Odgrzybianie zabytkowych budowli drewnianych

Maria Walther

Odgrzybianie zabytkowych budowli

drewnianych

Ochrona Zabytków 15/1 (56), 14-23

M A RIA W A LT H ER

ODGRZYBIANIE ZABYTKOWYCH BUDOWLI DREWNIANYCH

Z agrzybienie budow li jest to zniszczenie lub tylko zaatakow an ie poszczególnych elem entów i k o n stru k cji przez organizm y niższe zwane grzybam i dom ow ym i. Zasadniczo grzyby domo­ w e a ta k u ją i niszczą przede w szystkim elem enty d rew niane, lecz często rów nież pow odują pewne szkody i w in n y ch m ateriałach celulozowych (różnego ro d za ju płyty , te k tu ra, papier), m ate ­ riałach izolacyjnych a naw et w m u raeh i zapra­ wach.

W szelkim budowlom , w k tó ry ch konstrukcji użyte jest drew no, grozi niebezpieczeństw o ze strony działalności grzybów dom ow ych. Budowle zabytkow e nie stanow ią pod ty m w zględem wy­ jątku, a nie posiadając często w łaściw ej izolacji sta ją się dogodnym podłożem do rozw oju zarod­ ników i g rzy bn i. Szczególnie szerokie rozprze­ strzen ien ie się grzybów dom ow ych n a ziemiach polskich n astą p iło w okresie powojennym . U szkodzenia lu b zniszczenia budynków w m ia­ stach i w siach spow odow ały długotrw ałe zawil­ gocenia części d rew n ianych , a więc stw orzenie dogodnych w aru nk ó w do infekcji grzybowej i rozw oju grzybów .

Zorganizow ana w okresie pow ojennym akcja „w alki z g rzybem dom ow ym “ m iała na tyle sze­ ro kie zadania w zakresie budow nictw a m ieszkal­ nego, że n ie objęła w w ystarczający m stopniu o dgrzybiania i zabezpieczenia przeciw grzybow e- go budow li zabytkow ych, szczególnie znajd u ją­ cych się w odległych zakątkach k raju . W celu

zebrania ja k najw iększej ilości danych, dotyczą­ cych przyczyn i stopn ia zniszczenia zaby tko ­ wych budow li drew nianych przeprow adzono, w porozum ieniu z w ładzam i konserw atorskim i, oględziny 16 obiektów na Podhalu.

Na podstaw ie zebranych m ateriałów stw ier­ dzono, że co n ajm n iej 65% zbadanych obiektów w ykazuje bardzo niepokojące d uże zniszczenia. Zniszczenia te n astąp iły w skutek szkodliwej działalności grzybów i owadów. W niektórych obiektach d estru k c ja drew nianych konstrukcji jest ta k daleko posunięta, że uratow anie ich od całkow itego zniszczenia będzie w ym agało duże­ go n ak ła d u pracy i 'kosztów (np. kościoły w Ce­ rekw i i w Oisieku). Stw ierdzono, że zagrzybieniu i zniszczeniu najczęściej ulegają następujące k on struk cje: dolne belki stykające się z podło­ żem ziem nym , elem enty podłóg, dolne p a rtie słupów i filarów a niekiedy naw et i ławek. N ie­ pokojące jest rów nież zniszczenie belek górnych w narożnikach ścian i w ęgłów ścian (Dębno, N i- dek, G ryw ałd, Cerekiew). N ajm niej zaatakow a­ ne przez grzyby są elem en ty w ięźby dachow ej. N atom iast d rew n iane po kry cie dachowe (prze­ ważnie gonty) w k ilk u kościołach jest zupełnie zniszczone. W w ielu przypadkach p raw ie całko­ w item u zniszczeniu uległy górne w ieńce ścian. Zniszczenie to w yw ołane zostało przede w szyst­ kim przez owady.

Na podstaw ie badań m akroskopow ych, m i­ kroskopow ych i biologicznych ustalono, że n a

j-częściej sp o ty k an y m grzybem w spraw dzanych budow lach jest grzyb dom ow y w łaściw y (M eru­ li us lacrym ans). W y stępuje on przew ażnie w dol­ nych częściach k o n stru k c ji budow li (Dębno, G ryw ałd, Białka, Zubrzyca, Osiek, Nidek, N i­ dzica) (ryc. 1, 2, 3, 4, 5).

