Bogumiła J. Rouba
Konserwacja obrazu Zofii
Stryjeńskiej "Taniec z gitarą"
Ochrona Zabytków 33/1 (128), 68-72
B O G U M IŁ A J. R O U B A
KONSERWACJA OBRAZU ZOFII STRYJEŃSKIEJ „TANIEC Z GITARĄ”
Je d n a z najbardziej słusznych zasad, k tó rą kieruje się w swej pracy współczesny konserw ator-praktyk — to indyw idualne trak to w an ie dzieła sztuki poddawanego zabiegom konserw atorskim . D ążenia do poznania włas ności wielu innych nowych m ateriałów i opracow ania sposobów ich użycia o raz n ieustanna weryfikacja wiedzy o m ateriałach klasycznych stanow ią potwierdzenie prze k o n a n ia , że tylko szeroki zasó b środków i m etod daje konserw atorow i m ożliw ość w yboru najodpow iedniej szego dla danego obiektu program u. Niniejszy kom uni k a t inform uje o przebiegu p rac konserw atorskich przy o b razie, k tó ry ze względu n a budow ę wymagał pre cyzyjnego d o b o ru środka konsolidującego. Po przepro w adzeniu p ró b z kilkom a preparatam i zastosow ano, z dobrym skutkiem , środek, który może poszerzyć m ożliw ości konserw atorskie w stosunku do obiektów o po d o b n y m charakterze.
O braz Z ofii Stryjeńskiej Taniec z gitarą pow stał około 1935 r. W ykonany został w technice tem perow ej na płót nie o w ym iarach 7 0 x 1 0 0 cm. O d 1963 r. stanow i włas ność M uzeum W arm ii i M azu r w Olsztynie (nr inw. PM W 130 O M O ).
K om pozycja przedstaw ia scenę zabaw y m łodego chłopca i wiejskiej dziewczyny, um ieszczoną na tle stylizowanego wiejskiego k rajo b razu . O b raz jest typow ym dla tw ór czości Z. Stryjeńskiej przykładem m alarstw a dekoracyj nego, płaszczyznow ego.
A u to rk a z rozm achem operuje dużym i plam am i czystych kolorów , k o n tu r akceptuje graficzną linię. Świadom ie rezygnuje z popraw ności anatom icznej n a rzecz d yna m izm u i żywiołowego w italizm u, dodatk o w o podkreś lonego jeszcze poprzez stosow anie charakterystycznej stylizacji.
1. O braz Z . Stryjeńskiej „Taniec z g ita rą ” p rz e d konserwacją (fot. W. Górski) 1. Z o fia Stryjenska's painting "The Dance with a G uitar"— prior to conservation
2. Fragm enty obrazu , , Taniec z gitarą A '— widoczne osypywanie się warstw y m a larskiej ( fo t. W. Górski) ; В, С — widoczne zacieki i zaplam ienia warstw y m alarskiej (fo t. W. G rzesik)
2. D eta ils o f the painting "The Dance with a G u itar" ; A — clear strewing o f the pain t ing layer, В , С — clear damp patch es and staining o f the painting layer
Niezwykle b o g ata gam a b arw na obejm uje właściwie całą szerokość palety m alarskiej. F a rb a ch u d a i m atow a, k ład zio n a je s t cienko, jedynie p artie najwyższych świateł w k arn acjach w ykonane zostały im pastow o tłu stą tem perą.
B U D O W A O B R A Z U
K ro sn a podw ójnie klinow ane, listwy z drew na sosno wego połączone n a nakładkę (od strony lica n ak ła d k a ścięta skośnie). P odobrazie z p łó tn a lnianego, cienkiego i rzadkiego o gęstości splotu 9 x 1 0 n itek w 1 cm 2. Z apraw a b ard zo cienka, biała. A naliza m ikrochem iczna próbek pozw oliła stwierdzić, że przygotow ano ją z czys tej kredy i kleju glutynowego. N a zapraw ie a u to rk a w ykonała rysunek m iękkim ołów kiem .
W w arstw ie m alarskiej typowy zestaw pigm entów , w śród których zidentyfikow ano m. in. biel cynkow ą, żółcień chrom ow ą, ugier, zieleń chrom ow ą, ultram arynę, błękit pruski. P o n ad to występuje u m b ra palona i n atu raln a, siena, czerń, k ilk a rodzajów czerwieni, fiolety.
O braz nie był werniksow any, nie był wcześniej konser w owany.
S T A N Z A C H O W A N IA O B R A ZU PR Z E D K ON SER W A C JĄ Stan krosien i p odobrazia płóciennego nie budził za strzeżeń. Stan zapraw y rów nież był dobry, jakkolw iek jej cha rak ter — duża kruchość i zbytnia chłonność — stały się główną przyczyną zniszczenia warstwy m alar skiej.
