Agnieszka KWIATEK-SOŁTYS
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
WŁASNOŚĆ
KOŚCIOŁA W
MAŁYCH
MIASTACH
W
POLSCE
CHURCHLANDOWNERSHIP INSMALLTOWNS IN POLAND
ABSTRACT:Thelandownershipstructure of towns seems to be an important elementinfluencing their har-monious growth on one hand andthemanagement of the urban space on theother. There are still important changesinthisfield inPoland, thesechangesgo slowly but they shouldlead to thestabilization of the spatial structure of towns. The problem of land ownership is rathera new one inPolishresearch and geographical urban literaturę but it seems to be important also becauseofthe current issues of privatisationandthe diffi- cultand complicated process of reprivatization of landandproperty.Thelandbelonging to church inPoland makeoneof theland ownership groups which were reactivated inthe 90ies. Thereareover130 thousand hectares of land belonging to the churchand denominational associationsin Poland in2007 what makes only 0,4% ofthe totalarea ofthecountry. The paper shows the differentiation ofthe church landin smali towns where the averageshare is1,23% oftheirarea.The land usage within this ownership category isalso presented. For 145smali towns the landbelonging to church consists of only bulit up area while in others it can also be used as theagricultureor forest area. The spatial distributionof churches’ plots, whichisanother important problem, is shown on few examples. It seems tobe an important element influencing the towns' land policy as the reprivatisation process of the church land is notcompletly finished.
KEY WORDS: smalitowns, land ownership structure, church property
W prowadzonych badaniachnad strukturą własności gruntów w małychmiastach bardzoczytelnąformą własności wydaje się własność należącado Kościoła i związków wyznaniowych. Przestrzeń ta w małych miastachjest istotnazkilku powodów.Przede wszystkim dla wielu małych miast jest togłówny, a czasem wręcz jedyny element bu dowania ich wizerunku, istniejące w nich kościoły i zabudowania kościelne stanowią często głównąatrakcjęturystyczną miasta.Ponadto przestrzeń ta jest wyraźnie wy odrębniona,a przezswoją funkcję -także nobilitowana. W przypadku małych miast obszar należący doKościołastanowiznaczącyodsetekich powierzchni, azarządzanie nim powinnobyć integralnie powiązane z organizacją przestrzeni całego miasta.
258 AgnieszkaKwiatek-Soitys
W Kościelekatolickimwykształcił się w historiisystem beneficjalnygromadze nia majątku. Majątek gromadzono poprzezdarowizny, ofiary, kupno, zamianę oraz zyski płynącez beneficjów,a także poprzez spadki i zapisy testamentowe. Taki sys tem rozwijał się do XVIII w.,do czasów przejmowania majątków kościelnych przez władze świeckie(do sekularyzacji). Już jednakw XVII w.(1635)wprowadzano różne ustawy amortyzacyjne, zabraniające Kościołowizakupu dóbr szlacheckich, zakładania nowych fundacji i powiększania istniejących. W okresie zaborów były różne regula cjeamortyzacyjne podporządkowane ustawodawstwupaństwzaborczych. W 1925 r. Polska zawarła konkordatzeStolicą Apostolską,uchylający wcześniejsze ustawy,ale również kościelne osoby prawne miały wówczas obowiązek sprzedażynadwyżekgrun tów rolnych ponad ustalone dla nich normy, do wykonania tych postanowień jednak nie doszło.W Polsce powojennej wydanoszereg - częstoniejednoznacznych i różnie interpretowanych - dekretówi regulacji prawnych dotyczących mienia należącego do Kościoła. Okresem granicznymistnienia beneficjów kościelnych wPolsce stały się lata 1945-1952. Po II wojnie światowej Kościół katolickiutracił całe mienie, które było jego własnościąna terenachwłączonych doZSRR, ale jednocześnienie nabył praw nie majątku osób prawnych Kościoła na terenach,które wcześniej należały do Rzeszy niemieckiej(na ziemiachpółnocnych i zachodnich). Majątki te były traktowane jako upaństwowionemienieponiemieckie. Na terenach należących do Polski przedwojną i poniej beneficja zachowanezostały do 1952r.,kiedytoRadaMinistrówwydałade kreto zniesieniufundacji,a ich majątek przeszedł na własnośćpaństwa, pozostając jednak w użytkowaniu dotychczasowych posiadaczy. Dwa latawcześniejuchwalono decyzjęo przejęciu dóbr martwej ręki(termin ten odnosi się właściwie nie tylko do dóbr kościelnych, ale i do dóbr państwowych, które stają się niezbywalne, „martwe, zamrożone” dlaobrotu; ustawa z1950 r. odniosła je do nieruchomości ziemskich, ma jątków kościelnych). Upaństwowieniembez odszkodowania objęto wówczaswszelkie grunty rolne kościołów iinnychzwiązków wyznaniowych, zwyłączeniem gospodarstw rolnychproboszczów (do 50 ha i 100ha na terenie województw:poznańskiego, pomor skiegoiśląskiego). Dopiero ustawa uwłaszczeniowa z 1971r. uznała, że nieruchomości będące we władaniu wyznaniowychosób prawnych na ziemiach zachodnichi północ nych stały się ich własnością (dotyczyło to 4700 kościołów ikaplickatolickich, 1500 innych budynków i830hagruntów rolnych nieobjętych ustawą o przejęciu dóbr mar twej rękioraz 100 kościołówi70 budynkówinnych związków wyznaniowych). Oprócz dóbr martwej rękiupaństwowiono inne dobra kościelne, takiejakdrukarnie,kopalnia węgla „Eminencja” fabrykawag w Lublinie, szpitale, aptekii inne.
