Właściwości i zastosowanie poliglikoli etylenowych

Jerzy Ciabach

Właściwości i zastosowanie

poliglikoli etylenowych

Ochrona Zabytków 36/3-4 (142-143), 223-226

1983

H ISTO R IC P A P E R B LE A C H IN G W ITH CH LO RA M INĘ T

Basing on own studies a comparison has been made between the effect of bleaching base paper with chlor­ aminę T in room temperature, in higher temperature (50°C) in methanol — water solution (1:1) with acetic acid (5 g/1) and citric acid (0.25 and 5 g/1) added. Chan­ ges in test paper (Whatman 3 paper) were studied, caus­ ed by the action of the above mentioned variants in the conditions ensuring the attainment of a similar effect of brightening. After treatments, the samples were subjected to an artificial ageing by their exposure to a quartz lamp and heating in temperature of 105°C. The evaluation of changes in properties of test paper has been made by an examination of whiteness, pH of water extract, copper no, breaking load, self-breaking and number of douhle bending.

The following statements have been made in conclu­ sion:

1. Changes in the paper base caused by solutions of chloraminę T in room temperature should be regarded as insignificant

2. Bleaching with solutions of chloraminę T in higher temperature seems to be the best form of accelerating the proces of paper bleaching

3. Bleaching with chloraminę T in acid medium may be employed only in exceptional cases and only when working with a strong base paper. Acetic acid seems to be better than citric acid as an acidifier

4. Alcohol — water solutions of chloraminę T have been found very useful in paper bleaching. Although the bleaching is then slower, still there is no bigger de­ structive effect on textiles.

JERZY CIABACH

WŁAŚCIWOŚCI I ZASTOSOWANIE POLIGLIKOLI ETYLENOWYCH

N iniejszy a rty k u ł om aw ia w łaściw ości fizykochem i­ czne poliglikoli etylenow ych, przed staw ia ich g a­ tu n k i han dlow e oraz daje przegląd w ażniejszych zastosow ań z pow ołaniem się na lite ra tu rę k o n s e r­ w ato rsk ą.

P oliglikole etylenow e są specjalnego ro d z aju żyw i­ cam i. R ozpuszczają się nie tylko w cieczach o rg a n i­ cznych, ale także w wodzde. Nie m ają w iększego znaczenia w przem yśle fa rb i lakierów , nie są po­ w szechnie stosow ane w przem yśle klejow ym . S to ­ sow anie ich w ch a ra k te rz e m ateria łó w k o n s tru k ­ cyjnych w yklucza podobieństw o do w osków (m ięk­ kość, kruchość i topliw ość w te m p e ra tu ra c h n ie ­ w iele w iększych od te m p e ra tu ry pokojow ej). Z n a­ lazły one jed n ak duże zastosow anie w kon serw acji znalezisk archeologicznych — drew n a przesyconego wodą i k ru c h ej, łam liw ej skóry. W ielu k o n se rw a ­ torów próbow ało zastosow ać je także w in n y ch ce­ lach, np. do w y tw a rzan ia m as dublażow ych lub środków do im p reg n acji w apieni.

M ianem poliglikoli e ty le n o w y c h 1 o k re śla się p ro ­ d u k ty polim eryzacji tle n k u ety len u posiadające m a ­ sę cząsteczkow ą nie wyższą niż 25—30 tys. i odpo­ w iad ające w zorow i ogólnem u: HO(- CH2C H 20 - )nH. M ają one budow ę etero w ą - CH2CH2~0~CH 2CH2~, dzięki k tó re j w yk azu ją dużą odporność n a d ziała­ nie roztw orów kw asów , zasad i soli, z w y jątk iem stężonych roztw orów kw asów u tlen iający c h (H N 03) i m ocnych zasad (NaOH, KOH). E tero w a budow a cząsteczek pow oduje także ich rozpuszczalność w cieczach organicznych, ta k ic h jak alkohole, estry, ketony, w ęglow odory arom aty czne i chlorow ane w ęglow odory alifatyczne *.