C huda tem pera, z której znaczna ilość spoiw a m usiała być odciągnięta przez zapraw ę w czasie m alo
w ania, charakteryzow ała się m ałym stopniem sklejenia (pudrow anie), k ruchością o raz brakiem przyczepności do podłoża. R ezultatem tego było łuszczenie warstwy m alarskiej. Praw ie całkow ite jej osypanie nastąpiło w miejscach pokry ty ch grafitem (rysunek autorki). N a pow ierzchni o b razu w idoczne były u b y tk i pow stałe na skutek z ad ra p a ń i przetarć. C ałość silnie zakurzona i ogólnie zab ru d zo n a. W wielu m iejscach widoczne tłuste plam y o ra z zacieki p o zachlapaniach kroplam i wody.
PRZEBIEG P R A C K O N SE R W A T O R SK IC H
Pierwszy etap p rac po w ykonaniu b a d a ń wstępnych, określeniu stan u zachow ania i przyczyn zniszczeń obej m ow ał wiele p ró b m ających n a celu: znalezienie opty m alnej m etody oczyszczenia obrazu o raz w ybranie śro d k a konsolidującego, któ ry nie spow odow ałby zm ian optycznych pow ierzchni.
Ju ż w stępne p ró b y oczyszczania wykluczyły możliwość użycia tak ich środków , ja k w oda, benzyna, terpentyna. P o działaniu benzyny i terpentyny pozostaw ały plam y i zacieki. W o d a pow odow ała silne pęcznienie kleju w zapraw ie i w arstw ie m alarskiej, a w m iejscach słabo sklejonych i pudrujących się jej w prow adzenie było nie
dopuszczalne. •
N ajbezpieczniejsze okazało się delikatne zbieranie kurzu przy użyciu miękkiej gumy chlebowej firm y Rowney. T ym sposobem oczyszczono około 50% powierzchni. Resztę, z uw agi na silne pudrow anie i możliwość uszko d zenia w arstw y m alarskiej, oczyszczono tym sam ym sposobem , ale dopiero po zabiegu konsolidacji.
R ozsiane n a całej pow ierzchni tłu ste plam y usuw ano robiąc okłady z papki : alk o h o l etylowy + kreda. U d ało się je znacznie rozjaśnić, ale m im o w ielokrotnego p o w tarzan ia zabiegu nie n astąp iło ich całkow ite usunięcie. P róby konsolidacji w ykonano:
— fiksatyw ą d o pasteli f-m y R ow ney (lekkie, lecz w yraźne ściemnienie pow ierzchni i niedostateczne skle jenie łusek);
— 2-procentow ym w odnym roztw orem m etylocelulozy prod. Loba-C hem ie, W ien, nanoszonym przez n a try skiw anie (na pow ierzchni pow staw ały nierów nom ierne w ybłyszczenia) ;
— Beva 371 f-my Lascaux (nastąpiło w yraźne ściem nie nie pow ierzchni);
— 3-procentow ym roztw orem Lascaux A crylglasur 40X G lanz w m ieszaninie ksylenu i alkoholu iz o propylow ego (1:1). Próbę w ykonano nanosząc roztw ór od lica rozpylaczem i pędzlem , lepszy rezultat uzyskano w drugim przypadku.
3. Lico obrazu , , Taniec z g ita rą ” p o konserwacji (fot. A. Skowroński) 3. The fa ce o f the painting ” The Dance with a Guitar" — after conservation
4. O braz „Taniec z gitarą", f r a gm en ty zakreskow ane — m iejsca wprowadzenia preparatu Lascaux A krylglasur 4 0 X Glanz
4. The painting " The Dance with a G uitar”, lined p a rts — places trea ted with Lascaux Acrylglasur 4 0 X Glanz
W ynik ostatniej pró b y u z n a n o za pozytyw ny i p re p a ra t Lascaux A crylglasur 40X G lanz zo stał w prow adzony w m iejscach łuszczenia się w arstw y m alarskiej przez nanoszenie pędzlem .
N a pow ierzchni nie w ystąpiły żadne zm iany optyczne, zaplam ienia czy w ybłyszczenia. U zyskano d o b re zespo- jen ie w arstw y m alarskiej z zapraw ą.
R ezultat był zaskakująco do b ry , zw łaszcza że zastoso w ana wcześniej m etyloceluloza, zwykle niezastąp io n a przy konserw acji m alow ideł klejow ych i tem perow ych, w ty m w ypadku nie d aw ała m ożliw ości uniknięcia zm ian optycznych (wybłyszczeń).
P odobnie Beva 371, zalecana przez swego w ynalazcę G . A . B ergera d o konserw acji obrazów tem perow ych, daw ała w yraźne ściem nienie w ykluczające m ożliw ość jej użycia.