Majątek Kościoła katolickiego obrządków rzymsko- igreckokatolickiego oraz or miańskiego wynosił w 1939 r. 382 833 ha ziemi (9,6% ziemiuprawnej kraju) oraz do datkowo - zgodniezroszczeniami Kościoła-404473 ha ziemi pokościelnej, zsekula-ryzowanejprzez państwa zaborcze w XVIII i XIXw.Po realizacji ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki w końcu 1962 r.Kościół katolicki dysponował 32 699ha ziemi. Nie wiadomo, jaka jestpowierzchnia zagrabionych nieruchomości, ale szacunkowe dane
mówiąo wielkości 90-155000 ha. Dane pochodzące z 1951 r. mówią o89090ha ziemi różnych związkówwyznaniowych, choć należypamiętać,iż po 1951 r. przejmowanie gruntów trwało nadal.
W1989 r. wustawie ostosunku Państwado Kościoła katolickiego wRzeczypospoli tejPolskiejzawarto unormowania mające na celuregulację zadawnionych spraw mająt kowych. Rewindykacją objęte są części upaństwowionychnieruchomościkościelnych, którebyły upaństwowionez pogwałceniem prawa, ale wyłączoneztego są ruchomości przejęte przez państwo.W kolejnych latachwprowadzano nowelizacje do tej usta wy. Postępowanie regulacyjne prowadzone jestprzezKomisję Majątkowąpowołaną w 1990 r., a wnioski do komisji miały wpłynąć do 1992 r. Trzebaprzy tym podkreślić, iż podobne ustawy dotyczą większości kościołów izwiązków wyznaniowych(część pracy zredagowana napodstawiepublikacji: Walencik 2008).
Komisja Majatkowa jest jednoinstancyjna i od jej decyzji nie ma odwoła nia. W styczniu 2009 r. do Trybunału Konstytucyjnego wpłynął wniosek w spra wie legalności działania Komisji. Nie zawiesiła ona jednak swojej działalno ści i rozpatruje pozostałych ponad 250 spraw. Jak już wspomniano, proces rewindykacji ziemi nie został w pełni zakończony. Tylko od 2002 r. powierzchnia gruntównależących do Kościoła izwiązków wyznaniowychzwiększyła się wska li kraju o 9395 ha, choćoczywiścienależy również pamiętać o udziale kościelnych podmiotów prawnychw transakcjach na rynku nieruchomości (Głębocki 2008).
Według obecnychstatystyk (według stanu na 2007r.) do Kościoła i związków wy znaniowych należy 132436 ha ziemi, co stanowi0,42% ogólnej powierzchnikraju. Większość to ziemia położona poza granicamimiast. W granicachmiast znajduje się 16 905 ha, costanowi 13% całości i 0,8%powierzchni miast. Dla miast małych średni udział powierzchninależącejdo Kościoła izwiązków wyznaniowychjest nieco wyższy iwynosi 1,23%. W łącznej strukturze własnościowej dominują naturalnie grunty osób fizycznych (48%), grunty Skarbu Państwa(28,4%) oraz gruntynależące do gmin, sta nowiące średnio 17% ziemi.