D rugi pod w zględem częstości w y stęp o w a­ nia jest grzyb słupow y (siatkow iec słu po w y — Lenziites sepiaria). W y stępuje on przew ażnie w naro żnikach ścian, w ościeżnicach okiennych i drzw iow ych oraz w w ęgłach ścian. Zniszczenia

w yw ołane ty m grzybem są znacznie m niejsze (ryc. 6 i 7).

Poza ty m stw ierdzono w ystępow anie n a stę ­ pujących gatunk ó w grzybów : Coniophora ce re ­ bella (Białka Tatrzańska), P axillus ac h eru n tiu s (Białka T atrzańska), D aedalea q u ercina (Nidek) i w k ilk u budow lach — Poniophora gigantea. W bad an y ch obiektach nie stw ierdzono w y stę p o ­ w ania grzyba dom owego P oria v ap o raria. Ta­ bela I zaw iera d an e dotyczące zagrzybienia po­ szczególnych obiektów .

Tabela 1

S tan z a g rzy b ie n ia n ie k tó r y c h b u d o w li z a b y tk o w y c h

O b iek t S to p ie ń zagrzyb ien ia G atun k i g rzy b ó w K o śc ió ł w D ę b n ie K o śc ió ł w B ia łcc T atrzań ­ skiej K o śc ió ł w G ry w a łd zie K o śc ió ł w R abce K o śc ió ł w Ł ętow n i K o śc ió ł w O sieku K o śc ió ł w M od lnicy K o śc ió ł w N id k u i D w ó r M o n ia k ó w

S iln e zagrzyb ien ie i zn isz czen ie d o ln y ch b elek p o d ło g i, leg a ró w i p o d ­ syp k i, częścio w e zagrzyb ien ie górn ych b elek , naroży i d esek su fitu Silne zagrzyb ien ie d o ln y ch b elek dzw on n icy, słu p ó w i fila r ó w S iln e zagrzyb ien ie d o ln y ch b elek d zw o n n icy i n a w y , p o d ło g i, legarów

p od syp k i, naroży, części b e le k przy ok n ie

Z agrzyb ienie p o d ło g i w zakrystii i słu p ó w przy ołtarzach Z agrzyb ienie o sz a lo w a n ia

S iln e zagrzyb ien ie b elek d o ln e g o i g ó rn eg o w ień ca ścian i w iężb y d achow ej

Z agrzyb ienie d o ln ej części d esek sz a lo w a n ia

Z agrzyb ienie p ok rycia d a c h o w e g o , p o d w a lin d ęb ow ych i części b elek Z agrzyb ienie b u d y n k ó w g o sp o d a rcz y ch i p iw n icy w daw nej karczm ie

M L LS ML CC PA ML LS M L LS ML LS LS LS D Q CC M L LS P G LSq O zn aczen ie: M L — M eru liu s lacrym an s, L S— L enzites sep ia ria , C C — C o n io p h o ra cere b e lla , P A — P a x illu s acheruntius, L S q — L entius sq u am osu s, P G — P en io p h o ra gigantea

Na podstaw ie przytoczonych d an ych m ożna stw ierdzić, że najpow ażniejsze szkody w z a b y t­ kow ych budow lach pow odują — M erulius lac­ rym ans i ow ady. W dalszym ciągu p rac sta ra n o się określić przyczyny zagrzybienia i w y k ry ć ew entu aln e źródło infekcji. Bezpośrednią p rzy ­ czyną zagrzybienia zarów no dolnych belek, jak i narożników ścian— było zaw ilgocenie drew na. Zaw ilgocenie dolnych belek przew ażnie w y w o ­ łane zostało b rak iem lu b w adliw ym w y k o n a­ niem izolacji i podsiąkaniem w ody z g ru n tu . Za­ wilgocenie narożników belek górnych pow stało w skutek nieszczelności dachów lub uszkodzeń urządzeń odprow adzających wodę opadow ą. Nie bez znaczenia jest rów nież okresow e zaw ilgoce­ nie ścian od stro n y w ew nętrznej w yw ołane k o n­

densacją p ary w odnej w ydychanej przez ludzi w czasie nabożeństw a.