O statnim etapem p rac były zabiegi restauratorskie. O bejm ow ały one kitow anie i punktow anie. K itow anie d o tyczyło miejsc głębokich z a d ra p a ń i ubytków sięgających p łótna. W iększość płytkich uszkodzeń w arstw y m alar skiej p u n k to w an o n a oryginalnej zapraw ie. Ja k o k itu użyto L ascaux P rim er z k re d ą w stosunku 1 :1 o konsys tencji um ożliw iającej precyzyjne naniesienie pędzlem w granicach ubytku. Jakiekolw iek szlifow anie k itu nie było możliwe. P u n k to w an ie w ykonano farbam i ak ry lo wymi firm y Row ney i Talens. S poro k ło p o tu nastręczały miejsca p o k ry te g ra fite m (rysunek au to rk i), z k tó ry ch praw ie całkow icie osypała się oryginalna w arstw a m a larska. M im o, że przyczepność farb akrylow ych w ydaw a ła się tu d o stateczna, p o zostaw ało je d n a k silne błyszczenie pow ierzchni. D o d a tk i firm ow ych m ediów m atujących nie wystarczyły. A by uzyskać w tych m iejscach d o b rą przyczepność i rów nocześnie odpow iednią m atow ość, p u n k to w an o je dw uetapow o — podm alow ując fa rb ą z tu by, a w ykańczając fa rb ą „sch u d zo n ą” przez d o d an ie suchego pigm entu. N a tym prace przy obiekcie zostały zakończone.
P rep arat L ascaux A kryglasur 40X produkow any je st przez szw ajcarską firm ę Lascaux w wersji m atow ej
i błyszczącej. Z katalogow ych inform acji w ynika, że jest to 40-procentow y ro ztw ó r kom pozycji żywic akrylow ych w ksylenie d o różnego typu prac m alarsk ich :
— fiksatyw y do węgla, pasteli, w erniks d o tem pery, akryli, dob rze w yschniętych obrazów olejnych
i k o nserw atorskich:
— d o konsolidacji obrazów , m alow ideł ściennych, ja k o spoiw o d o retuszu, w erniks konserw atorski, term o p las tyczny klej, pow łoki ochronne do m etalu itd.
Pro d u cen t zaleca stosow anie firm ow ego rozcieńczalnika L ascaux V erdünner Shellsol A, V erd ü n n er X (ksylen) lub m ieszaniny ksylenu i alkoholu izopropylow ego w stosunku 1:1.
P rzestrzeganie tych zaleceń jest konieczne z uw agi na w ąskie granice tolerancji roztw oru n a inne rozcieńczal niki. Stopień rozcieńczenia pow inien być odpow iedni d la różnego ty p u prac. Ja k o w erniksów używ a się ro z tw orów rozcieńczonych w stosunku 1:1 (do nanoszenia pędzlem ) lub 1 :3 (do natryskiw ania). Ja k o środka utrw alającego używ a się roztw ór 2— 4-procentow y, czyli rozcieńczony w stosunku 1:20 lub 1:10.
D o p rac konserw atorskich zalecane je st raczej m edium błyszczące, gdyż je st to roztw ór czystych żywic, n a to m iast p re p a ra t m atow y zaw iera d o d atek m ineralnego śro d k a m atującego.
W najbliższym czasie w ram ach prac badaw czych Insty tu tu Z abytkoznaw stw a i K onserw atorstw a U M K w T o ru n iu podjęte zo stan ą prace m ające n a celu spraw dzenie m ożliw ości i w arunków stosow ania tych środków w k o n serwacji m alow ideł ściennych.*
mgr Bogumiła J. Rouba In stytu t Zabytkozn aw stw a i Konserwatorstwa Uniwersytetu im. M . Kopernika Toruń
* W yrażam serdeczne podziękowanie doc. Z ofii W olniew icz za
udostępnienie m ateriałów i firm owych katalogów , a tym samym um ożliw ienie wykonyw ania konserwacji obrazu Taniec z gitarą.
THE CONSERVATION OF ZOFIA STRYJENSKA’S PAINTING ’’THE DANCE WITH A GUITAR’
The article is a report on the conservation o f the painting ’’The D an ce with a G uitar” by Z ofia Stryjeńska. The painting was done in a distemper technique on the canvas coated with a chalk and glue mortar. Prior to the conservation it was very dirty and stained. A powdered ’’lean” painting coat had practically no adhesiveness to the mortar.
The conservation works were aimed at:
1. finding the best m ethod o f cleaning the painting,
2. selecting such a consolidating agent that w ould not cause optical changes o n the surface, and
3. restoration treatment.