Duży w pływ n a w łaściw ości poliglikoli etylenow y ch m ają g ru p y w odorotlenow e, o b u stro n n ie kończące łańcuch. P odstaw ow ym p rzejaw em ich obecności jest dob ra rozpuszczalność w wodzie, ty m lepsza, im m niejsza jest m asa cząsteczkow a p o lig lik o lu 8. R ozpuszczalność w w odzie jest jedną z p odstaw o ­ w ych zalet poliglikoli etylenow ych, jednakże w a­ ru n k u ją c e ją g ru p y w odorotlenow e są przyczyną ich n ietrw ało ści w roztw o rach w odnych i w s ta ­ nie stopniow ym . G ru p y te, pod w pływ em tle n u z

pow ietrza, u tle n ia ją się stopniow o do g ru p a ld e ­ hydow ych, a n astępn ie do g ru p k arbo ksylo w ych . P ojaw ien ie się grup aldehydow ych sp ra w ia, że ży­ wica zy sk uje w łaściw ości re d u k u ją ce, n iek o rz y stn e w w y p a d k u zetknięcia się ze zw iązk am i sre b ra , m iedzi, rtę c i itp. m etali. Obecność g ru p k a rb o k s y ­ low ych p rz ejaw ia się przede w szystkim obniżeniem pH roztw oru, do pH = 4 włącznie. W w y pad ku po­ liglikoli etylenow ych o m ałej m asie cząsteczkow ej (do 1000— 1500) obecność g ru p w o do rotleno w ych objaw ią się w zdolności do pochłaniania wilgoci

z p ow ietrza (higroskopijność).

U nikatow ą cechą poliglikoli ety len o w y ch je st to ­ pliwość. W p rzeciw ieństw ie do Wielu in n y ch żyw ic sztucznych zachow ują się one podobnie do p a r a fi­ ny i wosku, przechodząc w ciecz o m ałej lepkości w te m p e ra tu ra c h nie p rz ek raczający ch 60—65°C. M ałocząsteczkow e p ro du kty, o m asie cząsteczkow ej 200—800, są w tem peraturze pokojow ej su b stan cja­ mi ciekłym i lub półciekłym i (o k o n sy sten cji p a ­

sty).

Masę cząsteczkow ą poliglikoli ety len o w y ch c h a ra k ­ tery z u je się zazwyczaj za pom ocą liczby h y d ro k sy ­ lowej, defin io w an ej jako ilość mg K O H p o trzeb n ą

do zo bojętn ienia g ru p w odorotlenow ych w 1 g su b ­ stancji. W ielkości te zw iązane są ze sobą ró w n a -

112220

niem : LO H = --- —— , w k tó ry m LO H oznacza

1 W literaturze chemicznej omawiane żywice mogą w y­ stępować pod bardziej poprawną nazwą „glikole polio- ksyetylenowe”. W wyniku polimeryzacji tlenku etylenu otrzymuje się także produkty o znacznie większej ma­ sie cząsteczkowej dochodzącej do kilku milionów. Są one nazywane politlenkami etylenu (polioksyetylenami) 1 mają właściwości odmienne od poliglikoli etylenowych (dotyczy to szczególnie właściwości termicznych i roz­ puszczalności).

2 Poliglikole etylenowe nie rozpuszczają się w cieczach o małej polarności, takich jak heksan, cykloheksan, ben­ zyna ekstrakcyjna i lakowa. Nie mieszają się także z olejami roślinnymi i mineralnymi.

3 Wpływ grup końcowych maleje w miarę wzrostu dłu­ gości łańcucha. Dla produktów wysokopolimeryzacyjnych rodzaj grup końcowych jest praktycznie obojętny.

liczbę hy dro k sy lo w ą poliglikolu etylenow ego, a M jego m asę cząsteczkow ą.

Og61nie, w zrost m asy cząsteczkow ej (obniżenie licz­ b y h y d roksylow ej) w iąże się ze w zrostem te m p e ­ r a tu r y to p n ien ia, pogorszeniem rozpuszczalności (w zrasta lepkość ro ztw oru, obniża się m ak sy m aln ie m ożliw e stężenie) i obniżeniem podatności na dzia­ ła n ie w ilgoci (spadek higroskopijności).