U stalenie źródła in fek cji było zadaniem znacznie tru d n iejszy m i w w ielu przyp adk ach niem ożliw e, szczególnie przy dość pobieżnych oględzinach. Zaznaczyć należy, że p raw ie w szy­ stkie obiekty b y ły już niejednokrotnie rem on­ tow ane, a n iek tó re elem en ty naw et o dgrzybiane lub zabezpieczane profilaktycznie (np. G ryw ałd, Osiek, Podole, Lipnica M urow ana, Łopuszna). D okładna in w entary zacja zniszczeń w zab y tk o ­ w ym kościele w D ębnie u łatw iła w ykrycie źródła infekcji i w ykazała, że tylko szczegółow e i dok ład n e bad anie poszczególnych elem entów m oże dać praw dziw y obraz zagrzybienia i znisz­ czenia budow li.

W czasie przeprow adzania in w en taryzacji zniszczeń w kościele w D ębnie p oddano rów nież badaniom boczny o łta rz m u ro w an y. S tw ierdzo­ no w n im istn ienie żyw ej, dobrze rozw iniętej grzybni ze sznuram i rozgałęziającym i się zarów ­ no po pow ierzchni k am ieni, jak i zap raw y oraz sięgającym i do sąsiadujących z ołtarzem belek ścian. M ożna z dużym praw dopodobieństw em przypuszczać, że przy pracach rem ontow ych i odgrzÿbieniow yoh .przeprow adzonych w p rz e ­ szłości, o łta rz — jak o obiekt m urow any — był pom ijan y i stanow ił bezpieczną ostoję dla g rzy ­ ba skąd rozprzestrzeniał się on w krótce po r e ­ m oncie na świeżo w budow ane, nie zabezpieczo­ ne drew no (ryc. 8, 9, 10).

F akt te n ipotwierdza znaną i podaw aną w l i ­ te ra tu rz e fachow ej zdolność grzybów dom owych do rozw ijania grzybni na podłożach nieorganicz­ nych .pod w arunk iem oczyw iście możliwości czer­ pania p o k arm u ze znajdującego się w pobliżu podłoża organicznego. W danym przy p ad k u p o ­ żyw ienie dla grzyba stan ow iła resztka d rew n ia­ nej belki w m urow ana w ty ln ą ścianę ołtarza.

Dośw iadczenie zdobyte p rzy szczegółowej in w en tary zacji zniszczeń grzybow ych w Dębnie znacznie u łatw iło pracę w innych budow lach, bowiem lokalizacja zagrzybienia i jego przyczy­ ny są n a ogół ty pow e à p o w ta rz a ją się w ogól­ nych zarysach w e w szystkich p raw ie stary ch k onstru kcjach drew nianych.

P rzy oględzinach in nych ob iektów stw ierdzo­ no w p a ru przypadkach zagrzybienie belek lub ich części niedaw no w ym ienianych (Grywałd). Źródłem in fek cji w ty ch przypadkach mogło być pozostaw ione drew no zagrzybione, lecz nie w y ­ kazujące w yraźnych objaw ów zagrzybienia, lub zainfekow ane przed w prow adzeniem do budowli now e drew no.

W chw ili obecnej k onserw acji zabytków po­ święca się bardzo dużo uwagi, w y d a je się jednak, że nie zaw sze docenia się niebezpieczeństw o zniszczenia budow li przez grzyby i ow ady. Z b io ­ logii grzybów wiadomo, że zakażenie nim i może n a­ stąpić przez strzępki grzybni,'zarodniki lub sznury. Rozwój grzybni, a tym sam ym zagrzybienie budowli może n astąpić jedynie w ted y , gdy: 1. zaistnieje infek cja grzybow a, _

2. podłoże (drew no lu b in n e m ate ria ły celulo­ zowe) będzie w ykazyw ać odpow iednią w il­ gotność,

3. te m p e ra tu ra i w ilgotność w zględna o taczają­ cego pow ietrza, będą odpow iadać biologicz­ nym w ym aganiom grzyba.