Having checked a number o f methods, the painting has beee cleaned with soft rubber (made by Row ney), partially prior ttf and partially after the consolidation. A n attem pt to consolidan with metylcellulose, a R ow ney’s fixative and with BEVA 371 gavo negative results. Only the application o f 3 per cent solution oe Lascaux Acrylglasur 40X Glanz (made by Lascaux) has resulted in a positive effect: a fine consolidation without any optical changes in the surface.
The picture has been pointed with acryl paints.
JA N SO C H A , SŁA W OM IR S A F A R Z Y Ń SK I
ODPORNOŚĆ KOROZYJNA DEKORACYJNYCH WARSTEWEK OCHRONNYCH WYTWORZONYCH NA MIEDZI I JEJ STOPACH
Jak w iad o m o 1, proces stopniow ego niszczenia metali i stopów , w w yniku agresywnego oddziaływ ania otacza jącego je środow iska, nazyw a się korozją. W w ypadku m iedzi i jej stopów m etale te, w w aru n k ach naturalnych, w pierwszym etapie przebiegu korozji pokryw ają się w arstew ką p roduktów tego procesu — tlenkam i miedzia- wym (C u20 ) i miedziowym (C uO ), k tó re ham ując d o pływ czynników agresyw nych chronią je przed dalszą k o rozją lub znacznie zw alniają jej przebieg.
A by w ytw orzona w arstew ka chroniła m etal przed dopły wem czynników korozyjnych, m usi być ona naturalnie szczelna. Stw ierdzono, że w arunek ten m oże być spełnio ny, gdy objętość m olow a2 pow stającego tlenku jest większa od objętości molowej korodującego m etalu :
V > V
Innym i słowy, w arstew ka będzie w tedy szczelna, gdy sto sunek objętości molowej tlenku m etalu do objętości m o lowej m etalu będzie większy od jedności. Obliczenia te, w ykonane dla k ilkunastu m etali, zestaw iono w tabeli 1. N ierów ność stanow i tzw. kryterium Pillinga i Bedwortha. O d kryterium tego są je d n a k pewne odstępstw a, dotyczące np. w arstew ek kruchych, k tó re m ogą łatw o odpryskiwać, odsłaniając m etal podłoża.
1 J. S o c h a , S. S a f a r z y ń s k i , K orozja atakuje. Spotkania
z zabytkam i, Wyd. Ośrodek D okum entacji Zabytków (w druku).
2 Objętość m olow a m etalu czy związku chem icznego tego metalu jest to objętość (w cm 3), jaką zajmuje 1 m ol tego m etalu czy związku. N p . masa 1 m ola miedzi w ynosi 63,546 g, gęstość tego metalu 8,92 g/cm 3, zatem jego objętość m olow a wyniesie :
63,546 g , ! = 7,12 cm 3 8,92 g/cm 3
Tlenek miedziowy CuO (tenoryt) ma m asę 1 m ola równą 79,54 g, gęstość 6,45 g/cm 3, zatem objętość m olow a tego związku wynosi
12,33 cm 3.
3 N . D . T o m a s z o w , Teoria k o ro zji i ochrona m etali (tłum. z jęz. ros.), PW N , Warszawa 1961.
Pow łoka tlenkow a, spełniająca w arunki om ów ionego kryterium , może składać się według N . D . T om aszow a3 z dwóch w arstw : pierwszej, przylegającej ściśle do m eta lu, szczelnej warstwy pierw otnego tlenku, nie p o g ru b ia jącej się w procesie utleniania m etalu o raz z drugiej — porow atej, stopniowo pogrubiającej się w arstw y w tó r nego tlenku, zwiększającej objętość w w yniku stopniow ej rekrystalizacji tlenku pierw otnego.
Tabela 1. Stosunek objętości tlenku (tlenek) do objętości metalu wyjściowego (m etal)
Table 1. Ratio o f the volume o f oxide (^oxide) to the volume o f initjal m etal С m etal)
Metal Charakte Lp. nazwa chemiczna wzór chemicz ny Tlenek v t lenek v metal rystyka o d porności metalu na utlenienie
1 potas К k2o 0,45 m etale sto
2 sód N a N a 20 0,55 sunkowo
3 wapń Ca CaO 0,64 szybko utle 4 bar Ba BaO 0,67 niające się 5 magnez Mg MgO 0,81 o porow a tych war stewkach tlenków 6 kadm Cd CdO 1,21 m etale od 7 glin Al a i2o3 1,28 porniejsze, 8 otów Pb PbO 1,31 o szczelnej
9 cyna Sn S n 0 2 1,32 warstewce 10 tytan Ti Ti20 3 1,48 tlenkowej
11 cynk Zn ZnO 1,55 12 nikiel N i NiO 1,65 13 miedź Cu Cu20 1,67 14 chrom Cr Cr20 3 2,07 15 żelazo Fe F e20 3 2,14 16 wolfram W w o 3 3,35