W p ra k ty c e , obok poliglikoli „podstaw ow y ch”, sto ­ sow ane są często ich m ieszaniny, zw łaszcza zaś m ie­ sz a n in y g atu n k ó w nisko- i śred niospolim eryzow a- nych. W m ieszaninach ty ch sk ład n ik o m ałej m a ­ sie cząsteczkow ej (ciekły lub półciekły) pełni funkcję rozpuszczalnika, a sk ład n ik o śre d n ie j lub dużej m asie cząsteczkow ej — rolę rozpuszczonej żywicy. M ieszanie poliglikoli etylenow ych pod lega reg u le m ieszania roztw orów , z tą tylko różnicą, że w w y ­

p a d k u poliglikoli etylenow ych n ie o p e ru je się stę ­ żeniam i, a liczbam i hydroksylow ym i. U dział sk ła d ­ n ik ó w m ieszaniny, w yrażo n y w częściach Wago­

w ych, oblicza się następująco:

— dla sk ład n ik a o m niejszej m asie cząsteczkow ej — liczba hyd ro k sy lo w a sk ład n ik a m in u s liczba h y ­ droksylow a m ieszaniny;

— dla sk ład n ik a o w iększej m asie cząsteczkow ej — liczba h y d ro k sy lo w a m ieszaniny m in u s liczba h y ­ droksylow a składnika.

W ta b e li 1 podano n azw y hand lo w e i p ro d u cen tó w p o liglikoli etylenow ych, n ato m iast w ta b e li 2 pod­ staw ow e w łaściw ości poliglikoli p ro d u k o w a n y ch przez firm ę H oechst A G 4. T abela 3 c h a ra k te ry z u je rozpuszczalność najczęściej stosow anego poliglikolu

o m asie cząsteczkowej 4000.

P olig lik o le etylenow e stosow ane są pow szechnie w przem yśle kosm etycznym , farm aceutycznym , te k s ­ ty ln y m , sk ó rzanym i drzew nym . W k o n serw acji za­ b y tk ó w sto su je się je do im p reg n acji d r e w n a e, sk ó ­ ry®, w a p ie n ia 7 i łupków *. P roponow ano je tak że jak o sk ład n ik i m as dublażow ych i k itó w używ anych w k o n serw acji m alow ideł i rzeźb polich ro m o w a­ nych®. N ajczęstszym zastosow aniem ty c h żywic jest w zm acnianie d re w n a w ydobyw anego z dna zb io r­ ników w odnych, bagien, to rfow isk itp . Z re g u ły je st to d rew n o m ocno przesycone w odą, nie n a d a ­ jące się do w ysuszenia z uw ag i n a bardzo m ałą

Table 1. Trade names and manufacturers of ethylene polyglycols

Tabela 1. Nazwy handlowe i producenci poliglikoli ety­ lenowych

Nazwa handlowa Producent

PEG (Polyäthylengly- Hoechst AG, Frankfurt (M), RFN

kol) HM 50 HM 100 Lanogen 1500 Carbovax Apretar RV Polyvax (Polydiol) Oxydwachs Modopeg j.w. j.w. j.w.

Union Carbide Corp., New York, N.Y., USA

Zakłady Chemiczne W. Piecka, Novak y, CSSR

Hüls AG, Marl, RFN

VEB Chemischewerke, Buna, Schopau, NRD

Mo Do Kemi Ltd., Londyn, W. Brytania

w ytrzym ałość m echaniczną (spoistość). M etody jego k o n serw acji za k ła d ają albo o d w ad n ian ie (np. su- blim ację zam rożonej w ody pod zm niejszonym ci­ śnieniem ), albo użycie su b stan cji rozpuszczalnych w w o d z ie 10. N ajczęstszym sposobem w pro w ad zan ia po­ lig lik oli db d rew n a jest stosow anie k ąp ieli w ro z­ tw o ra c h o coraz to w iększym stężeniu, od stężenia 5—15%) aż do 100°/o stopionej żyw icy. Z godnie z p ra w am i dyfuzji żyw ica m ig ru je do w n ę trza, a w o ­ da n a zew nątrz. D zięki te m u m ożna jednocześnie usu n ąć wodę i nasycić drew n o ż y w ic ą 11. Z abiegi te w yk on uje się często sery jn ie, w u rz ąd zen iach pół­ autom atycznych, re d u k u ją c y c h ilość niezbęd ny ch o p eracji do m inim um i pozw alających n a zachow a­ nie stan d ard o w y ch w a ru n k ó w przez cały czas t r w a ­ n ia z a b ie g u 12. Z re g u ły sto su je się poliglikole o m a ­ sie cząsteczkow ej 4—5 tys. (PEG 4000, C arb ow ax 4000, A p re ta r R V )18 rzad ziej 1—2 tys. (np. PEG 1000) 14. Poliglikole etylenow e o m asie cząsteczko­ w ej ok. 4 tys. polecane są tak że do k o n serw acji su ­ chego d rew n a (rzeźby, m eble, k o n stru k c je d re w n