Poszczególne gatu n ki grzybów dom ow ych różnią się w sw ych w ym aganiach, m ożna jed n ak w przybliżeniu powiedzieć, że rozwój ich m oże się odbyw ać w następujących w aru n k ach : w il­

gotność podłoża od 20—~75°/o i tem peratura o to ­ czenia 3—45°C. Zaznaczyć należy, że grzyby

dość łatw o dostosow ują się do w arunków , w k tó ­ ry ch się rozw ijają, n a tu ra ln ie w granicach m in i­ m um i m aksim um te m p e ra tu ry i wilgotności. Przy konserw acji budow li w celu jej zabezpie­ czenia .przed zagrzybieniem należy przede w szystkim starać się ab y co najm n iej jeden z uprzednio w ym ienionych w arunków rozw oju grzybni w yłączyć lub w prow adzić poza w artości graniczne.

C zynnika infek cji grzybow ej całkow icie w y­ łączyć n ie można, gdyż zarodniki i kom órki roz­ rodcze grzybów, niedostrzegalne d la oka, zn ajd u ­ ją się w ogrom nej ilości w pow ietrzu i m ogą być przenoszone na d uże odległości. C zynnik te m p e ­ ra tu ry nie może p rak tycznie wchodzić w grę ja ­ ko środek w alki z grzybam i, gdyż je j trw ałe obniżanie lub podw yższanie poza w arto ści g ra­ niczne praw ie nigdy nie jest możliwe.

N ajbardziej dostępna jest zm iana w arunków wilgotności podłoża i otoczenia, m iędzy którym i zresztą istn ieje ścisły zw iązek funkcjonalny. N ajpew niejsze jed n ak w yniki osiąga się przez w yłączenie czynnika podłoża, k tóre zapew nia w łaściw ie przeprow adzona im pregnacja przeciw - grzybowa.

Inw en tary zacja zniszczonych elem entów w kościele w D ębnie i oględziny obiektów zab yt­ kow ych na Podhalu pozwoliły n a k ry ty c z n ą oce­ nę obecnego sta n u odgrzybiania i zabezpieczania drew nianych budow li. Pozw oliły one rów nież na w yk rycie i ustalenie błędów często popełnianych przy rem ontach zw iązanych z odgrzybianiem . Pierw szym zasadniczym błędem jest n iew łaści­ w ie przeprow adzona ek spertyza; p rzyczyną tego błędu jest w łaśnie niedocenianie „niebezpie­ czeństw a grzybow ego“. P rzy oględzinach bu­ dowli poprzedzających rem ont nie dąży się do dokładnego i w łaściw ego rozeznania zakresu i stopnia zniszczenia budowli. Na ogół sp raw ­ dzający ogranicza się do zbadania zdrow otności k o nstrukcji, w któ ry ch stw ierdzono w yraźne

objaw y zag rzyb ienia lulb zniszczenia, n ie sp ra w ­ dzając in n y ch elem entów .

W rez u lta c ie takiego postępow ania część za­ grzybionych elem en tów pozostaje w budowli* bez specjalnego zabezpieczenia. D rew no ta k ie (lub inne m ate ria ły ) stanow i źródło infekcji i w r a ­ zie zaistn ien ia odpow iednich w aru n k ów do roz­ w oju — n a stę p u je z reg u ły p ow tó rn e zagrzybie­ nie.

G roźne je s t rów nież pozostaw ianie w b u ­ dow li odpad kó w drew na (lub innych substan cji organicznych) bez żadnego ich zabezpieczenia. O dpadki zag rzybione są rozsadnikam i infek cji grzybow ej, odpadk i zdrow e stanow ią źródło 'po­ żyw ienia d la grzybów (ryc. 11). Dalszym poważ­ ny m ibłędem je s t niew łaściw e stosow anie środ­ ków grzybobójczych. W w alce z grzybem dom o­ w ym sto su je się środki niszczące grzyb (odgrzy- bieniow e) i środki zabezpieczające d rew n o przed zagrzy b ieniem (profilaktyczne). Środki odgrzy- bieniow e odznaczają się n a ogół bardzo w ysoką toksycznością w sto su n k u do grzybów , lecz trw a ­ łość ich w łaściw ości toksycznych jest niska.