W przestrzennym zróżnicowaniuwłasnościKościoła izwiązkówwyznaniowych w Polsce (rys. 1) widać wyraźnie konsekwencje wydarzeń historycznych i regulacji prawnych z lat powojennych, w tym m.in. ciągłości ksiągwieczystych, comaprzełoże nie na wyraźnie wyższeudziały własności kościelnejw województwach: pomorskim, wielkopolskim i kujawsko-pomorskim, objętych jurysdykcjąarchidiecezji: gnieźnień skiej, poznańskiej igdańskiej(obszary zaboru pruskiego); wyższyudziałziemi kościel nejwidocznyjest ponadto napołudniu (obszary zaboru austriackiego).Zkolei wyższy udziałziemi należącej doKościoła, widoczny w województwach:warmińsko-mazur skim, zachodniopomorskim iczęściowolubuskim,możnatłumaczyć uwłaszczeniami z 1971 r. Niewielkie są owe udziały naobszarze dawnegozaborurosyjskiego,gdzie zaborcakonfiskował ziemie kościelne, a obowiązujące ustawodawstwo nie przewiduje ich zwrotu. Przysamej granicy wschodniejwyższeudziały w powiatach mogą sięwią zać zwiększą możliwością zwrotu w drodze zamiennej ze względu nazasoby gruntów
260 Agnieszka Kwiatek-Soitys
Skarbu Państwa.Tutaj zaznacza sięodrębna własność dwóch Kościołów - katolickiego i prawosławnego (Głębocki 2003).
Rys. 1. Udział gruntów należących do Kościoła i związków wyznaniowych w Polsce w 2007 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyki geodezyjnej.
Przestrzenne zróżnicowanie małych miast w tym aspekcie pokrywasięzpoprzed nim obrazem, a rozpiętości pomiędzyposzczególnymi miastami są dośćznaczne (rys. 2). W wielu miastach udział ziemi należącej do Kościoła nie przekracza 1 ha, awewidencjiczasem oznacza to niewykazywanie takich gruntów w ogóle (47 ma łychmiast). Przykładowo w Ustce ewidencja prowadzona przez Starostwo Powiato wewSłupskuwykazuje 0 ha ziemi kościelnej,a faktycznie jej obszar wynosi94 ary rozrzucone w6 odrębnych działkach; winny takiego przekłamania okazałsię niedo skonały program komputerowy. Jednak takiej weryfikacjimożna dokonać wyłącznie na wybranych przykładach. Najwyższy udział zieminależącejdo Kościoła i związków wyznaniowych, wynoszącynawet powyżej10% powierzchni miasta,odnotowano w 9 ośrodkachmałych, wtympowyżej 20%w Pelplinie, mieściewyrosłym u boku klasztoru cystersów, wmieście Skórczz gotyckim kościołem zXIV w. i w Książu Wielkopolskim,
znanym od XIII w. jakosiedziba kasztelanii. Ranking miast małychbyłbyinny, gdyby pod uwagę wziąć oczywiścietylko samąbezwzględną powierzchnię zieminależącej doKościoła i związków wyznaniowych, jednak regionalne zróżnicowanie będzie po dobne.Największą powierzchniętakich gruntów wykazująSłubice(293ha,costanowi 15% ich powierzchni), Pniewy - 114ha, wspomniany Pelplinznajdujesięnapozycji7, Skórcz- na 14,a Książ Wielkopolski - na34.
0 7,2 i więcej
Rys. 2. Udział gruntównależących doKościoła izwiązkówwyznaniowych w małychmiastach w Polsce w 2007 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyki geodezyjnej.
W strukturze użytkowania ziemi w małych miastachwyraźnie dominująużytkowa nie rolnicze (59%) oraz obszaryzurbanizowane (27%) (rys. 3).
W wieluośrodkach małych (dla 145 miast wyłącznie) ziemia należąca do Kościoła to obszar będący działkami, naktórych zbudowane sąkościoły, domy zakonneczy zlokalizowanesącmentarze (rys. 4). W Polsce południowej dodatkowowyróżniająsię jeszcze wyraźnie gruntyleśne, ale jest to charakterystyczne dlawszystkich grup wła snościowych (Kwiatek-Sołtys2007).
262 Agnieszka Kwiatek-Sołtys
Rys. 3. Strukturaużytkowania ziemi Kościoła i związkówwyznaniowych w małych miastachwPolsce w2007 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyki geodezyjne).
pozostałe
Rys. 4.Struktura użytkowania ziemi należącej do Kościołai związków wyznaniowych w małychmiastach wPolscew 2007 r.