ia-4 Wartości liczbowe podane w tabeli 2 i 3 pochodzą z

biuletynu firmy Hoechst AG Polyglykole Hoechst

Eigenschaften und Anwendungsgebiete der Polyäthylen­ glykole, В 1118 (574).

s а . M. R o s e n q v i s t , „Studies in Conservation , 4, 1959, s. 62; R. M. O r g a n , ibidem, s. 96; H. Z o l l - A d a ­ m i k о w a , „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabyt­ ków”, tom 3, seria B, 1961; F. К o r d a ć , „Pamàtko- vâ póće”, 7, 1965, s. 214; R. M. S e b o r g , R. В. I li­ v e r a r i t y , „Studies in Conservation”, 7, 1962 s. i l l ; R. L e f e v e , J. V y n c k i e r , „Bulletin de 1 Institute Royal du Patrimoine Artistique”, 12, 1970, s. 280; В. M ü h l e t h a l e r , L. B a r k m a n , D. N o a c k , Conser­

vation of Waterlogged Wood and Leather, edd. ICCROM

1973; В. L. S t a r k , „Studies in Conservation”, 4, 1976, s. 161; L. D. M u r d o c k , „Studies in Conservation , 1,

1978, s. 69. , %

« F. J. K o r d a ć , op. cit.; A. E. W e r n e r , (w:) The Conservation of Cultural Property with. Special Refe­ rence to Tropical Conditions, UNESCO, Paris 1960, s.

265; B. M ü h l e t h a l e r , L. B a r k m a n , D. N o a c k , op. cit.; L. B a r k m a n , (w:) Papers from the First He­

m isphere Conference on Martime Archaeology, 1978, s.

1220.

7 W. A. О d d y, B. M. B l a c k s h o w , S. B a k e r , (w:)

Conservation of Stone, I, Bologna 1976, s. 485.

8 W. A. O d d y , H. L a n e , „Studies in Conservation”, 1, 1976, s. 63.

f l H. A l t h ö f e r, „Studies in Conservation”, 4, 1959,

s. 31. ^

10 E. S i m u n k o w a , Z. S m e j k a l o v ä , J. Z e 1 i n g e r, „Sbornik Vysoké śkoly chemicko-technologické v Praze”, 6, 1981, s. 59.

11 R. M. O r g a n , op. cit.; F. J. K o r d a ć , op. cit.; L. B a r k m a n , op. cit.; R. B. H o a d l e y , „Fine Wood­ working”, 19, 1979, s. 68.

12 L. D. M u r d o c k , op. cit.

13 A. M. R o s e n q v i s t , op. cit.; R. M. O r g a n , op. cit.; F. J. K o r d a ć , op. cit.; R. L e f e v e , J. V y n c ­ k i e r op. cit.

14 R. M. S e b o r g , op. cit. 15 F. J. K o r d a ć , op. oit. 18 Ibidem.

17A. E. W e r n e r , op. cit.

18 W. A. O d d y , S. M. B l a c k s h o w , op. cit. 19 W. A. O d d y , H. L a n e , op. cit.

20 H. A 11 h ö f e r, op. cit.

T a b e la 2. W ł a ś c i w o ś c i p o li g li k o li e t y l e n o w y c h f i r m y H o ech s t A G

Table 2. Properties of ethylene polyglycols made by Hoechst AG

Nazwa poliglikolu etylenowego Średnia masa cząsteczkowa Temperatura topnienia °C Lepkość 50% roztw. wodnego 25°C, mPas Liczba hydroksylowa mg KOH/g PEG 200 190— 210 ok. — 50 534—591 PEG 300 285— 315 ok. — 12 _ 356—394 PEG 400 380— 420 4— 6 — 267—295 PEG 600 570— 630 17—22 13— 15 178—197 PEG 1000 950— 1050 35—40 19— 23 107—118 PEG 1500 1400— 1600 44—48 29— 34 70— 80 PEG 2000 1800— 2200 48—52 40— 48 51— 62 PEG 3000 2700— 3300 51—55 60— 80 34— 42 PEG 4000 3800— 4800 53—58 90— 120 23— 30 PEG 6000 5600— 7000 55—60 170— 220 16— 20 PEG 10000 8500—12000 55—60 450— 800 9— 13