W k r a ju najb ard ziej 'popularnym i środkam i odgrzybieniow ym i są: X ylam it S u p e r (do drew ­ na) i T e tra 3 (do m urów ). Zw iązkiem toksycz­ nym w ty ch p re p a ra ta c h są chloropochodne n a f­ ta le n u (alfach lo ro n aftalen ). P re p ara ty te oddają bardzo d uże usługi przy zw alczaniu grzybów, lecz ze w zględu n a lotność zw iązku toksycznego nie p o w in n y być stosow ane d o 'profilaktycznego zabezpieczania.

P rz y rem o n tac h d rew n ian ych budow li z a b y t­ kow ych b ard zo często środki odgrzybieniow e sto­

sow ane s ą i do zabezpieczania dreW na w prow a­ dzonego do budow li przy w ym ianie elem entów zniszczonych. N iew ątpliw ie i t e środki d ają pew ­ ne zabezpieczenie drew n a, lecz ty lko p rz e z k ró tk i ok res czasu. W szelkie d rew no w prow adzone do budow li m usi by ć zabezpieczone przeciw grzybo - w ym środkiem im pregnacyjnym , a n ie środkiem odgrzybieniow ym . Środki przeciw grzybow e p o ­ w in n y być dobierane pod k ątem w idzenia stop­ n ia zagrożenia zabezpieczanych elem entó w lub k o n struk cji. Stosow anie środków o n iskiej to k ­ syczności do im pregnacji elem entów silnie narażo ny ch n a zagrzybienie prow adzi zw ykle do zagrzybienia budow li.

N iew łaściw e jest rów nież zabezpieczanie d rew na o dużej w ilgotności środkam i oleistym i, szczególnie przy pow szechnie stosow anej m eto­ dzie sm arow ania. T akie zabezpieczenie przynosi czasem w ięcej szkody niż pożytku, gdyż środki te naniesione n a pow ierzchnię drew n a u tru d n ia ­ ją jego w ysychanie, a więc zabezpieczając ty lk o cienką w arstw ę drew na, stw arzają rów nocześnie dogodne w aru n k i d la rozw oju grzy b n i w jego głębszych w arstw ach. P rzy kładem mogą być s ta re leg ary w kościele w D ębnie (ryc. 12).

N astępnym błędem m oże być z b y t oszczędne stosow anie środków grzybobójczych. W b u ­ dow lach zabytkow ych n ie m ożna ściśle stosować się d o n o rm podanych w prospektach, gdyż drew no sta re nieraz o całkiem zm ienionej s tru k ­ tu rz e w ch łania w iększą ilość środka. Zaznaczyć należy, że w chłonięcie większej ilości środka przez drew n o lu b inn e m ate ria ły zabezpieczane d a je w iększą gw arancję skuteczności zabiegu.

Tabela II Błędy popełniane przy remontach budowli zabytkowych

1. Niedokładne rozeznanie zakresu i stopnia zagrzybienia pozostawienie zagrzybionych elementów u 2. Niewłaściwe zabezpieczenie pized wodą gruntową i opa­

• *■4

dową stałe lub okresowe zawilgocenie elementów a

3. Pozostawienie w budowli odpadków niezabezpieczonego <D

drewna źródło infekcji lub źródło pożywienia dla grzybów

4. Wprowadzenie niezabezpieczonego drewna do budowli źródło infekcji lub źródło pożywienia dla grzybów X 5. Stosowanie do zabezpieczenia profilaktycznego środków

odgrzybieniowych krótkotrwałość działania środków N

6. Stosowanie środków o niskiej toksyczności niewystarczające zabezpieczenie U Ml 7. Stosowanie środków oleistych do zabezpieczenia drewna

eu

wilgotnego brak zabezpieczenia glębnych warstw drewna cd

W tab e li II podane są w ym ienione błędy i ich w p ły w na skuteczność odgrzybiania.

S pecyfika zabytkow ych budow li drew nia­ nych b ard zo ogranicza m ożliwości przeprow adze­ nia skuteczn ego odgrzybiania. Ograniczenia te dotyczą zarów no środków przeciw grzybow ych jak i m etod odgrzybiania. Jednocześnie ch arak ­ te r budow li nakazuje ograniczenie do możliwego m inim u m w ym ianę sta ry c h elem entów , stano­ w iących pom niki daw nego rzem iosła arty sty cz­ nego i sztuki.

