym i kolegam i. Dla naszych zagranicznych gości przyjazd do Polski był n iew ątpliw ie pobytem udanym i to zarówno z po wodu poznania naszych prac i metod konserw atorskich, ale także i jako okazja do bezpośredniego nawiązania kontaktu z sp ecjalistam i pracującym i nad podob nym i zagadnieniam i. Można m ieć nadzieję, że nawiązane w Toruniu kontakty przyczynią się do dalszego postępu w konserw acji m alarstw a sztalugowego. W realizacji w niosków zgłoszonych w trakcie obrad Ośrodek Dokumentacji Zabyt ków w eźm ie pod uwagę także postulaty w spraw ie m odelu przyszłych konferencji. Rozważony będzie w szerszym gronie problem organizowania częstszych spotkań, lecz o w ęższym zakresie tem atycznym , krócej trwających i z udziałem bezpośred nio zainteresow anych specjalistów . Można jednak sądzić, że koncepcja ta nie w p ły nie na odstąpienie od dotychczas realizowanej form y krajowych, szeroko popula ryzowanych także i zagranicą, konferencji.
Szczegółowe sprawozdanie z dyskusji uwzględniające najw ażniejsze fragm enty w ypow iedzi zostanie po wydrukow aniu rozesłane tym, którzy otrzym ali już teksty referatów. Całość w formie oprawnego wolum inu będzie stanow ić XXVII tom B iblioteki M uzealnictwa i Ochrony Zabytków, który otrzymają zainteresowane instytucje.
Lech K r zyża n o w sk i
INFORMACJE UNESCO
B iblioteka N arodowa w Paryżu opublikowała spis ponad 40.000 periodyków w y dawanych na św iecie. Opracowany przy udziale zaprogram owanej m aszyny i w y dany techniką fotokom pozycji skorowidz podaje tytuły czasopism ułożone w po rządku alfabetycznym , nazw y bibliotek, które otrzymują daną publikację oraz rodzaje reprodukcji pomocniczych jakim i te b iblioteki dysponują (fotokopie, m ikro film itp.). (574/575).
W roku 1956 Unesco utworzyła ekipę objazdową, która przemierzając kraje Azji, A m eryki Łacińskiej i św iata arabskiego — m ikrofilm ow ała szybko niszczejące, cenne dokumenty archiwalne. Od roku 1964 zadanie to w ykon yw ały dwa zespoły. Łącznie zm ikrofilm ow ały one ponad 5 m ilionów stron. Dla każdego sfotografow