PEG 20000 ok. 20000 ok. 60 2200— 2800 max 6,6

HM 50 ok. 25000 ok. 60 4500— 5500

HM 100 ok. 35000 ok. 60 9000—11000 _

Lanogen 1500 470— 530 ok. 38 15— 20 212—239

ne). W ty m w y p a d k u stosow ane są ro z tw o ry w cie­ czach org anicznych, np. w m ieszaninie ch lo rk u ety ­ len u i cz te ro ch lo rk u w ęgla z dod atk iem pięciochlo- ro fen o lan u so d o w eg o 15. R ów nie pow szechne zasto­ sow anie polig lik o li etylenow ych m a m iejsce w k o n ­ serw acji p rzedm iotów skórzanych pochodzących z w ykopalisk archeologicznych. Do tego celu zaleca­ n e są m iesza n in y nisko- i średniosp olim eryzow a- nych p o liglikoli o w ypadkow ej m asie cząsteczko­ w ej 500—600. T em p eratu ra topnienia ty ch m ieszanin w aha się w g ra n ic ach 40—50°C, co um ożliw ia ich stosow anie bez d o datku rozpuszczalników (w y star­

czy lekkie ogrzanie, b y je upłynnić). Spośród p re ­ p a ra tó w h an d lo w y ch w pow szechnym użyciu jest L anogen 1500 i C arbow ax 1500. Ten o statn i jest m ieszaniną p o lig likolu o m asie cząsteczkow ej 1500 i poliglikolu o m asie cząsteczkow ej 300, zm iesza­ n y ch w sto su n k u 1:1 ie. Do zm iękczania k ru c h ej, łatw o łam liw ej sk ó ry polecane są m ieszaniny poli­ glikoli z rozpuszczalnikam i (np. m etanol) o raz m ie­ szan in y ciekłych poliglikoli z w o s k ie m 17.

In te re su ją c e w ydaje się zastosow anie poliglikoli e ty ­ lenow ych do k o n serw acji rzeźb w apien nych, p rz e ­ znaczonych do ekspozycji w e w n ętrzn ej; zostało to opisane przez a u to ró w z a b ie g u 1®. W sw ojej p ra cy p ro p o n u ją oni (zależnie od sta n u zachow ania obiek ­ tu i jego rozm iarów ) w c ie ran ie p a sty złożonej z po­ liglikolu (1 cz.) i m etanolu (1 cz.), nasycanie stopio­ n y m poliglikolem lub w tap ian ie poliglikolu. Jak o za le ty ty ch zabiegów w ym ien iają: m ożliwość w yk o­ n y w a n ia ich n a zaw ilgoconych o b iektach, całkow itą odw racalność i d o b ry efek t w zm ocnienia. P o d k re ­ ślają też, że stosow any przez nich poliglikol o m a­ sie cząsteczkow ej 6 tys. nie w y k azu je cech m a te ­ ria łu higro skopijnego w p o w ietrz u o w ilgotności w zględnej, dochodzącej co n a jm n ie j do 70°/o i ja k o su b stan cja h y d ro fito w a nie stan o w i przeszkody dla przem ieszczania się p a r y w odnej.

Tabela 3. Rozpuszczalność PEG 4000 (Hoechst AG) w wodzie i niektórych cieczach organicznych

Table 3. Dissolubility of PEG 4000 (Hoechst AG) in w a­ ter and some organic fluids

Maksymalne stężenie roztworu w temp. pokojowej, °/o wag.