Z asadniczo do odgrzybiania budow li zabyt­ kow ych pow inno się stosow ać „id ealny “ środek grzybobójczy. Środek te n m usiałby mieć wszy­ stkie z a le ty i żadnych wad. Pow inien być wyso­ ko toksyczny, trw ały , nie barw iący, nie m ający szkodliw ego w pływ u n a farb y i podkłady stoso­ w a n e p rzy m alarstw ie ściennym , n ie zm ieniają­ cy n a w e t w m inim alnym sto p niu w ym iarów d rew n a. Środek taki pow inien zabójczo działać na g rzy by i ow ady i nie zagrażać zdrow iu ludz­ kiem u. N iestety takich środków na razie nie ma. W czasie prac naukow o-badaw czych prow a­ dzonych w zw iązku z konserw acją zabytkow ego kościoła w Dębnie brano pod uw agę wszystkie w yżej p od an e w ym agania. Spośród w ielu środ­ ków w yty p ow ano przede w szystkim pięciocblo- rofenol, k tó ry częściowo tylk o zaspokaja w ym a­ gania sta w ia n e środkow i „idealnem u“. W bu­ dow lach zabytkow ych, k tó ry ch w n ętrze nie jest p o k ry te polichrom ią, do odgrzybiania stosować m ożna i inn e środki grzybobójcze.

Z licznych m etod odgrzybiania i zabezpie­ czania drew n a da się w sto su nk u do drew na za­ budow anego zastosować ty lk o trzy, a miano­ w icie, sm arow anie, n a tryskiw a nie i w strzy k iw a ­

nie. M etody kąpieli zim nych i gorących są b a r­

dzo sk u teczn e, ale n ad ają się jed y n ie do drew na now o w prow adzanego i posiadającego niew ielkie w ym iary.

M etody i środki do odgrzybiania budow li za­ bytkow ych nie m ogą być stosow ane szablonowo. W ybór ich pow inien nastąpić po przeprow adze­ niu dokład ny ch oględzin poszczególnych kon­ stru k c ji.

P ra c e zw iązane z odgrzybianiem budowli za­ by tk o w y ch można ująć w k ilk u zasadniczych pu n k tac h : ,

1. p rzep ro w ad zen ie ekspertyzy,

2. podstaw owe prace usuw ające przyczyny za­ wilgocenia konstrukcji,

3. przygotow anie poszczególnych części kon­ stru k c ji do im pregnacji środkam i chem icz­ nym i,

4. im pregnacja środkam i chem icznym i,

5. ew entualna w ym iana elem entów zniszczonych. 1. Spraw dzenie budow li należy rozpocząć od oględzin zew nątrz, zw racając szczególną uw agę

na pęknięcia, uszkodzenia i zacieki. S praw dza­ nie budowli w ew nątrz należy rozpocząć od ko n ­ stru k cji przylegającej do ziemi, szczególnie w m iejscach pozbaw ionych św iatła i przew iew u.

P rzy spraw dzaniu należy brać pod uw agę następu jące zew nętrzne objaw y, w skazujące na zagrzybienie:

a) specyficzny zapach,

b) zw iększaną wilgotność drew na,

c) uginanie się lub paczenie drew nianych podłóg. d) charak tery sty czne spękania drew na,

e) głuchy dźw ięk przy uderzaniu drew na m ło t­ kiem ,

f) obecność utw orów grzyba (naloty grzybni, sznu ry , owocniki).

Szczegółowe oględziny należy p rze p ro w a ­ dzać m etodycznie, obejm ując coraz wyżej p o ło ­ żone części kon struk cji budow lanej aż do w ięź- by dachowej włącznie. W m iejscach po krytych deskow aniem czy szalow aniem należy przepro­ wadzać odkryw ki. Po przeprow adzeniu d okład­ nej ekspertyzy i ustaleniu rozm iarów zniszczeń, stopnia zagrzybienia i jego przyczyn — należy opracow ać ram ow y plan robót odgrzybienie - w ych i rem ontow ych. W planie tym pow inny być uw zględnione w szystkie niezbędne prace w ym ienione wyżej w p u n k tac h 2, 3, 4 i 5 oraz rodzaj i przybliżona ilość środków chem icznych. W w ypadku konieczności w ym iany elem entów należy podać w planie specyfikację drew na.