Dość istotnymproblememw świetleorganizacjiprzestrzeni miejskiej jest ogromne rozdrobnienie gruntów należących do różnych właścicieli. Poważnąbarierą dla dal szego rozwoju miastjest np.rozdrobnienie gruntów należących do gmin. Planowanie różnego rodzaju nowych inwestycji w małych miastach, które wymagająnieco większej przestrzeni (jak np. tworzenie stref ekonomicznych, jak też miejsc rekreacji, wypoczyn ku i sportu), jest często bardzo utrudnioneprzezbrak zwartej przestrzeni, aprocessca lania ziemi, polegający na wymianie działek należących do różnych właścicieli, jest dłu gii bardzo skomplikowany,szczególnie w przypadku własnościindywidualnej. Badania prowadzone w wybranychmałych miastach pokazują,iż problem tendotyczyrównież ziemi Kościoła.We wszystkichmiastach, dlaktórych dysponowanotakimi materia łami,działki należące do Kościołasą bardzo rozczłonkowane i rozproszone. Tak jest np. w Jędrzejowie (rys. 5), gdziezwartykompleksnależy do klasztorucystersów lub stanowi obszar cmentarza,wTuchowie - doklasztoru redemptorystów,wPrzewor sku związany jest z zakonem bernardynów czy w Krzeszowicach,gdziedziałki należą do parafii rzymskokatolickiej, zgromadzeniaojców misjonarzy oraz sióstr szarytek. Badania własne prowadzone w Krzeszowicachpokazują szereg możliwych form za gospodarowania ziemi kościelnej- są to niejednokrotnie zadbaneparkii ogrody, place budowy(obecnie budowanyjestnowy kościółw mieście - fot. 1),obiektyczekającena nowego właściciela,jak budynek dawnegokina, gruntydzierżawionenp. podogródki działkowe, placetargoweczyinnecelekomercyjne.
Rys. 5.Rozmieszczeniegruntównależącychdo Kościoła w Jędrzejowie
264 AgnieszkaKwiatek-Sołtys
Fot. 1.Budowanowego kościoław Krzeszowicach Żródio: fot. Agnieszka Kwiatek-Soltys.
Ważna z punktu widzenia miejskiej gospodarki jest stabilność i jasnośćstruktury własnościowej, która m.in. pozwalana możliwość zamianyzieminależącejdo różnych użytkowników,jaktomiałomiejsce w trakcie przygotowywania i powiększaniaobsza ru przeznaczonego pod nowy kościół w Krzeszowicach, gdzie takiej zamiany dokona no z gruntami należącymi do gminy.
Bibliografia
Głębocki B., 2003,Zmiany stosunków własnościowych a możliwości rozwoju obszarówwiejskich wlatach 1990-2002, [w]: B. Górz, Cz. Guzik(red.),Współczesne przeobrażeniai przyszłośćwsi polskiej, Wydaw nictwo P.W.Stabil s.c., Kraków, s.71-98.
Głębocki B., 2008,Nieruchomości gruntowe własności kościelnej i związków wyznaniowych w Polsce, [w:] J.J. Parysek,T. Stryjakiewicz (red.), Region społeczno-ekonomiczny i rozwój regionalny, BoguckiWydaw nictwo Naukowe, Poznań.
Kwiatek-Sołtys A., 2007,Struktura własnościowa ziemi w małych miastach (na przykładzie małych miast województwamałopolskiego), [w:] J. Jażdżewska (red.), Polska geografiaosadnictwa. Dotychczasowy do
robek. Programbadań, XX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, WydawnictwoUL,Łódź, s. 113-123. Walencik D., 2008,Rewindykacja nieruchomości Kościoła katolickiegow postępowaniu przedKomisją Ma
jątkową, Wydawnictwo KUL, Lublin.
WŁASNOŚĆ KOŚCIOŁA W MAŁYCH MIASTACH W POLSCE
ABSTRAKT: We współczesnych procesach kształtowania przestrzeni miejskiej istotnąrolęodgrywa jej podział pomiędzy różne grupy użytkowników i właścicieli miejskich gruntów. W artykule autorka ukazuje problem własności ziemi w małych miastach w Polsce, zeszczególnymuwzględnieniemgruntów należących do Kościoła.
Grunty kościelne to jedna z reaktywowanych form własności ziemi i wyróżniana w obecnej statystyce geo dezyjnej (9gruparejestrowa). W całymkraju,wedługstatystyk na 1 stycznia 2007r., do Kościołai związków wyznaniowych należało ponad 130tys.ha, z czego na miasta przypada niespełna13%.
Opracowanieukazuje znacznezróżnicowanie gruntów kościelnych w małych miastach,gdzieśrednio stanowią one 1,23% ich powierzchni. Istotne jestponadto użytkowanie ziemi w tej kategorii własnościowej. Na wybranych przykładachukazano równieżrozmieszczenie gruntów należących do Kościoła i ich wpływ namiejską gospodarkę gruntami, co wydaje się istotnew świetle niezakończonegojeszcze procesu zwrotu majątku należącego do Kościoła i pracKomisjiMajątkowej.