55 53 50 47 46 20 10 10 10

P ro ce d u rę stosow aną p rzy ko n serw acji m okrego d re w n a w ykorzystano tak że do w zm acn iania łu p ­ ków (ozdoby i p rzedm ioty użytkow e z o k re su s ta ro ­ ży tn e g o )19. A utorzy zabiegu uzyskali do bre w y n ik i stosując poligiikole o m asie cząsteczkow ej 4 i 6 tys. Poza omówionymi, poligiikole etylenow e znalazły zastosow anie rów nież jako sk ład n ik i m as dublażo- w ych używ anych w ko n serw acji m alow ideł n a p łó t­ nie 20. W ty m jed n ak w y p ad ku pow ażne ob aw y w zbudził fakt, że poligiikole w stan ie sto pion ym ora z m ieszaniny nisko- i śre d n iospo lim eryzow any ch poliglikoli m ają w łaściw ości typow e dla rozpusz­ czalników . Mogą one zm iękczać w a rstw ę m a la rsk ą w stop niu niebezpiecznym dla o b ie k tu 21.

dr Je rzy Ciabach In s ty tu t Z d b yko zn a w stw a i K o n serw a to rstw a UM K w T o ru n iu Nazwa cieczy Woda Chlorek metylenu Etanol, 60% Chloroform Chlorek etylenu Metanol Benzen Czterochlorek węgla Dioksan

PROPERTIES AND USE OF ETHYLENE POLYGLYCOLS The paper is addressed to conservators and restorers of works of art. It deals with properties and use of ethylene polyglycols. In the part discussing properties a special attention has been paid to the effect of mo­

lecular mass, and in the part devoted to the application to the conservation of archaeological findings. The pa­ per lists major trade products and singles out poly­ glycols made by Hoechst AG.

KOMUNIKATY, D Y S K U S J E

JANUSZ KUBIAK I

UWAGI DOTYCZĄCE „WYTYCZNYCH DO OPRACOWANIA PROBLEMATYKI

OCHRONY WARTOŚCI KULTUROWCH W PLANACH ZAGOSPODAROWANIA

PRZESTRZENNEGO” *

P rze d sta w io n e tu u w agi nie m ają c h a ra k te ru szcze­ gółow ej recenzji, są raczej luźnym i re flek sjam i, któ ­ re nasu n ęły się podczas le k tu ry W y ty c zn y c h . Po­ nad to p isane są jedynie z pozycji a u to ra studiów historyczno-urbanistyeznych, nie w yczerpują w ięc ca­ łości bo g atej p ro b lem a ty k i za w arte j w om aw iany m o pracow aniu.

Ja k tw ierdzi socjolog Janusz Ziółkow ski „...Myśl,

że m iasto jest czym ś w ięcej n iż zespołem dom ów , ulic i urząd zeń ko m u ń a ln y ch jest ta k daw na ja k sa­ m a sztu k a budow ania m iasta..." Z iółkow ski pod­

k re śla jed n ak , że dopiero sto la t tem u w yrażono ex p licite ideę, „że planow anie u rb a n isty czn e je st w

gruncie rzeczy działaniem o chartakterze społecz­ n y m ..." *.

N a stro n ie 2 W y ty c zn y c h zn a jd u je się słuszne stw ierd zen ie, że sta re dzielnice „tw orzą te ż prze­

strzeń społeczną o walorach h u m a n istyczn y ch i e stetyczn ych ..." N iestety w dalszej ich części nie

znalazłem rozw inięcia te j m yśli, ani jej k o n k re t­ nego zastosow ania. W ydaje się, że w om aw ianym tekście, jak w praw ie całej naszej działalności konserw ato rsk iej i urbanistycznej, dom inuje myśl, że m iasto to jed n ak tylko zespół domów, ulic i u rz ą ­ dzeń kom unalnych. Piszę to śmiało, sam będąc nie bez w iny. T rap i m nie m yśl, że i w studiach historyczno- -u rbanisty cznych dom inuje m etoda ew idencjonow ania i liczenia sam ych zabytkow ych kam ieni i belek, sk ła­ dających się na zabudow ania, pom ijam y zaś w iążącą te elem enty sferę społeczno-kulturow ą.

W ładysław T atark iew icz, w y jaśn iają c znaczenie t e r ­ m inów „cyw ilizacja” i „ k u ltu ra ”, pisał: „Niech cy­

w ilizacja oznJacza to w sz y stk o , co lu d zko ść s tw o r z y ­ ła, dodała do n a tu ry dla ułatw ien ia i u lep szen ia ż y ­ cia, i co w ielu lud zio m jest w spólne, a k u ltu ra — te p rzeżycia i czynności poszczególnych ludzi, k tó ­ r z y w yd a li cyw iliza cję i z cyw iliza cji korzysta ją . C yw ilizacja czyn i, że św iat dzisiejszy je st ró żn y od pierw otneg o, a ku ltu ra , że ludzie d zisiejsi są od p ierw o tn ych różni" 2.

