Witomiła Wołk-Jezierska
Konserwacja osiemnastowiecznej
mapy Słupska
Ochrona Zabytków 39/1 (152), 43-46
1986
WITOMItA WOŁK-JEZIERSKA
KONSERW ACJA O S IEM N A S TO W IEC ZN E J M APY SŁUPSKA
O siem nastow ieczna, najstarsza ze znanych m apa1 S łu p ska przyjęta została do konserw acji przez PP PKZ - O d d z ia ł w W arszaw ie w s ta n ie najw iększego fizyczne g o zniszczenia podłoża i w arstw y tw órczej. Przedstaw i cie! w o je w ó d zkie g o konserw atora zabytków w S łu p sku przyniósł jq w ie lo k ro tn ie po skła da n ą , ja k o m iękką paczkę b ru d n e g o p a p ieru i p łó tn a . -
Podłoże mapy, którym je s t bardzo cienki p a p ie r czer pany, utw orzono z licznych kaw ałków p a p ieru o róż nych kształtach geom etrycznych, posklejanych na za kładkę. D la zabezpieczenia i w zm ocnienia p o d k le jo n o o b ie k t płótnem lnianym , skła d a ją cym się z dwóch ka w ałków , połączonych w poziom ie grubym , szytym na o krętkę szwem. Plan, o w ym iarach 123X 163 cm, w ykre ślono ołów kiem , tuszem i p o d k o lo ro w a n o akw a re la m i. Po u sunięciu d u b la żu o kazało się, że istn ie je jeszcze je d n a w arstw a p a p ie ru , a s k ła d a ją c e się na nią k a w a ł ki nie pokryw ały się an i kształtem , a n i w ie lko ścią z ka w a łk a m i tw orzącym i lico. P o d kle je n ie to zostało p ra w d o p o d o b n ie w ykonane w m om encie tw orzenia podłoża mapy, aby było ono grubsze i m ocniejsze.
Lico m apy pokryw ał brud. W g ó rn e j i d o ln e j p a rtii pa p ie r zbrązow iał w m iejscach zacieków w odnych, a w w yniku w e g e ta c ji grzybów, na w łó k n ie p a p ieru pow
sta-A
ły liczne różnobarw ne plam y oraz na lo ty o za b a rw ie niu zielonkaw ym i szarym. Poza plam am i pleśni i zb ru n a tn ia ły m i zaciekam i w idoczne były również plam y p o w sta łe na skutek n a d p a le n ia pa p ieru .
Pozbaw iony kleju p a p ie r stał się bardzo m iękki, z te n d e n c ją do ro zp ilśn ia m a się i o d s p a ja n ia m ałymi łu - skow atym i kaw ałeczkam i w p a rtii c e n tra ln e j. M ie jsce to było w yją tko w o narażone na zniszczenie z pow odu na prężeń p a p ie ru n a kle jo n e g o na g ru b y p łó cie n n y szew. Powstały tu w ięc liczne pęknięcia p ionow e i ubytki, a p o p rze d zie ra n e kaw ałeczki p a p ieru , nie zw iązane z p o dłożem , z biegiem czasu poskręcały się w d ro b n iu tk ie roleczki.
C a ła płaszczyzna p a p ieru , p ra w d o p o d o b n ie w czasie n ie u m ie ję tn e g o p rzyklejania je j na d u b la ż płó cie n n y, została pozoprosow yw ona w fa łd k i b ie g n ą c e w różnych k ie ru n ka ch . Kraw ędzie mapy również były bardzo zni szczone, porozdzierane, z licznymi ubytkam i p ilśn i p a pieru.
Z naczne zniszczenia fizyczne spow odow ały za ta rcie kom pozycji mapy. Fragm entarycznie zachow ały się ram ka, zam ykająca całość kom pozycji, oraz leg e nd a .