2. W szystkie uszkodzenia lub w ady kon­ stru k c ji powodujące okresow e łu b ciągłe zaw il­ gocenie drew na pow inny być u sun ięte przed rozpoczęciem odgrzybiania środkam i chem icz­ nym i. W drew nianych budow lach zabytkow ych zawilgocenie drew na najczęściej n a stęp u je w skutek b rak u lu b w adliw ie w ykonanej izolacji, braku w entylacji lu b w skutek uszkodzeń po­ krycia dachow ego,rynien, oszalowaniaitd. (zacieki). 3. Przygotow anie poszczególnych k o n stru k ­ cji do im pregnacji środkam i chem icznym i po­

lega na dokładnym oczyszczeniu ich z utw orów grzyba (ryc. 13, 14, 15). Zasadniczo przy oczysz­ czaniu zagrzybionego drew n a pow inna być u su­ n ięta w arstw a d rew n a zniszczonego przez grzyb W budow lach zabytkow ych zabieg te n nie zawsze może być w ykonany, ze w zględu na cha­ ra k te r k o nstru k cji. W szelkie odpadki pow stałe przy oczyszczaniu drew na m uszą być usunięte i spalone.

4. W budow lach zagrzybionych im pregnacji środkam i grzybobójczym i pow inny podlegać za­ sadniczo w szystkie zagrożone k o n stru k cje d rew ­ niane, podm urów ki i podsypka. W budow lach zabytkow ych nie zawsze i nie w szystkie elem en­ ty m ożna im pregnow ać środkam i chem icznym i ze w zględu na m alow idła (polichrom ia).

M etody i środki chem iczne pow inny być ustalan e w czasie ekspertyzy, zdarza się jednak, że ju ż w czasie prow adzenia robót zachodzi ko­ nieczność zastosow ania in n ych m etod lu b środ­ ków, niż ustalono przy ekspertyzie. Zabezpiecze­ n ie n iek tóry ch elem entów zabytkow ych w ym a­ ga zastosow ania k ilk u środków w prow adzanych w drew no różnym i m etodam i.

5. Nowe d rew n o przeznaczone do z a stą p ie ­ nia usu n iętych zniszczonych elem entów pow in­ no być w niesione do w n ętrza budow li dopiero po zakończeniu prac odgrzybieniow ych. Nowe elem enty drew niane przed zabudow aniem ich pow inny być zabezpieczone środkiem grzybo­ bójczym siln ie toksycznym , w ykazującym dużą trw ałość (ryc. 16). Ze w zględu n a tru ją c e w ła s­ ności składników środków grzybobójczych n a ­ leży przy w szystkich czynnościach, związanych z odgrzybianiem ściśle przestrzegać niżej poda­ ne przepisy bezpieczeństw a pracy:

a) P erso nel zatru d n io n y przy rozpakow yw aniu środków grzybobójczych, przygotow yw aniu roztw orów oraz przy w ykonyw aniu robót odgrzybieniow ych — pow inien by ć w yposa­ żony w sp ecjalną odzież ochronną (kom bine­ zony, buty, gum ow e rękaw ice, gum owe fa r­ tuchy, o k u lary ochronne, maski).

b) P rzy pracach odgrzybieniow ych n ie w olno zatrud niać osób cierpiących na jakiekolw iek choroby sk óry (owrzodzenia, oparzenia, sp ę­ kania, zranien ia i podrażnienia).

c) Po zakończeniu pracy u b ran ia robocze na­ leży zdjąć i zm agazynow ać je w specjalnych pom ieszczeniach, w któ ry ch sk ła d u je się

rów nież w szelki sprzęt używ any przy ro b o ­ tac h odgrzybieniow ych.

d) S przęt i narzędzia po każdorazow ym ich użyciu należy dokładnie oczyścić.

e) Robotnicy zatru d n ien i przy robotach od g rzy ­ bieniow ych nie pow inni podczas pracy palić lub przyjm ow ać pokarm ów .