N iestety, jestem pew ien, że w sw ej p ra cy ślizgam y się jed y n ie po pow ierzchni lodu, po ze w n ętrzn ej sk o ru p ie zagad nien ia. W naszych b a d a n ia c h i ro z­

w ażaniach pojęcia „ k u ltu ra ”, a więc i „zasoby k u l­ tu ro w e ”, „w artości k u ltu ro w e ”, daw no już p rz y b ra ­ ły sens zinstytu cjo nalizow an y, k tó ry częściej k o ja ­ rz y n am się z M in isterstw em K u ltu ry , W ojew ódz­ kim W ydziałem K u ltu ry czy z Domem K u ltu ry —

niż z (już n a w e t starośw iecko brzm iącym ) pojęciem k u ltu ry osobistej człow ieka, z jego postaw ą etycz­ ną. A lek san d er W allis, an alizując obszar k u ltu ro w y jak o jeden z elem entów p rz e strz e n i społecznej m ia ­ sta, pisał: „...obszar k u ltu r o w y m iasta nie jest e k s­

ponatem m uzealnym , zespołem szacow nych i m a r­ tw y c h za b y tk ó w ani zaprogram ow anych in sty tu c ji k u ltu ro w ych . N ie jest te ż syn o n im e m obszaru o n a jw yższych w artościach a rtystyczn y ch . Jest n a to ­ m iast przestrzenią, z któ rą zw iązane są n iem al or­ ganiczne po trzeb y k u ltu ro w e o kreślonych grup lub społeczności". W zakończeniu sw ych rozw ażań po­

now nie stw ierdza: „... przez obszar k u ltu r o w y ro­

zu m ie m określoną fu n kcjo n a ln ie przestrzeń, która jest p rzed m io tem in te n s y w n e j i d łu g o trw a łej in te r ­ a kcji (sprzężenia zw rotnego) m ię d zy sku p io n ym na niej zespołem m aterialnych, estetyczn ych i sym boli­ cznych w artości a k o n k re tn ą grupą (społecznością), d zięki czem u owa grupka (społeczność) na drodze spo ntanicznych zachow ań m oże zaspokajać swe róż­ norodne p o trzeb y k u ltu ro w e osiągając poczucie in ­ teg racji i m ożliw ości ro zw o ju ..." 8

Czy w naszych dok um en tacjach ko nserw ato rsk ich dotyczących m iast pam iętam y, że „kultura — to

przeżycia i czynności poszczególnych ludzi...", a nie

in sty tu c je m ające słowo „ k u ltu ra ” w swym ty tu le, że obszar k u ltu ro w y jest „ przestrzenią, z którą

zw iązane są n iem al organicznie p o trzeb y ku ltu ro w e określonych grup lub społeczności...", i to społe­

czności, że ta k pow iem , tubylczych? Rzadko o nich pam iętam y, a już całko w ita ich „ek sm isja” n astęp u ­ je po p rzep ro w adzen iu procesu rew alo ry zacji czy k o n serw acji zespołu starom iejsk iego .

W ty m może tkw ią źródła naszych niepow odzeń i n ie­ m ożności znalezienia w spólnego języka z m iesz­ kań cam i rew aloryzo w an ych m iast, choć w naszych elab o ratac h m ogą przeczytać, że zespoły staro m iej­ skie tw orzą p rz estrze ń społeczną!

W yjaśniając term in „re w a lo ry z a c ja ” , stw ierdzono w

* W ytyczne zostały opracowane przez Zespół Ekspertów Międzyresortowej Komisji ds. Rewaloryzacji Miast i Ze­ społów Staromiejskich w październiku 1981 r.

1 J. Z i ó ł k o w s k i , Socjologia miasta, PWN, 1964, s. 29.

2 W. T a t a r k i e w i c z , Parer да, PWN, 1978.

3 A. W a l l i s , Pojęcie obszaru kulturowego, (w:) Piano

wanie społecznego rozwoju miast i społeczności teryto Halnych a badania socjologiczne, 1980, s. 70.