1. M apa Słupska, lewa potowa: A — przed zabiegami kon serwatorskimi, В — po zabiegach konserwatorskich
1. The map of Słupsk, left half: A — before conservation, В — after conservation
2. Map a Słupska, ptawa połowa: A — przed zabiegami kon serwatorskimi, В — po zabiegach konserwatorskich
2. The map of Słupsk, right half: A - before conservation, В — after conservation
Aby przyw rócić m apie Słupska w alory estetyczne i uży tkow e n a je ża ło w yb ra ć o d p o w ie d n ią do je j stanu zn i szczenia te c h n o lo g ię prac. W norm alnych za b ie ga ch , po oczyszczeniu m echanicznym usuw any je s t d u b la ż d la u m o żliw ie n ia c a łk o w ite g o oczyszczenia o b ie ktu i w yko n a n ia k ą p ie li re generujących w łókno. Z d ję cie g ru b e g o p łó tn a d u b lu ją c e g o przed ką p ie la m i w w ypadku m apy Słupska pow iększyłoby niebezpieczeństw o zniszczenia m e ch a n iczn e g o zabytku. W o b e c tego uznano za słusz ne p ro w a d ze n ie za b ie gó w na ob ie kcie nie rozdzielonym i n ie rozdublow aoym , ale przy licu zabezpieczonym d u - blażem z b ib u łk i ja p o ń s k ie j klejonym C e llite m L-900. Po w stępnych pracach dokum entacyjnych, fo to g ra fic z nych, b a d a n ia c h konserw atorskich i la b o ra to ryjn ych ma pę zdezynfekow ano param i 10% a lko h o lo w e g o roztworu p -c h lo ro -m -kre zo lu . N a stę p n ie rozłożono ją w całości na dużym b la c ie lam inow anym i oczyszczono d e lik a t nie z pyłu, b ru d u i zanieczyszczeń pow ierzchniow ych pę d zla m i i b a w e łn ia n ym i tam p o n a m i. G rubsze w arstw y b ru d u u s u n ięto skalpelem .
A by móc d o k ła d n ie sprecyzować jakość i ilość chem i- ka lii, które pow inny być użyte w zabiegach o s ła b ia n ia
В
intensyw ności za b a rw ie n ia plam i zacieków, w ykonano o d p o w ie d n ie próby. Próby na wytrzym ałość w arstw y tw órczej w ykazały je j o dporność na w odę. N ajlepszy e fe kt d a ło m iejscow e ta p o w a n ie ta m p o n a m i n aw ilżony mi zim ną w odą, a n a stępnie zm ie n ia n ie je j na le tn ią i cie p łą . Z a b ie g ten skutecznie usuw ał zb rą zo w ia łe za cie ki.
Na ta fli plexi rozpostarto m apę licem do góry. Pod obiektem , w m iejscach zacieków, ułożono c h ło n ne b i buły filtra c y jn e i płaty lig n in y. Tam ponam i waty, nasy conym i zim ną w odą destylow aną, zw ilżano sto p n io w o m iejsca zacieków, a n a stępnie d e lika tn ym i uderzeniam i ta m ponem ta p o w a o o pa p ier, co po w o do w a ło w yp łu k i w a n ie b ru d n e g o zacieku. B ibuły i p ła ty lig n in y zm ie n ia n o na czyste, a zabieg ko ntynuow ano aż do u su n ię cia zacieku.
Tą m etodą nie można było je d n a k o sła b ić plam pow stałych podczas rozkładu celulozy przez czynniki b io lo giczne. W o b e c te g o na m iejsca, w których w ystą p iło z a b a rw ie n ie pow stałe w w yniku te g o procesu, nanoszo no m iejscow o pędzlem 0 ,5 % w odny roztw ór n a d m a n g a n ia n u potasu, a następnie po 10 m in u ta ch 1% w odny roztw ór pirosiarczynu sodu. Z ab ie g ten o s ła b ił plamy, a le ich nie zlikw id o w a ł.
A by uelastycznić w łókno pa p ieru , w yp łu ka ć resztki roz ło żo n eg o kle ju , usunąć o g ó ln e zażółcenie papieru oraz rozprostow ać zagięcia m apy n a w ilżo n o ją w odą, aż do c a łk o w ite g o nasycenia w o d ą p a p ie ru i p łótna.
Pomimo ta p o w a ń i procesu b ie lą ce g o , ta k w p a p ie rze ja k i w p łó tn ie pozostało jeszcze w ie le b rudu i p ro du któ w rozkładu. Aby je usunąć, przesycano p a p ie r i p łó tn o w odą, p o w o d u ją c p ow olne w y p łu k iw a n ie zb ę d nych skła d n ik ó w spom iędzy w łókien p a p ieru i p łótna. T em peraturę w ody sto p n io w o podwyższano od zim nej, stosow anej przez dłuższy czas, poprzez c ie p łą , do g o rącej, aż do m om entu, gdy w yp łu ku ją ca w oda stała się czysta. Proces ten, poza oczyszczeniem, przyw rócił w ilg o tn o ść p a p ie ru i uelastycznił go w pewnym stopniu. Dzięki zabiegom z użyciem wody, n a p ię ciu i wysusze niu na ta fli ro zcią g n ię to p a p ie r i p łó tn o , w yprostow ano zagięcia i zro lo w a n e ka w a łki p a p ieru p a rtii środkow ej. B ibulastość p a p ieru zm niejszono nasycając je g o pilśń 1.5% w odnym roztworem m etylocelulozy.