f) K ażdy p racow nik zatru dn ion y przy robotach odgrzybieniow ych pow inien otrzym y w ać przydział m leka, zgodnie z przepisam i. g) Po zakończeniu pracy każdy pracow nik p o­

w inien um yć ręce i tw arz, n a jp ie rw w odą zim ną, n a stęp n ie ciepłą w odą z m ydłem . h) P rz y zastosow aniu do odgrzybiania siln ie

tru ją cy c h środków grzybobójczych o d ziała­ niu d yfu zy jn y m — pom ieszczenia, w k tó ­ ry ch zostało przeprow adzone o dg rzy b ian ie — m uszą być zam knięte na okres od 6—28 dni. Po upły w ie tego czasu pom ieszczenia należy dobrze przew ietrzyć.

i) Pracow nicy zatrudnieni w pom ieszczeniach sąsiadujących z m iejscam i odgrzybianym i, w okresie gdy środki te są szkodliw e dla zdrow ia ludzkiego, powinni przestrzegać przepisów bezpieczeństw a pracy, obow iązu­ jących pracow ników , zatru d nion y ch przy od­ grzybianiu.

P ozytyw ny w ynik odgrzybiania i im p re ­ gnacji w dużej m ierze zależy od dokładnego i solidnego w ykonania poszczególnych zabiegów . N iedbałe w ykonanie prac naw et p rzy stosow a­ n iu najlepszych środków i n ajb ard ziej sk u tecz­ n ych m etod n ie da w ym aganego efek tu . Z tego w zględu należałoby zorganizow ać s ta łe b ry gad y odgrzybieniow e składające się z u p rzed n io p rze ­ szkolonych praoowndków. Szkolenie pow inno objąć pracow ników technicznych odpow iedzial­ nych za w ykonanie prac oraz robotników .

N iepokojący sta n zagrzybienia b u d o w li za­ bytkow ych w ym aga zw rócenia szczególnej uw a­ gi na niebezpieczeństw o zagrażające zabytkom od stro n y grzyba. W ydaje się, że dla pow strzy­ m ania niszczącej działalności grzybów w b u ­ dow lach zabytkow ych należałoby dokonać pew ­ nych posunięć organizacyjnych, k tó re u p o rząd ­ kow ałyby zagadnienie i pozw oliłyby n a rozw i­ nięcie planow ej, energicznej akcji.

R yc. 1. K ościół w D ęb n ie, zagrzyb ion e deski p od łogow e, (fot. E. S ta w in o g a i M. W alther)

R yc. 2. K ościół w D ęb n ie, zagrzyb ion e deski p od łogow e, (fot. E. S ta w in o g a i M. W alther)

Ryc. 3. K ościół w G ryw ałd zie, zagrzyb ion e deski p o d ło g o w e (fot. M. W alther)

Ryc. 6. K ościół w D ębnie, zn iszczen ie d rew na w n a ­ rożniku ścian, w y w o ła n e grzybem L en zites sepiaria. (fot. W. G a lew sk i) Ryc. 7. K ościół w D ębnie, zn iszczen ie drew na w n a ­ rożniku ścian, w y w o ła n e grzyb em L en zites sep iaria. (fot. W. G alew sk i) Ryc. 8. K ościół w D ęb n ie, m u row an y ołtarz boczny. (fot. W. G a lew sk i) R yc. 9. K ościół w D ębnie, g rzyb n ia i sznury grzyba M erulius lacrym an s na k am ien iach , w y ję ty c h ze stop n i m u row an ego ołtarza bocznego. (fot. M. W alther) Ryc. 10. K ościół w D ębnie, grzybnia i szn u ry grzyba

Ryc. 11. K ościół w G ryw ałd zie, grzyb n ia M erulius lacrym an s ro zw ija ją ca się na podsypce i odpadach

przy legarze. (fot. M. W alther)

Ryc. 12. K ościół w D ęb n ie, grzyb n ia M erulius la c r y ­ m ans na podsypce i legarze im p regn ow an ym środ­ k iem oleistym . (fot. E. S taw in oga) Ryc. 13. K ościół w D ębnie, so rto w a n ie i oczyszczan ie za g rzy b io n eg o drew n a w cza sie p row izoryczn ego od ­ grzyb ian ia. (fot. E. S taw in oga) R yc. 14. K o śció ł w D ęb n ie, oczyszczan ie i o d g rzy b ia ­ n ie d esek p od łogow ych . (fot. E. S taw in oga) R yc. 16. K o śció ł w D ębnie, n ow e legary, za b ezp ie­