Z d ję c ie d u b lażu , ze w zględu na dość s iln e zw ią za n ie z papierem mapy w ym agało w zm ocnienia lica , poprzez je g o z a k le je n ie w arstw am i b ib u łk i. N a k le jo n o nań dw ie w arstw y b ib u łk i ja p o ń s k ie j, ja k o kleju używ ając 7 % ace to n o w e g o roztworu a cetylocelulozy z d o d a tk ie m p la styfikatora - fta la n u dw uetylu. Po takim z w ią za n iu lica u sunięto d u b la ż płócienny, pod którym u ka za ła się d ru ga w arstw a p a p ieru tw orzącego podłoże mapy. Pozo stałości kleju kostnego, którym przyklejone było p łó tn o , usuw ano po uprzednim u elastyczni emu go w odnym roztworem trypsyny.
P apier m apy odkw aszono 1% alkoholow ym roztworem w o d o ro tle n ku baru, nanosząc go pędzlem na o d s ło n ię te i oczyszczone odw rocie.
W tym stanie o b ie kt m ógł być już w zm ocniony w a rstw ą
A
В
3. M ap a Słupska, fragment: A - stan przed konserwacją, kawałki p a pieru zachodzące na siebie tworzą podłoże, bibulasty papier odspaja się łuskowato od podłoża; В -
stan po konserwacji, papier po za biegach regenerujących i zakleje niu (zdjęcia: K. Kowalska)
3. The map of Słupsk, detail: A — condition before conservation, pie ces of overlapping paper form the groundwork; spongy paper co mes off in scales from the gro undwork; В — condition after con servation, paper after regenerating treatment and giuing
d u b la ż u p a p ie ro w e g o i można było rów nież u zu p e łn ić ubytki p ilś n i p a p ie ru . W szystkie kraw ędzie ubytków s ta żo w a n o ska lp e le m i ścieniono papierem ściernym, tak a b y przy p o łą cze n iu o b ie ktu z papierem d u b lu ją c y m uzyskać e fe k t w to p ie n ia o ry g in a łu w d u b laż, który m ia ł je d n o c z e ś n ie u zu p e łn ić brakli p ilśn i. A by uzyskać c a łk o w ite ro z c ią g n ię c ie w łó kn a , m apę naw ilżono, a n a stępnie n a k le jo n o na d w ie w arstw y p a p ieru ja p o ń s k ie g o o d p o w ie d n ie j g ru b o ś c i, k le ją c klajstrem skrobiowym z anty- septykiem .
Po całkow itym w yschnięciu o b ie ktu usunięto z lica b i b u łk ę z a b e zp ie cza ją cą i pozostałości acetylocelulozy. D la s iln ie js z e g o zw iązania'' z dublażem n ałożono na ro z le g łe ubytki m a rg in e só w ła tk i, ta k aby d łu g im i w ló - k ie n k a m i p a p ie ru ja p o ń s k ie g o , z którego zostały zro b io n e , uchw yciły brzegi mapy.
N a la m in o w a n e j płycie n a p ię to b a w e łn ia n ą surów kę przesyconą rzadkim klajstrem skrobiowym , na którą n a k le jo n o n a w ilż o n ą m apę i suszono ją pod przyciskiem , z m ie n ia ją c często o d sączające b ib u ły i tektury, do c a ł k o w ite g o w ysch n ię cia i zespolenia się o b ie ktu z d u b lażem .
M ie js c a , w których ubytki pilśn i p a p ieru za stą p io n e zo sta ły p a p iere m ja p o ń skim , m iały in n ą stru ktu rę niż p a p ie r mapy. W yra źn ie w yczuwałna byku tam fa k tu ra s il nych w łó k ie n . A by w yg ła d zić pow ierzchnię i uzyskać d o b rą przyczepność farby, którą w ykonano pó źn iej p u n k to w a n ia s c a la ją c e , p a p ie r u zu pełnień prze kle jo n o 2 % w odnym roztworem m etylocelulozy.
Z a k le je n ie p ilśn i kle ja m i i m ocno w iążący d u b la ż um o żliw iły doczyszczenie w tartych plam i u su n ięcie z a n ie czyszczeń, czego nie można było w ykonać u p rze d n io z pow odu b ib u la sto ści p a p ieru .
P unktow ania ubytków rysunku m apy w yko n a no w m iejscach nie budzących w ą tp liw o ś c i co d o ich u k ła d u kom pozycyjnego. S calono kolorystycznie ca łą płaszczy znę, u z u p e łn io n o ubytki kresek ram ki o k a la ją c e j plan. M a rg in e so w e u zu p e łn ie n ia ubytków , których k o lo r ja ś niejszy od o g ó ln e g o to n u p a p ie ru był kolorem w y p a d kowym całości, pozostały nie p u n kto w a n e .
Z d u b lo w a n ą i w yp u n kto w a n ą m apę zd ję to z płyty i n a pięto na sosnowy b le jtra m . D la z a p e w nie n ia należytej o chrony i aby m ożliw e było e ksp o n o w a n ie zabytku, o p ra w io n o go w oszkloną ramę. M iędzy płaszczyzną na p ię te g o na krosnach o b ie k tu a ta flą szkła pozostaw iono 1 cm luzu, u w z g lę d n ia ją c m ożliw ość w a h a ń w ilg o tn o ś c i i zwisu p łó tn a z papierem . C ałość, ta k od strony szkła1, ja k i o d w ro cie , zabezpieczonego tw a rd ą płytą p ilś n io wą, d o k ła d n ie uszczelniono, aby o graniczyć p yle n ie do w ew nątrz.
Konserwację mapy wykonała autorka niniejszego komu nikatu w Pracowni Konserwacji G rafiki i Książki Z a bytkowej PKZ w 1983 r.
mgr Witomila Woik-Jezierska Warszawa
THE C O N S E R V A T IO N O F THE 18th-CENTURY M A P O F SŁUPSK
Before conservation the map of Słupsk was a com pletely ru ined object. Thin paper without glue, m icroorganisms-attac- ked fibre, m echanical d am age such as tearing, incomplete p ap er felt, pressed and glue-cem ented folds of the surfa ce, larg e size and thick heavily bonded doubling — these w ere the difficulties that conservators had to face.
The first stage covered the cleansing of tissue-paper sur face, the washing out of products of decomposition and
dirt from the fibres as well as removal of dam p patches. G luing of the facing to Japanese tissue-paper with Cellit L-900 made it possible to preserve the entire plane of the map and to remove the old cloth doubling. A fter making up the missing parts of paper felt a new strengthening la yer was put up in form of p aper and cloth doubling. The final step in the conservation work on the map of Słupsk was a unifying stippling and fram ing.
DRUGIEJ P O L O W Y XIX I XX W IEKU
JAN SAMEK
W O B R O N IE ZA B YTK O W YC H P IE C Ó W I KAFLI Z
P olskie k a fla rs tw o od d a w n a b u d z iło z a in te re so w a n ie „b a d a c z y starożytności'*, pó źn iej historyków sztuki. Z a j m o w a n o się je d n a k g łó w n ie o b ie kta m i pochodzącym i z e p o ki g otyku I renesansu, w mniejszym zaś sto p n iu z czasów b a ro ku i klasycyzmu, p o zo sta w ia ją c na uboczu p ie ce z XIX i XX w.
O ka fla c h z XIX w. b ra k niem al zu p e łn ie a rtyku łó w , a n a w e t w z m ia n e k 1. D opóki ka fle te, a raczej piece z ozdobnych k a fli p e łn iły sw oją praktyczną fu n k c ję , nie za g ra ż a ła im z a g ła d a . N iestety i w te j d zie d zin ie p o stęp cyw iliz a c ji oraz te c h n ik i o d e g ra ł sw oją rolę. Po
1 U w agi zamieszczone w niniejszym artykule sformułowano na podstawie m ateriału z terenu Krakowa.
d ru g ie j w o jn ie św iatow ej, od lo t sześćdziesiątych b ie żącego ^stulecia zaczęto coraz częściej ro zb ie ra ć m ało spraw ne piece na rzecz z a k ła d a n ia innych systemów ogrzewczych a lb o po prostu nowych p ieców o w yłącznie użytkowym charakterze. Z ja w isko to ob se rw o w a liśm y na u lica ch K rakow a1, gd zie m asowo w yrzucano ja k o gruz, przew ażnie uszkodzone ju ż kafle. Trzeba tu pow iedzieć, że przeróbki szły nie zawsze w kie ru n ku c a łk o w ite j li kw id a c ji p ie c ó w ; nie kie d y — n a w e t ju ż przed d ru g ą w o jn ą św iatow ą — usuw ano tylko ich o zdobne zw ień czenia. W yrzucone ja k o bezużyteczny g ru z ka fle tru d n o było ratow ać, bow iem szybko w ywożono je na wysy piska, gdzie u le g a ły zniszczeniu m echanicznem u lu b po prostu pod wpływem złych w a ru n kó w atm osferycznych. Z nane są także w ypadki przenoszenia b o g a c ie j z d o b io nych pieców z pokoi czy salonów , do których były prze
